शब्दकोश, व्याकरण, वाक्यव्यवस्था, लकबा आणि वाङ्मयवृद्धि इ. भाषेच्या निरनिराळ्या अंगांच्या दृष्टीनें, मराठी आणि कानडी ह्या दोन भाषांमध्यें किती व कसें साम्य आहे ह्याचें शक्य तितक्या संक्षेपानें आतांपर्यंत विवरण केलें आहे.
ह्या विषयाचें यथार्थ स्वरूप, सामान्य लोकांच्या तर राहोच, पण विद्वानांच्याहि लक्षांत भरण्यास तौलनिक भाषाशास्त्राचा अभ्यास पौरस्त्य विश्वविद्यालयांतून सुरू झाला पाहिजे. अशा तुलनात्मक इतिहासाचा अवतार होईल तेव्हां होवो. तो दूरचा प्रश्न आहे. तूर्त आपल्या अर्वाचीन भाषांचा जरी तौलनिक अभ्यास चालू राहिल तरी आम्हीं पुष्कळ मिळविलेसें होईल ! निदान मराठी व कानडी ह्या दोन भाषांचें तरी तुलनात्मक अध्ययन ह्यापुढें लांबणीवर पडूं नये. ह्या दोन भाषांच्या परस्परसंबंधाचें महत्त्व तौलनिक भाषाध्ययनांत कांही विशेष प्रकारचें आहे, हें तौलनिक व्याकरणवेत्त्यांच्या लक्षांत जितकें लवकर भरेल तितकें लवकर फायदेशीर होईल. तामील ती द्राविडी भाषा हें निर्विवाद. पण कसेंही असलें तरी मराठ्यांच्या मूळ पीठिकेचा छडा अद्यापि तितका निर्विवाद लागलेला नाही.
मराठी व कानडी ह्या दोघींचा उगम कदाचित् भिन्न असेल. तूर्त मराठीची मूळ पीठिका प्राकृत व कानडीची तामील असें म्हणण्यास कांहीं हरकत नाहीं. प्राकृत आणि तामील ह्या दोहोंचें मूळ शोधणें हा फार खोल प्रश्न आहे. मराठी आणि कानडी ह्या मुळात जरी अगदी भिन्न असतील, तरी त्यांच्यामध्यें अद्यापि जें कांही ध्यानांत घेण्यासारखे साम्य आढळत आहे तें ह्या निबंधांत कांहीं अंशीं दाखविण्यांत आलें आहे. विशेषतः हें साम्य व्याकरणदृष्ट्या नवीन मराठी आणि नवीन कानडी हयांमध्यें असलेलें आणि शब्दकोशदृष्ट्या जुनी मराठी व नवीन कानडी ह्यांमध्यें असलेलेंच ह्या निबंधांत दाखविण्यांत आलें आहे. हेतु इतकाच कीं, जुनी संस्कृत, प्राकृत आणि तामील, कानडी, आदिकरून जुन्या द्राविड भाषा यांचा तुलनात्मक अभ्यास व्हावा. निदान अशा अभ्यासाच्या सहाय्याशिवाय मराठीची व्युत्पत्ति करूं इच्छिणा-यांनीं केवळ संस्कृत-प्राकृतादि आर्य भाषांच्या माहितीवरच अवलंबून अनुमानें बांधीत राहूं नये. एवढीच अखेरची सप्रेम सूचना आहे.

प्रकरण २९ वें
युनिटेरियन समाज
ज्या युनिटेरियन लोकांकडून हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाजाच्या प्रतिनिधि-विद्यार्थ्याला मॅंचेस्टर कॉलेजांतून धर्मप्रचारासाठीं तयार करण्याप्रीत्यर्थ स्कॉलरशिप मिळते तो इंग्लंडांतील युनिटेरियन समाज आणि हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाज या दोहोंचीं धर्मतत्त्वें, आचाराचे आणि कार्याचे धोरण स्थूलमानानें पाहतां जवळजवळ सारखेंच उदारपणाचें आहे. हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या ब्राह्मसमाजांची व प्रार्थनासमाजांची संख्या, मीं १९१२ सालीं प्रसिद्ध केलेल्या Theistic Directory मध्यें हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या प्रांतांतील मिळून एकंदर संख्या १६७ आहे. इंग्लंड, आयर्लंड व वेल्स मिळून एकंदर युनिटेरियन समाजांची संख्या १९०३ सालच्या Unitarian Pocket Book मध्यें दिल्याप्रमाणें ४५६ आहे. पण ब्राह्मसमाजापेक्षां युनिटेरियन समाजाची घटना किती तरी पटींनीं अधिक कार्यक्षम व सांपत्तिक स्थिति अधिक अनुकूल असल्यामुळें हिंदुस्थानांत आजन्म वाहून घेतलेलें ब्राह्मधर्म प्रचारक आणि आचार्य फार थोडे म्हणजे हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतके आहेत. आणि त्यांत पद्धतशीर रीतीनें तयार करून घेतलेले २।४ असतील किंवा नसतील. इंग्लंडांत अशा प्रचारकांची संख्या १९०३ मध्यें ३७४ होती. सर्व युनिटेरियन कामकाज आवरण्यासाठीं लंडनमध्यें British and Foreign Unitarian Association नांवाची एक संस्था आहे, तशी हिंदुस्थानांत नाहीं. साधारण ब्राह्मसमाज नांवाची कलकत्त्यांत एक मध्यवर्ति संस्था आहे. पण तिचा ताबा सगळ्यांवर सारखा चालत नाहीं. न्यूयॉर्कमध्ये American Unitarian Association नांवाची एक मध्यवर्ति संस्था आहे. कलकत्ता, लंडन आणि न्यूयॉर्क या तिन्ही मध्यवर्ति संस्थांकडून परस्पर सलोख्याचें सहकार्य घडतें. हें कार्य आजपर्यंत जवळ जवळ शेंसव्वाशें वर्षांपासून चालत आलें आहे.

साधन सभा
ता. १० नवंबर १९०१ च्या आदितवारीं संध्याकाळीं ६ वाजतां आमचे कॉलेजबंधु मि. कॉक यांचे घरीं साधनसभा होती. जेवण तेथेंच झालें. परस्परांची हकिकत सांगितली. त्यांच्या घरीं मि. कॉक व त्यांची बहीण दोघेच आहेत. मोठ्या आनंदानें दिवस घालवत आहेत. दोघे अत्यंत ममताळू व सात्त्विक आणि हिंदुधर्माचे व तत्त्वज्ञानाचे चाहते आहेत. दोघे Theosophist आहेत. मि. कॉक हा स्वतः खाटकाचा मुलगा असून पूर्वाश्रमीं बरेच दिवस खाटकाचा धंदा करूनही, हा आणि ह्याची बहीण आतां पुर्णतः शाकाहारी बनली आहेत. आध्यात्मिकभाव व भक्ति वाढवण्याकरतां नियमित वेळीं आम्ही एकत्र जमून कांहीं साधन करण्याचें त्यांनीं सुचवलें. माझे मनांत हें होतेंच. त्यांस मीं चांगलेंच प्रोत्साहन दिलें. घरीं परत आल्यावर जेवतांना मिस्टर व मिसेस ग्रेडन (ज्यांचेकडे मी भाड्यानें राहात होतों) यांच्याशीं मांसाहाराबद्दल कडाक्याचा वाद झाला. मी हिंदुस्थानांत असतां कधीं कधीं मांस खात असें. पण तें अजिबात सोडावें असें मला वाटत नव्हतें. येथें आल्यावर केवळ सात्त्विक अन्न घेत असें. दोघां ग्रेडननीं मला मांस घेण्याविषयीं फार आग्रह केला. सुमारें तीन महिने आमचा शाकाहार चालू होता. पण पुढें शाकाहार चांगलासा न मिळाल्यानें मला त्याची शिसारी आली. अंगांत फार अशक्तता आल्यानें मला शेवटीं तो सोडावा लागला.

नाताळाची पहिली सुटी
ता. ८ डिसेंबर १९०१ रोजीं दोन प्रहरीं १ वाजतां ऑक्सफर्ड येथून निघून लंडनला ३ वाजतां पोंचलों. ग्रेजइन रोड, कॅल्योर्म स्ट्रीट नं. ७ येथें खोली घेतली. स्वामी निर्विकल्प यांचे शिष्य रा. राजाराम पानवलकर आणि नाशिकचे व्यापारशिक्षणासाठीं आलेले रा. पंगे हे दोघे लगतच्या खोलींत असत. पानवलकर हातानें स्वयंपाक आम्हां तिघांसाठीं करीत तो आम्हांस फार गोड लागे. तो सात्विक व शुद्ध वनस्पतीचाच असे. यांचे सोबतींत लंडन चांगलेंच पहावयास मिळालें.

मिस् मॅनिंग
दोनप्रहरीं ३ वाजतां मिस् मॅंनिगचे घरीं गेलों. तिला किती आनंद झाला! इकडचे तिकडचें बोलणें झाल्यावर तिनें आपली लायब्ररी दाखवली. नंतर हिंदुस्थानचीं चित्रें, मौजेच्या वस्तू, रुप्याचीं भांडी वगैरे मोठ्या अभिमानानें दाखविलीं. प्रत्येक हिंदी मनुष्याबद्दल आणि वस्तूंबद्दल हिचें किती निष्काम प्रेम दिसलें! हिनें हिंदुस्थानांत प्रवास केला होता. आणि मिस् मेरी कार्पेंटर बाईप्रमाणें हिंदुस्थानच्या सामाजिक सुधारणा व शिक्षण यांबद्दल ती झटत असे. मिस मॅनिंगला, “द्रौपदी व सुदेष्णा,” हें रविवर्म्याचें चित्र मी भेटीदाखल दिलें. तें तिला फार आवडलें.

दादाभाई नौरोजी
लंडन इंडियन सोसायटी नांवाची लंडनमधील सर्व हिंदुस्थानवासियांची व मित्रांची सभा पार्लमेंटच्या इमारतीजवळ पॅलेस चेंबरमध्यें दर पंधरवड्यास शनिवारीं भरे. दर बैठकींत सोसायटीचे अध्यक्ष परमपूज्य दादाभाई नौरोजी हेच चेअरमन असत. एकदां आमचे मित्र रा. राजाराम पानवलकर यांचें ‘इंग्रजी साम्राज्याखालील स्वराज्याची आवश्यकता’ ह्या विषयावर एक तासभर इंग्रजींत भाषण झालें. त्यानंतर चौघांचीं भाषणें झालीं. मीही बोललों. बोलणारे सर्वच तरुण अजाण व अननुभवी होते. तरी दादाभाई सर्वांचें म्हणणें शांतपणें ऐकून घेत होते व त्यांचें आपल्या नातवाप्रमाणें कौतुक करीत होते. व्याख्यान आटोपतांच ह्या मुलांनीं त्यांस अनेक प्रश्न सवलतीनें विचारले. त्यांची फोड त्यांनी मोठ्या आवेशानें केली. म्हातारा देहानें वृद्ध असे खरा पण त्याचा उत्साह तरण्यापेक्षां तरुण असे. सभेचे सेक्रेटरी वागळे यांस बोलतां बोलतां सत्तेनें म्हणाले “अरे तूं मूर्ख आहेस रे, आतां मी तुला शिव्या हांसडीन पहा.”

एक जागृतीतले स्वप्न
एकदां पॅस्मोर इन्स्टिट्यूटमध्यें इटालियन चित्रकार ह्या विषयावर मॅजिकलॅंटर्न लेक्चर झालें. तें ऐकावयास गेलों असतां मनांत एक प्रेरणा झाली. माझे मित्र राजाराम पानवलकर यांस केव्हां सांगेन असें झालें. घरीं आल्यावर आम्ही रात्री १ वाजेपर्यंत ह्या प्रेरणेसंबंधीं बोलत बसलों. राजारामास ती फार रुचली. ती अशी - राजारामानें मजबरोबर ऑक्सफर्ड येथें राहावें. परवानगी घेऊन कांहीं व्याख्यानें, मॅंचेस्टर कॉलेजांतील ऐकावींत. राजाराम हे विशेषतः उद्धारक मताचे तर मी सुधारक मताचा. असे जरी आम्ही आहों तरी दोघांचीं अंतःकरणें शुद्ध हेतूने भरलेलीं असल्यानें आम्हीं एकमेकांस लवकर जाणलें व मैत्री जमली. तो हिंदुस्थानांतील “आर्य संघाचा” एक कट्टा सभासद आहे व मी प्रार्थना समाजाचा आहें. पण आतां भेद उरला नाहीं. इतकेंच नव्हे तर आम्ही एकमेकांच्या संस्थेचे सभासद झालों. आमच्या भावी आयुष्याचा मार्ग रोखूं लागलों. Theosophy, मांसाहारनिषेध, योगसाधन, ज्या पौरस्त्य चळवळी येथें चालू आहेत त्यांचें राजारामानें रहस्य जाणून घ्यावें, पुस्तकसंग्रह करावा; माणसें जोडावींत, युनिटेरियानिझम, युनीव्हरसॅलिझम (Universalism) सारख्या ज्या पाश्चात्य चळवळी आहेत त्यांचा ठाव मीं घ्यावा असें ठरलें. आम्ही दोघांनीं मिळून येथें दीडवर्ष राहिल्यावर प्रथम दोघांनीं मिळूनच युरोपखंडांतून प्रवास करावा. रोम, अथेन्स, पॅलेस्टाईन, मक्का, कैरो इत्यादि पुरातन व पवित्र स्थळीं यात्रा कराव्यात. तेथील देखाव्यांचे फोटो घ्यावेत. त्यासाठीं राजारामानें ऑक्सफर्ड येथें फोटोग्राफी शिकावी. उदार धर्मावर आम्हीं जागोजाग व्याख्यानें देऊन आपला निर्वाह करावा. युरोपांत प्रवास झाल्यावर नंतर जपान व चीन देशांतून परत कलकत्ता, मद्रास शहरांवरून स्वदेशीं जावें. वाटेंत व्याख्यान देणें, स्नेह संपादणें, बंधूता वाढवणें हाच धंदा ठेवणें इ. इत्यादि. गुरुवारचा दिवस पवित्र समजून त्या दिवशीं कोठें तरी बाहेर जाऊन यासंबंधानें व्रतग्रहण करण्याचें ठरवून आम्ही निजलों. पण झोंप लागली नाहीं. तथापि पुढें याप्रमाणें कांहींही झालें नांहीं, हें सांगावयास नकोच.

रे. चार्लस व्हायसे
दुपारीं ११ वाजतां रे. चार्लस व्हायसेच्या चर्चमध्यें उपासनेस गेलों. हें एका बोळांत आहे. एक तास गीतें गाणें, उतारे वाचणें, प्रार्थना करणें इत्यादि झाल्यावर १२ पासून १२॥ पर्यंत रे. व्हावसे यांनीं उपदेश केला. हे अगदीं कडक सुधारक असून एकेश्वरी पंथाचे आहेत. यांना युनिटेरियानिझमहि पसंत नाहीं. कारण त्यांत ख्रिस्ताचेंच पुढारीपण आहे. युनिटेरीयन लोकांत शुष्कवाद न करतां, मिळून काम करण्याचा मोठा गुण दिसून येतो. तो व्हायसे यांनीं घेतल्यास दोघांसही जास्त बळ येईल. पण या गोष्टीस व्हायसेचीच नाखुशी दिसते. चर्चमधील व्यवस्था फार चांगली आहे. उपासक सुमारें १०० हजर होते. दारांत व्हायसेची पुष्कळ पुस्तकें विकण्यास ठेविलीं होतीं. बोळांत शिरतांच एक छापील व्याख्यान फुकट मिळतें. संध्याकाळीं पुन्हा उपासना होते. दोन्ही वेळां धर्मार्थ पैसे गोळा होतात. सर्व इंग्लंडांत इतक्या उदार मताचें हें एकच Theistic चर्च आहे. हें आमच्या ब्राह्म समाजाप्रमाणेंच निव्वळ एकेश्वरवादी आहे. हें आठवून व्हायसेची धन्यता वाटते.

शेरलॉक होम्स
रात्रीं ८ वाजतां नाटकास गेलो. ‘शेर्लाक होम्स’चा प्रयोग झाला. तिकिटाची किंमत २॥ शिलिंग पडली. नाटकांत संगीत अगर कसलाही रस नव्हता. गुप्त पोलिस Sherlock Holmes चे काम छान वठले. ह्या लोकांचे लक्ष्य अभिनयाकडे जास्त आहे. तें त्यांना चांगलें साधलें आहे. रंगभूमि व नेहमींची रहाटी यांत मुळींच फरक दिसला नाहीं. हीच खुबी आहे. हें नाटक उत्तम गणलें गेलें आहे. पण मला कांहीं तें पाहून आनंद झाला नाहीं. नाटकगृहांत स्त्रियांची छानछोकी मात्र दिसली. Box चे तिकीटाला ४ गिनी म्हणजे ८४ रु. पडते.

Domestic Mission
रे. समर यांचे जॉर्जेस रो मधील मिशन पाहिले. ह्या भागांतील अत्यंत कंगाल लोकांची स्थिती चारपांच ठिकाणी त्यांचे घरीं नेऊन आम्हांस रे. समर यांनी दाखवली. पैकीं तीन ठिकाणीं म्हाता-या स्त्रिया आजारी होत्या. दोघां आजारी स्त्रियांजवळ मी प्रार्थना केली. एक अगदीं बहिरी असल्यामुळें मला तिच्या कानाजवळ ओरडून प्रार्थना करावी लागली. या बाईनें राजा राममोहन रॉयबद्दल मोठ्या आस्थेनें व आदरानें उल्लेख केला. रस्त्यांत हिंडत असतां आमच्या मागें २००।२५० मुलांचा जमला होता. कारण त्या वेळीं माझे डोक्यावर हिंदी साफा बांधला होता. काहींनीं आम्हांस थोडा त्रास दिला. एकाशीं हस्तांदोलन करून समजूत घातल्यावर सर्वांनींच तसें करण्याचा आग्रह धरला. त्रासाचे नुसते रूपांतर झाले. आम्ही घरांत शिरलों कीं ही गर्दी आम्ही बाहेर येईपर्यंत वाट पहात उभी असे. हा त्रास चुकवण्यासाठीं समरसाहेबांनी एक अशी युक्ती काढली कीं एका घरांत गेल्यावर मागील दारानें आम्ही दुस-या रस्त्यांवर गेलों. कामकरी बाया कामावर गेल्या असता त्यांचीं मुलें संभाळण्याची व्यवस्था एका घरांत केली होती. एकंदर लहानमोठी २३ मुलें होतीं. प्रत्येक मुलांस दोन पेन्स (२ आणे) प्रमाणें दर असे. गरिबांची घरें कितीही कंगाल असलीं तरी त्यांत निदान १०।२० चित्रें, कांहीं मूर्ति, कांहीं दिखाऊ सटरफटर सामान होतेंच. मिशनचे प्रार्थनामंदिर साधेच पण पुरेसें होतें. मिशनचा बहुतेक सर्व खर्च युनिटेरियन असोसिएशन मार्फत आहे. अशीं तीन मिशनें लंडनच्या निरनिराळ्या भागांत आहेत. अशीच मँचेस्टरसारख्या मोठमोठ्या शहरीं निरनिराळीं मिशनें आहेत. अशी मिशनें पाहून हिंदुस्थानांत परत गेल्यावर तेथील अस्पृश्य मानलेल्या लोकांसाठीं असेच प्रयत्न करावेत हा विचार मनांत आला.

Postal Misson (पोस्टल मिशन)
मिस् फ्लॉरेन्स हिलच्या आमंत्रणावरून युनिटेरियन पोस्टल मिशनचा कौन्सिलमध्यें मुंबईच्या बाजूला ब्राह्मो पोस्टल मिशनची एक शाखा काढण्याचा माझा विचार मी कौन्सीलपुढें ठेवला. कमिटीला तो पसंत पडून त्यांनीं मला लागेल तशीं पुस्तकें पुरवण्याचें आश्वासन दिलें. कमिटींत १०।१२ स्त्रिया होत्या. युनिटेरियन वाङ्मय पोस्टामार्फत वाटून व पत्रव्यवहार करून प्रसार करण्याचें काम सर्व देशभर केवळ स्त्रियाच करतात. पुढें माझे मित्र रा. वासुदेवराव सुकथनकर यांचेकडून मी मुंबईस अशा एका ब्राह्मो पोस्टल मिशनची स्थापना करविली.

संडेस्कुल असोसिएशन
चेअरमन मि. प्रिचर्ड यांचे घरीं जेवणांस गेलों होतों. जेवणानंतर मुलांसाठीं एक उपासना एका मंदिरांत झाली. ती मिस् प्रिचर्ड इनें चालविली. मला दोन शब्द बोलावे लागले. मुलांची वर्तणूक फार व्यवस्थेशीर होती. सुमारे २०० मुलें होती. २० वर्षांवरील सुमारें ७ तरुण मुलांचा एक वर्ग रविवारीं मिस्टर प्रिचर्ड स्वतः आपल्या घरीं घेत. या गृहस्थांचा स्नेह पुढें त्यांचा अंत होईतों टिकला.

साऊथ प्लेस नैतिक समाज
इंग्लंडच्या साऊथप्लेस नांवाच्या भागांत ह्या समाजाचें उपासना मंदीर आहे. फ्रान्सच्या ऑगस्टकॉम याने Positivism (निश्चितवाद) नांवाचा संप्रदाय काढला. या संप्रदायांत, ईश्वर, आत्मा वगैरे अज्ञेय गोष्टीला फाटा दिला आहे. याला Humanism (मानव्यधर्म) असेंही नांव देतां येईल. मोठमोठ्या थोर पुरुषांचे स्मृतिदिन पाळण्यांत येतात. केवळ नीतीपलीकडे धर्म म्हणून कांहीं बंधनें नाहींत. उपासना मंदीर व पद्धति इतर ख्रिस्ती देवळांतल्या प्रमाणें आहेत. पण परमेश्वर वगैरेंचा इथें उल्लेख देखील होत नाहीं. लोकांस जबरीनें लढाईवर पाठवणें हें निंद्य आहे असें उपासकांनीं प्रतिपादलें. ॲडम स्मिथ (अर्थशास्त्रज्ञ), सेज्वीक (नीतिशास्त्रज्ञ) वगैरेंचे उतारे वाचले. टेनिसनचीं कांहीं पदें गायिलीं. सुमारें २०० श्रोते हजर होते. हे बहुतेक अत्यंत उदार मताचे होते. फ्रेडरिक हॅरिसन या नांवाचे गृहस्थ ह्या संप्रदायाचे पुरस्कर्ते होते. ही संस्था पाहून मोठा विस्मय वाटला. ता. २९ डिसेंबर १९०२ रोजीं संध्याकाळीं ७ च्या गाडीनें, ऑक्सफर्डला निघालों. ९॥।वाजतां माझ्या बि-हाडीं पोचलों. मला फार दिवसांनीं घरीं आल्याप्रमाणें झालें.

पॅरिस
सुमारें १ वर्षभर मीं इंग्लंडांत घालवून इंग्रजी राहटीची मला बरीच कल्पना आली होती. इंग्लंड हा प्रॉटेस्टंट पंथाचा ऊर्फ सुधारलेल्या ख्रिस्तीधर्माचा देश. फ्रान्स हा रोमन कॅथोलिक पंथाचा, पोपच्या पंजाखालचा, जुन्या वळणाचा देश. युरोपच्या दक्षिण भागांत तो असल्यानें आणि फ्रेंच लोक निराळ्या वंशाचे असल्यानें तेथील राहटींत साहजिकच बराच फरक असणार. तो पाहाण्यासाठीं मी १९०३ सालच्या ईस्टरचे सुटींत १ महिना फ्रान्समध्यें घालविण्याचा विचार केला. हिंदुस्थानाहून इंग्लंडला येतांना वाटेंत फ्रान्समधून खुष्कीच्या मार्गें मी आलों होतों. पण त्या वेळीं घाईच्या प्रवासांत मार्सेल्स, पॅरिस व कॅले यांची घाईंत फार अंधुक कल्पना आली होती. ता १४ मार्च १९०३ रोजीं सकाळीं ऑक्सफर्डहून पॅरिसला निघालों. रात्रीं १०॥ वाजतां इंग्लंडच्या न्यू हेवन बंदरांत आलों. समुद्र शांत व चांदणें असल्यानें प्रवास सुखाचा झाला. इंग्लंडला येतांना हाच प्रवास वादळी हवेमुळें फार त्रासाचा झाला होता. पॅरिसला सकाळीं ७ वाजतां पोचलों.

बॉने मोरी
पॅरिस युनिव्हर्सिटीच्या कांहीं विद्वान पुढा-यांना व इतर उदार धर्मानुयायांना माझे गुरु डॉ. कार्पेंटर यांचेकडून ओळखीचीं शिफारसपत्रें घेतलीं होतीं. प्रथम बॉने मोरी या वृद्ध प्रोफेसरांस भेटलों. हे डॉ. भांडारकरांसारखे किंचित् कडक व उग्र दिसले. पॅरिसचे वरवरचे सौंदर्य पाहण्यासाठीं हुरळून आलेला मी एक तरुण असावा असें वाटून त्यांनीं प्रथम माझी थोडी हजेरी घेतली. पण ऑक्सफर्ड कॉलेजांतील ब्राह्मसमाजाचा एक प्रतिनिधी म्हणून कार्पेंटरसाहेबांच्या शिफारसीचें एक पत्र पाहून स्वारीनें आपला शांत सल्ला दिला. तुम्हांला पॅरिस खरे पाहायचें असल्यास येथील नटव्या इमारती पाहून न भुलतां त्यांच्या माळ्यावरील गाळ्यांत शिरून डोकावून पाहा. तेथें कंगाल, चोरटे व गुंड लोक बिळांतल्या उंदराप्रमाणें चोरून रात्रीं आश्रयास राहतात, त्याचीं कारणें शोधा, असें बजावलें.

प्रो. रेव्हील
प्रो. जाँ. रेव्हील यांचे संभाषणांतून अशी माहिती मिळाली कीं, प्रॉटेस्टंट लोकसंख्या फ्रान्सांत ६−७ लाख आहे. प्रॉटेस्टंट समाजाच्या एका स्थानिक मंडळीस कनसिस्टार्स असें म्हणतात. १०६ कनसिस्टार्सपैकीं ३३ सुधारक मताचे (युनिटेरियन) आहेत. १७८९ पर्यंत प्रॉटेस्टंटास धर्मस्वातंत्र्य मुळींच नव्हतें. आतां कॅथालिक, प्रॉटेस्टंट व यहुदी अशा तिन्ही संघांस सरकारांतून सारखाच आश्रय मिळतो. मदत देतांना सरकार मताची अट मुळींच घालीत नाहीं. सुधारक संघाची एक त्रैवार्षिक सभा भरते. तिचें नांव ‘ॲसेम्ली डी प्रॉतेस्तांत लिबाल’ असें आहे. ह्या सभेनें कमिटी निवडल्यावर तिच्या मार्फत सरकारांतून खर्च मिळतो. पॅरिसचा समाज फार जुन्या मताचा आहे. सोशॅलिस्टांची सामाजिक चळवळ फार जोरानें चालू आहे. पण ह्या चळवळींतले सर्व सुधारक जरी हुशार आणि स्वार्थत्यागी आहेत तरी धर्मबाबतींत हे अत्यंत नास्तिक आहेत. कारण कॅथालिक मताच्या जुलुमास कंटाळून सर्व धर्मविरुद्धच ते लोक बंडावले आहेत. त्याप्रमाणें एकीकडे कॅथालिक धर्माचा अडाणीपणा व जुलूम; दुसरीकडे सुधारकांचा बुद्धीचा अंधपणा आणि औदासिन्य यांमध्यें उदार धर्माचें काम मोठें कठीण झालें आहे. सोशॅलिस्ट लोकांचा कटाक्ष धर्म आणि भांडवल यांच्याविरुद्ध सारखाच आहे. मोस्यू वेग्नेअर आणि रॉबर्ती ऑ. फॉतेनी हे उदार धर्माचे मोठे वजनदार वक्ते आहेत. ‘ला प्रोतेस्तंत’ हें साप्ताहिक व ‘लिबरल एव्हॅन्जलीक’ हें मासिक हीं उदार मताचीं आहेत. उदार धर्माच्या प्रसाराचें काम व्हावें तसें जोरानें चालू नाहीं. धर्म बाबतींत आतां बहुतेक पूर्ण स्वातंत्र्य आहे. व्यक्तीच्याच स्वभावाची वाढ झाल्याशिवाय गत्यंतर नाहीं. जाँ रेव्हील हे आधुनिक धर्माच्या इतिहासाचे पॅरिस युनिव्हर्सिटींत व्याख्याते आहेत. व्याख्यानास सर्वांस मोकळीक आहे तरी थोडाच श्रोतृवर्ग हजर असतो. पॅरिस येथें धर्माचें नांव काढल्यास कित्येकांस हसें येतें. वरपांगी जुन्या धर्माचें ढोंग माजवण्याचा हा परिणाम!

मोस्यु रोज
ता. २५ मार्च १९०३ रोजीं ७ वाजतां रात्रीं मोस्यु रोज यांचे घरीं जेवणास गेलों. मादाम रोज ही फार गोड व कुशल बाई आहे. ती इंग्रजी शिकत होती. निदान तशी मोस्यु रोजची समजूत होती. मीं कांहीं इंग्रजींत विचारलें कीं मादामची कासावीस होई. मग ती अति नजरेनें नव-याकडे पाही. त्याचें मला मोठें कौतुक वाटलें. ३।४ वर्षांची मार्सेला मुलगी फार गोड होती. आदामनें काढलेलीं कांहीं चित्रें पाहून समाधान वाटलें. मला पाहाण्यासाठीं मादामचे आईबाप व बहीण ही मंडळी जेवणास आली होती. फ्रेंच तरुणीस इंग्रज तरुणीइतकी स्वतंत्रता मुलीच्या संमतीनें आईबापच लावतात. मुलींची विवाहमर्यादा कमींतकमी १६ वर्षांची असते. अलीकडे १० वर्षांत स्त्रीशिक्षणाची अधिक सोय व प्रवृत्ति होत आहे. स्त्रियांच्या प्रगतीबाबतींत इंग्रजांचेंच येथें अनुकरण होत आहे. इंग्रजांचा संसारी शहाणपणा फ्रेंच शिकतात व आपली छानी म्हणजे फॅशन त्यांना शिकवतात. इंग्रजांपेक्षां फ्रेंच अधिक मोकळ्या मनाचे. पॅरिसमध्यें गुलहौसी लोक घरीं न जेवतां रेस्तोराँतमध्येंच जातात.

बॉई बॉला
ता. २८ शनिवार मार्च १९०३ रोजीं रात्रीं ८ वाजल्यावर माझ्या मित्रानें बॉई बॉला नांवाचे सार्वजनिक नाचाचें ठिकाण दाखविण्यास नेलें. हें ठिकाण लॅटिन कार्टर्स नांवाचे युनिव्हर्सिटीचे विद्यार्थी राहातात त्या भागीं आहे, हें ऐकून ऑक्सफर्डहून गेलेल्या मला फार आश्चर्य वाटलें. एक फ्रॅंक देऊन वाटेल त्यानें आंत करमणुकीसाठीं जावें. व्हायोलिनवाल्यांचा मनोहर बॅंड येथें वेळोवेळीं सुरू होतो, तेव्हां वाटेल त्यानें वाटेल तिच्याशीं नाचूं लागावें, क्रीडावें, हिंडावें, बोलावें, उपहार घ्यावा किंवा संकेत करावा. येथें येणा-या बहुतेकांबद्दल शंका येते. किंबहुना अशा ठिकाणीं शंका घेणें म्हणजेच रिकामटेकडेपणा आहे. पॅरिसच्या करमणुकी अशाच आहेत कीं, त्या परक्यांना सहसा सहन होत नाहींत. निदान त्या कळत तरी नाहींत. रंगेल स्त्रिया अगदीं उघड उघड येऊन विचारतात. सुमारें १००० तरुण माणसें येथें उल्हास करीत बसलीं होतीं. माझें मन विचारशील झालें. हल्लींच्या उद्योगाच्या झटपटींत मनुष्याला कसल्यातरी करमणुकीची आवश्यकता आहेच. धर्माधिका-यांनीं जर शुद्ध करमणुकी पुरवल्या नाहींत तर इथल्याप्रमाणें केव्हां केव्हां अशुद्ध व घातकी करमणुकी समाजांत शिरतात. इंग्लंडांत हल्लीं धर्माचे बाबतींत तरुणांचें लक्ष वेधण्याची खटपट करणारे मिशनरी, लोकांना शुद्ध करमणुकी पुरवीत आहेत; त्याचप्रमाणें तरुण कामकरी वर्गाचें मन धर्माकडे वळवण्याचाही प्रयत्न करीत आहेत. याबाबत माझें मत पूर्वीं फारसें अनुकूल नव्हतें. ही सोकावलेली तरुण मंडळी करमणुकीला पुढें व धर्माला मागें होतात असें माझें म्हणणें होतें, पण अशा शुद्ध करमणुकी पुरवल्या नाहींत आणि कॅथॉलिक धर्माप्रमाणें फाजील सोवळेपणाचा दंभ माजवला तर मग पॅरिसांतल्यासारखे मासले दिसणारच असें वाटूं लागलें.

परेला शाज
दुसरे दिवशीं परेला शाज नांवाची स्मशानभूमि पाहावयास गेलों. ही सर्व स्मशानांत मोठी आहे. हिच्यांत सुमारें ३० लक्ष प्रेतें पुरलीं आहेत. प्रथम गेल्याबरोबरच समोरल्या एका उतरणीवरच्या भिंतींत ज्यांच्यासाठीं कबरस्थान नाहीं अशासाठीं एक मोठें स्मारक भिंतींत कोरलें आहे. तें पाहाण्यासारखें आहे. मृत नवराबायको भिंतींतल्या दाराशीं अज्ञेय प्रदेशांकडे जात आहेत. दोहोंकडे कित्येक मृत विन्मुखपणें त्यांच्या मागून चालले आहेत, खालीं तेंच जोडपें अखेरच्या निद्रेंत उघडें पडलें आहे. आशादेवीनें (Hope) थडग्यावरील शिळा उचलून धरली आहे, त्यावर त्यांचें अर्भक पालथें पडलें आहे. हें चित्र फार परिणामकारक असून त्यांत करुणरस परमावधीला पोंचला आहे. पुष्कळ थडगीं म्हणजे लहान लहान देवळेंच आहेत. आंत वेदीवर येशूचा पुतळा, मेरीचा पुतळा, मृताचा पुतळा-निदान फोटो इ. ठेवले होते. त्यावरून फुलें, माळा घातल्या होत्या. मोठ्या मेणबत्या तेवत होत्या. त्यापुढें बसून प्रार्थना करण्याकरतां खुर्च्या ठेवल्या होत्या. अशा देवळांतून सर्व कुटुंबाचीं माणसें पुरलेलीं असत. स्मशानांत स्वच्छ व सुंदर सडका, दोहों बाजूंनीं उंच झाडें त्यांच्या खालीं एकाला एक चिकटून असलेलीं हीं देवळें असा एकंदर देखावा पाहून आपण पाताळ लोकांत मृतांच्या स्तब्ध शहरांतच आलों असें वाटतें. येथें प्रेतें जाळण्याचीही टोलेजंग व्यवस्था केलेली होती. एकंदरींत तत्त्वज्ञान, नीतिकाव्य व धर्म इत्यादि अनेक गहन विषयांवर गंभीर चिंतन करण्यास पॅरिसची हीं कॅथालिक स्मशानस्थळें अत्यंत अनुकूल आहेत.

रॉबिन्सन
७ मंगळवार एप्रिल १९०३ रोजीं मोस्यू रोज यांचेबरोबर पॅरिसपासून ८ मैलांवर एक खेडें पाहाण्यास गेलों. बरोबर मादाम व मार्सेला होती. ह्या खेड्यांत रॉबिन्सन नांवाचें एक वनभोजनाचें मोठें स्थळ होतें. त्यांत सुमारें ३०।३५ रेस्तोराँतस होती. येथें करमणुकीकरतां पॅरिसचे उद्योगधंद्यांतले लोक दोन आदितवारीं सुमारे ४।५ हजार जमतात. दोन ठिकाणीं जुन्या झाडांच्या फांद्यांवरून तीन चार मजली घरें केलीं आहेत आणि खाण्यापिण्याचे पदार्थ खालून वर चाकावरून ओढून घेण्यांत येतात. भोंवतांलीं डोंगरी देखावा आहे. चहूंकडे सहल करण्यासाठीं एथें पुष्कळ गाढवें भाड्यानें ठेवलीं आहेत. सुमारें ६० वर्षांपूर्वीं येथें शुकशुकाट होता. एका धोरणी पुरुषानें प्रथम एक विश्रांतिगृह उघडलें. तेव्हां तो रॉबिन्सन क्रूसोप्रमाणें जंगलांत एकटाच येऊन राहिला म्हणून ह्या ठिकाणास आतां रॉबिन्सन हेंच नांव पडलें आहे. त्याला इतकी किफायत झाली कीं, त्याचें अनुकरण होऊन आतां हें मोठें करमणुकीचें स्थान बनलें आहे. मोठमोठ्या जत्रा व क्षेत्रें कशीं बनतात यांचें हें एक चांगलें उदाहरण आहे. एकोणिसाव्या शतकांतलें हें एक पॅरिशियन क्षेत्रच होय.

ग्वाल्हेरच्या रिसाल्यांत नौकरी करीत असतां अपघातानें मला दुखापत झाली.  त्यामुळें रजा घेऊन मी गेल्या हिंवाळ्यांत पुण्यास घरीं आलों.  आजारामुळें जरी दुर्बलता होती तरी लिहिण्या-वाचण्याइतकी शक्ति आली पण करमेना म्हणून माझे तीर्थरूप अण्णासाहेब शिंदे यांचे कागदपत्र चाळण्याची परवानगी घेतली.  त्यांत त्यांच्या ''बाळपणाच्या आठवणी'' हें सुंदर लिखाण मला मिळालें.  शिवाय त्यांच्या अनेक रोजनिशा आणि पत्रव्यवहार यांतून त्यांनीं लिहिलेला बराच मजकूर आढळला.

१९३० सालच्या कायदेभंगाच्या मोठ्या चळवळींत तीर्थरूप अण्णासाहेबांनीं स्वतः भाग घेतल्यानें त्यांना ६ महिने सक्त मजूरीची शिक्षा झाली.  ते येरवड्याच्या तुरुंगांत असतांना त्यांना रात्रीं थोडा वेळ मिळे.  तेव्हां स्वतःच्या करमणुकीसाठीं तुरुंगाच्या अधिकार्यांकडून लेखनसाहित्य मागवून या ''आठवणीचा'' बराच भाग त्यांनीं लिहिला होता.  ता. २४ जुलै १९३० ते ता. १४ ऑक्टोबर १९३० रोजीं त्यांची सुटका होईपर्यंत रात्रीच्या एकदोन तासांत त्यांनीं त्या आठवणी लिहिल्या.  रात्रीं विजेचा दिवा उशिरा लागून लवकरच एकदम मालविला जाई, त्यामुळें एकंदर लिखाणाला बराच विस्कळितपणा आला होता.  हें लिखाण पुढें कधीं प्रसिध्द होईल याची अण्णांना कल्पनाही नव्हती.  केवळ आपल्या करमणुकीसाठीं किंवा फार तर आपल्या घराण्यांतील माणसांच्या माहितीसाठी त्यांनीं हा मजकूर लिहिला होता.  तुरुंगांतून सुटका झाल्यावरही त्यांनीं त्यांत भर घातली नाहीं व तिकडे लक्ष दिलें नाहीं.  यावरून त्याचे त्यांना फारसें महत्त्व वाटलें नाहीं हें सिध्द होतें.  पण मी जेव्हां हे लेख वाचूं लागलों तेव्हां वाचकांना हे लेख मनोरंजक व बोधप्रद होतील असें मला कळून आलें.  ह्या खुल्या दिलाच्या कथानकांत वाचकांना एक नवीनच वाङ्मय लालित्य आढळेल, म्हणून ते तसेच धूळ खात ठेवणें मला बरें दिसेना.  ह्या त्यांच्या इतर आठवणीची जुळवा-जुळव करून ती प्रसिध्द करण्याची अण्णांची परवानगी मागितली आणि ती त्यांनीं नाहीं होय म्हणतां दिली.

या आठवणींतील प्रत्येक शब्द अण्णांच्याच लेखणींतून किंवा मुखांतून उतरला आहे.  त्यांच्या कॉलेजांतील शिक्षणाच्या काळापर्यंतचा मजकूर तुरुंगांतच लिहिला गेला आहे.  १८९८ सालापासून ते आपली रोजनिशी लिहूं लागले.  विशेषेंकरून विलायतेंत लिहिलेल्या रोजनिशीची फार मदत झाली आहे.  अण्णांनीं स्वतः लिहिलेलीं पत्रें जरी मिळत नाहींत तरी त्यांना आलेलीं पत्रें नीट सालवार जुळवून ठेवण्यांत आलीं आहेत.  त्यांचाही उपयोग झाला.  याशिवाय इतिहास, भाषाशास्त्र, धर्म आणि तत्त्वज्ञान, सामाजिक सुधारणा आणि लोकशिक्षण इत्यादि गंभीर विषयांवर वर्तमानपत्रें व मासिकें यांतून प्रसिध्द झालेले अण्णांचे मोठमोठे निबंध नीट राखून ठेवण्यांत आलेले आहेत.  पण आतां प्रकृतीच्या अस्वास्थामुळें अण्णांना स्वतः कांहींच करतां येत नाहीं.  कंपवातामुळें दोन्ही हात एकसारखे हालत असल्यानें त्यांना लिहवत नाहीं.  आणि गेल्या जानेवारींत डोळ्यांतील मोतीबिंदू काढल्यानें त्यांची दृष्टि फार अधू झाली आहे, म्हणून त्यांना वाचवत देखील नाहीं.  तशांत गेल्या ४।५ वर्षांपासून त्यांना जडलेला मधुमेहाचा विकार आहेच.  अशा स्थितींत फारशी सुधारणा होण्याची आशा दिसेना म्हणून त्यांच्या आठवणींचा पूर्वार्ध लवकरच प्रसिध्द करण्याची आवश्यकता वाटूं लागली.

१९०३ सालीं विलायतेहून परत येऊन प्रार्थनासमाजाच्या प्रचाराच्या कामाला सुरवात करून अण्णांनीं आपल्या सार्वजनिक आयुष्याला आरंभ केला.  त्यावेळी ते ३० वर्षांचे होते.  यापुढील त्यांच्या सार्वजनिक कामाचें महत्त्व जरी अधिक असलें व ते लिहून प्रसिध्द करण्याचीं साधनें भरपूर असलीं तरी तें लिहिण्याचें काम अंगावर घेऊन करणारा तज्ञ तूर्त तरी, कोणी पुढें येईलसें दिसत नाहीं.  अशा वेळीं माझे वर्गमित्र रा. जयवंतराव जगताप ह्यांनीं हा पूर्वार्ध प्रसिध्द करण्याची सर्व हमी आपल्याकडे घेतल्यामुळें मी त्यांचा फार आभारी आहें.  शिवाय या पूर्वार्धांतील खासगी माहिती अण्णाशिवाय कोणालाही नसल्यानें त्यांची स्मरणशक्ति शाबूत आहे तोंपर्यंतच हें काम उरकून घेणें अत्यंत आवश्यक होते.  ही कृति लोकादरास पात्र होऊन पुढील प्रयत्नास उत्तेजन मिळेल अशी आशा आहे.  माझ्या पूज्य पित्याची अल्पशी सेवा माझ्या हातून घडविलीं याबद्दल मी देवाचा आभारी आहें.

सेकंद लान्सर्स
बडोदें,
ता. १ जून १९४०.

— रविंद्र विठ्ठल शिंदे.
संपादक

भाग सहावा : ‘परदेशगमन व धर्मशिक्षण’
प्रकरण २५ वें
हेतू
परदेशांत १९०१ ते १९०३ या दोन वर्षांत माझे जे निरीक्षण व शिक्षण झाले त्याचा आराखडा विहंगमदृष्ट्या प्रथम घेणें बरें. मी इंग्लंडांत केवळ ऑक्सफर्ड येथें मॅंचेस्टर कॉलेजांत धर्माचे पुस्तकी शिक्षण घेण्याकरतां गेलो नव्हतो. मुख्यतः तुलनात्मक पद्धतीनें जगांतील सर्व धर्मांच्या इतिहासाचे ऊर्फ विकासाचे अवलोकन करून स्वतःची धर्मबुद्धी विशद करून धर्मप्रचाराची तयारी करणे हा तर मुख्य हेतू होताच. पण तो एक हेतू होता. शिवाय युरोपांतील प्रमुख चालीरिती पाहाव्या, वाङ्मय वाचावे, पंडित आणि सज्जनांच्या भेटी घ्याव्या, नव्या-जुन्याची वाढ निरखावी, निरनिराळ्या वर्गांची - विशेषतः खालच्या व चिरडलेल्या वर्गांची – अंतःस्थिति ओळखावी व त्यांच्यात राहावें, सुंदर आणि प्रेक्षणीय स्थळें पाहावीत आणि तेथें एकांतवास करावा व आत्मशोध करावा इ. अनेक हेतू होते.

कॉलेजांतील सुट्ट्या
मॅंचेस्टर कॉलेज हे सुधारकी कॉलेज होते. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटींत जुन्या ख्रिस्तीमताचा दाब दृढ असल्यानें ह्या कॉलेजचा त्या युनिव्हर्सिटींत प्रवेश होणें शक्य नव्हते. तथापि त्या विश्वविद्यालयाचा बरा वाईट परिणाम व संसर्ग ह्या कॉलेजवर न घडणें अशक्य होते. ह्या कॉलेजचा अध्ययनाचा व अनध्ययनाचा उर्फ सुटीचा काळ इतर कॉलेजांप्रमाणेंच नियमित केला होता. पहिली टर्म ऑक्टोबर मध्यापासून तों डिसेंबर मध्यापर्यंत ८।९ आठवड्यांची व नंतर नाताळची सुटी ४ आठवडे. दुसरी टर्म जानेवारी मध्यापासून तों मार्च मध्यापर्यंत ८ आठवडे; व नंतर ईस्टरची सुटी ६ आठवडे. तिसरी टर्म मेच्या सुरवातीपासून जवळ जवळ जून अखेर; नंतर उन्हाळ्याची दीर्घ सुटी सप्टंबर अखेर १२ आठवड्यांची. म्हणजे जवळ जवळ सहा महिने सुटी व सहा महिने अभ्यास असा प्रकार आहे. मी ऑक्सफर्ड मध्यें दोन वर्षें होतो. त्याकाळीं सहा टर्म्स व सहा सुट्या पडल्या. पहिली नाताळची सुटी मी लंडनमध्यें घालविली. दुसरी सुटी पॅरिसमध्यें घालविली. तिसरी उन्हाळ्याची दीर्घ सुटी इंग्लिश व स्कॉच Lake Districts  मध्यें, म्हणजे पर्वतशिखरें व सरोवरें चांदण्यांत हिंडून घालविली. पैकीं पहिले पंधरा दिवस बॉरोडोल नांवाच्या सुंदर दरींत डरवेंट वॉटर नांवाच्या सुंदर सरोवराच्या किना-यावर माझे परमपूज्य प्रो. जे. एस्लीन कार्पेंटर यांच्या लीथ नांवाच्या कुटीरांत पाहुणा म्हणून होतो. माझ्याबरोबर ७।८ विद्यार्थी होते. चौथी दुस-या नाताळची सुटी मी मुद्दाम ऑक्सफर्डमध्येंच राहून घालविली. पांचवी मी कॉर्नवॉलमध्ये नैऋत्य किना-याकडील प्रदेशांतील बस्टनहॅम वगैरे शहरें व खेडीं पाहण्यांत घालविली. पैकीं १३ दिवस माझे मित्र मिस्टर आणि मिस् जे. वॉल्टरकॉककडे त्यांच्या पोल्ट्रनी नामक पाहुणचार घेतला. शेवटची दीर्घ सुटी मी कांहीं दिवस चेल्टनहॅम येथील मध्यदेशांत घालवून पुढें हॉलंडची राजधानी ॲमस्टरडॅम येथें अनेक सुधारलेल्या देशांतील उदार धर्मीयांची परिषद भरली होती, तींत हिंदुस्थानच्या ब्राह्मसमाजाचा प्रतिनिधी म्हणून गेलो. नंतर जर्मनी, स्वित्झरलंड व इटली हे देश पाहिले. जर्मनी येथील कलोन गांवचे प्रसिद्ध कॅथेड्रल (उपासना मंदीर) , जे जगांतील सात आश्चर्यांपैकीं एक असे मानलें जातें, हें विशेष रीतीनें पाहण्यासाठीं दोन दिवस घालविलें. स्वित्झरलंड येथील आल्प्स पर्वतांतील अत्यंत सुंदर असा लुसन प्रदेशांत अवलोकनासाठीं मुद्दाम चार दिवस घालविले. मुंबई युनिव्हर्सिटींत माझा ऐच्छिक विषय रोमचा इतिहास होता. त्या इतिहासांतील प्राचीन स्थळें, इमारती, अलिकडची लोकस्थिति व लोकसंख्या पाहण्यासाठीं जिनोआ व रोम येथे एक आठवडाभर राहिलों. शेवटीं नेपल्सजवळ जुने पाँपे शहर, भूकंपाखालीं दडपून गेलेलें पण नुकतेच उत्खनन केलेले, त्यांतील देखावे व वस्तू पाहण्यासाठीं; आणि जवळचा ज्वालाग्रहि व्हेसुवियस पर्वत नुकताच आ पसरून आपल्या पोटांतील ज्वलतप्रवाह ओकत होता, हे पाहण्यासाठीं नेपल्सला ४ दिवस राहिलो. शेवटीं तेथील बंदरांतून इटॅलियन बोटीनें ता. ६ आक्टोबर १९०३ रोजीं मुंबईस येऊन पोहोंचलो. माझ्या दोन वर्षांच्या प्रवासांत मी इंग्लंड, स्कॉटलंड, फ्रान्स, हॉलंड, जर्मनी, स्वित्झरलंड व इटली हे देश थोडेबहुत पाहिलें. एकंदरींत इंग्लिश लोक बरे दिसले. फ्रेंच अधिक उल्हासी व किंचित उथळ भासले. इटॅलियन मात्र मेकॉलेनें म्हटल्याप्रमाणें हिंदू लोकांसारखे मनांतून बरेच उतरतात. हा कॅथालिक पंथाचा प्रभाव. आल्प्स पर्वत व –हाईन नदी प्रशस्त व रमणीय दिसली. पॅरिस शहर ख्यातीप्रमाणें सुंदर व नटवे दिसलें. लंडन बोजड व बेंगरूळ दिसलें. त्यांत बराच फापट पसारा आढळून आला. इंग्लंडमध्यें विशाल असा देखावाच नाहीं. सर्व लहान प्रमाणावर साधेंच पण नयनमनोहर असायचे. लोक घुम्मे पण पक्के व्यावहारिक व शहाणे दिसले. श्रीमंत व दरिद्री हे भिन्न दर्जे एकमेकांत शेजारीं गुण्या गोविंदानें वागतात. संतोष व शांति ह्या चिमुकल्या बेटांत मूर्तिमंत दिसल्या. अर्थात् गर्वाची बाधा दोघांनाही आंतून झालेलीच. हे खोल नजरेंत आल्याशिवाय राहात नाहींच. दारूव्यसन व लैंग्य व्यभिचार मोठमोठ्या शहरांतून चोहोंकडेच बोकाळला आहे व वाढत आहे. पण खेडीं व रानें शुद्ध आहेत. शेती खालावत आहे. बेकारी माजत आहेत. ख्रिस्तीधर्माचा पगडा इतर मोठ्या देशांपेक्षां इंग्लिश बेटांत अधिक सुरक्षित दिसतो. मात्र तो संभावित स्वरूपांतच विशेष आहे. म्हणजे अध्यात्मापेक्षां सामाजिक जीवनच सांभाळून आहे. ख-या परोपकाराचीं कामे मागें पडून धर्मांची संभावित रहाटीच अधिक चालविली जात आहे. ह्या म्हणण्याला मुक्तिफौजही (Salvation Army) अपवाद नाहीं. लैंगिक नीतीचा बोभाटा पॅरीस व फ्रेंच हद्दीवरील शहरांतून बराच आहे. तरी पण इतर देशांतील – विशेषतः अमेरिकन खुशालचेंडूच - या बोभाट्याला अधिक कारण आहेत. खुद्द फ्रेंच राष्ट्र कॅथालिक पेंचांतून सुटलें नाहीं तरी, वरपांगी स्वातंत्र्याच्या शाब्दिक गलबल्याला अधिक हातभार लावीत आहे. मला आयर्लंड, रशिया व ग्रीस हे देश पहावयास मिळाले असते तर बरें झालें असतें. रशियांतील कौंट टॉलस्टॉयचे पट्ट शिष्य क्रांतिकारक चेटकॉव्ह हे एकदां मॅंचेस्टर कॉलेजच्या मार्टिनो क्लबमध्यें व्याख्यान देण्याला आले होतेच. त्यांची मी खाजगी भेट घेतली तेव्हां भावी महायुद्धाचें व रशियन क्रांतीचें स्वप्नही मला पडलें नव्हतें. तरी पण युरोपियन किनारा सोडण्यापूर्वी पाश्चात्य संस्कृतीच्या घमेंडखोर पोकळपणाचा मला जवळ जवळ वीट आला होता.