महर्षि विठ्ठल रामजी शिंदे [ Maharshi Vitthal Ramji Shinde ]

आत्म्याची यात्रा

हल्लीच्या स्थितीत होत असलेले शोध आणि सुधारणा ह्यांच्या मानाने पाहता आमच्या कायमच्या हितसंबंधाकडे आम्ही आपल्या पूर्वजांपेक्षा कमी लक्ष पुरवीत आहो हे दिसून येत आहे. आमच्या सनातन हिताहितसंबंधी विचार करण्याची जबाबदारी आम्हांपैकी सुशिक्षित वर्गावर विशेषत: असूनही त्यांचे बहुतेक सर्व लक्ष चालू गोष्टीतच गुंतुन जात आहे. आज ना. बसूचे बिल, उद्या गुजराथचा दुष्काळ, ह्या आणि अशा तात्पुरतिक चळवळीतच आमच्या शक्तीचा लय होत आहे. शिवाय जगात एका ठिकाणाहून दुस-या ठिकाणी बातमी पोहोचविण्याची साधने अत्यंत सुलभ झाल्यामुळे तर नित्य नव्या चळवळी आणि नवे प्रश्न ह्यांनी मन व्यग्र होऊन मनाची वरील कामचलाऊ स्थितीच दुणावत आहे. परंतु आमच्या ह्या प्रार्थना समाजसंस्थेचा उद्देश मनुष्याने आपल्या नित्याच्या गरजा सांभाळून कायमच्या हिताकडे आपले लक्ष लावावे हा आहे. म्हणून आपण वरील विषयाविषयी थोडासा विचार करू.

आत्मा हल्लीप्रमाणे देहात राहू लागल्याकाळापासूनही त्याचा इतिहास अत्यंत दीर्घ काळाचा आहे हे ह्या देहाच्या विलक्षण रचनेवरूनच दिसून येणार आहे. मग देहातील त्याच्या प्राचीन चरित्राची नुसती कल्पनाही आपणांस करवत नाही म्हणून त्याचा प्रस्तुत विचार करणे नाही. तो अत्यंत प्राचीन यात्रेकरू आहे, एवढेच लक्षात नीटपणे आणून ह्या पुढील त्याच्या यात्रेच्या किंचित भागाचे दिग्दर्शन आज करावयाचे आहे.

आत्मा पुरूषस्थितीला येऊन पोहोचल्यापासून त्याला चार प्रकारचे पुरूषार्थ साधावयाचे असतात, असे आपल्या हिंदुधर्मात सांगितले आहे. ते-अर्थ, काम, धर्म आणि मोक्ष. ह्यांपैकी पहिला जो अर्थ हा केवळ साधनीभूत आहे. काम किंवा धर्म ह्या दोन्ही पुरूषार्थाला ह्याची जरूरी असते आणि त्याच्याशिवाय ह्याचा काहीच उपयोग नाही. ह्यावरून अर्थ हा एक निराळा पुरूषार्थ आहे असे विशेष विभागदृष्ट्या म्हणता येत नाही. ना काम ना धर्म; केवळ अर्थच साठविणारे असे काही अभागी आणि अधन्य पुरूष आढळून येतात, ते केवळ अपवादात्मक होत. १०० साधारण माणसांमध्ये असे अपवाद क्वचित आढळावयाचे. कंजूष माणसाचे राष्ट्र, कंजूष माणसाचे गाव किंबहुना कंजूष माणसाचे कुटुंबही असणे शक्य नाही. ते शक्य असते तर हाही एक निराळा पुरूषार्थ संभवला असता. तसेच शेवटचा अर्थ जो मोक्ष हाही ह्यामधील दोन पुरूषार्थांचा एक अवश्य घडणारा परिणाम आहे. आपल्या प्राचीन वेदांताचे (गौडपाद) असे मत आहे की, मोक्ष ही एक पुढे कधीतरी आरंभणारी स्थिती नाही. तिचा पुढे कधी तरी आरंभ व्हावयाचा असेल तर तिचा अंतही होणार असावयाचा. ज्याला आदी आहे त्याला अंत आहेच. मग असा अंत पावणारा मोक्ष मिळाला तरी त्याला दुस-या मोक्षाची आकांक्षा रहाणार. ह्यावरून पहिला पुरूषार्त केवळ साधन आणि चौथा पुरूषार्थ हा एक केवळ परिणाम हे ध्यानात आणिले असता खरे पुरूषार्थ केवळ दोनच आहेत असे दिसून येते. ते काम आणि धर्म हे होत.

ह्या दोन्ही शब्दांविषयी आपल्या प्राकृत भाषेत पराकाष्ठेचा गोंधळ माजलेला आहे. शब्दांचे यथार्थ ज्ञान झाल्याशिवाय आणि त्यांची सम्यक् योजना न करता भाषेचा व्यवहार करणे म्हणजे मोठा धोका आहे. हे थोड्या दिवसांपूर्वीच आमच्या ह्या समाजाचे सन्मान्य अध्यक्ष सर नारायण ह्यांनी फार उत्तम रीतीने दुसरीकडे सांगितल्याचे आपल्याला स्मरत असेलच. काम म्हणजे काही विवादित दुष्ट वासना आणि धर्म म्हणजे देवाविषयी आणि परमार्थाविषयी काही गोष्ट असा ह्या दोन्ही शब्दांचा आकुंचित अर्थ हल्ली अगदी रूढ झालेला आहे.

पण वस्तुत: पहाताच काम ह्याचा अर्थ इच्छा अर्थ इच्छा किंवा मनाची भूक आणि धर्म ह्याचा अर्थ कर्तव्यबुद्धी हा आहे. संस्कृत वाडमयामध्ये व इकडील देशात इंग्रजीचा व्यवहार सुरू होण्यापूर्वी प्राकृत भाषांमधूनही धर्म ह्या शब्दाचा केवळ कर्तव्यकर्म असाच साधा अर्थ होत असे. मग ते कर्तव्यकर्म एकाद्या शास्त्रात किंवा ग्रंथात सांगितलेले असो, किंवा ईश्वराने मनुष्याच्या मनामध्ये प्रत्यक्ष प्रेरणा केलेले असो, मनुष्याच्या मनाच्या स्वाभाविक प्रवृत्तीकडे पाहिले असताही त्या ह्या दोनच प्रकारच्या आहेत असे दिसून येते. अमुक एक गोष्ट रूचकर आहे, अमुक एक हितकर आहे, अमुक एक सुंदर आहे, ती आपणांस पाहिजे अशी इच्छा होणे ही एक प्रवृत्ती. अमुक एक गोष्ट रूचकर असो व नसो, सुंदर दिसो वा न दिसो किंबहुना आपल्या स्वत:स हितकर असो वा नसो, ती योग्य आहे म्हणून आचरलीच पाहिजे, किंवा अयोग्य आहे म्हणून टाकलीच पाहिजे, अशी आतून प्रेरणा होणे ही दुसरी प्रवृत्ती. पहिलीचे नाव कामना व दुसरीचे नाव कर्तव्यबुद्धी. ह्या दोन्ही प्रवृत्तींना अनुसरून आत्म्याला दोन भिन्न पुरूषार्थ साधावयाचे असतात. ते साधित असताना केवळ उपकरण म्हणून त्याला अर्थसंचयही करावयाचा असतो आणि हे दोन पुरूषार्थ तो ज्या ज्या मानाने अधिक अधिक साधीत जाईल त्या त्या मानाने त्याची यात्रा अधिकाधिक सफल होते व ती झाली म्हणजे तो मुक्त किंवा पूर्ण झाला म्हणावयाचे.

आता आपण ह्या दोन प्रवृत्तींचाच विशेष विचार करू. साधारणत: लौकिकात असा समज आहे की, ह्या दोन वरील स्वाभाविक मन:प्रवृत्तींपैकी कामना ही हलक्या दर्जाची आणि कर्तव्यबुद्धी ही श्रेष्ठ दर्जाची आणि वस्तुत: जरी लोकांचा खरा ओढा, कर्तव्यापेक्षा कामनेकडेच अत्यंत अधिक आहे तथापि त्याचा समज पाहू गेले असता वरीलप्रमाणे विपरीत दिसून येतो. पण हा केवळ गैरसमज आहे. कामना आणि कर्तव्यबुद्धी ह्या दोन्हीही सारख्याच ईश्वरदत्त आहेत आणि त्या दोहोंचे कार्यही आत्म्याच्या यात्रेत सारखेच पवित्र आणि सारख्याच महत्त्वाचे घडून येत आहे. खाणे, पिणे वगैरे शारिरीक वासनांमध्येच गुरफटून असलेल्या आद्यस्थितीतील पुरूषांची कर्तव्यबुद्धीही बेताचीच असते आणि श्रेष्ठपदाप्रत पोहोचलेल्या पुरूषांमध्ये विकास पावणा-या कर्तव्यबुद्धीची कारणे शोधून पाहता ती त्याच्या थोर मनकामनामध्येच आढळून येणार आहेत. ह्यावरून पाहता यद्यपि कठोपनिषदामध्ये म्हटल्याप्रमाणे प्रिय वस्तू एक, श्रेयस्कर वस्तू निराळीच म्हणजे कामना आणि कर्तव्यबुद्धी ह्या दोन अगदी भिन्न प्रवृत्ती आहेत हे जरी खरे आहे, तथापि ह्या प्रत्येकीचा विकास परस्परांवर अवलंबून आहे. जगाचे कल्याण मनुष्याच्या कर्तव्यबुद्धीमुळेच झाले आहे आणि कामनेमुळे नाही असे मुळीच म्हणता येत नाही. प्राचीन काळी मोठमोठ्या तत्त्वांचा जो शोध लागला, आधुनिक काळी जे शास्त्राचे शोध लागत आहेत, ते केवळ कर्तव्यबुद्धीमुळे नव्हेत, तर शोधकाच्या जिज्ञासास्वरूपी मनकामनेमुळेच होत. मला जगताचे कल्याण कर्तव्य आहे म्हणून कोणी शोधक होत नाही, तर क्षुधितास जशी अन्नाची जरूरी वाटावी तशी विवक्षित पुरूषास ज्ञानाची हाव सुटून तो शोधक बनतो, त्याच्या त्या मनकामनेमुळे आणि ती पूर्ण करून घेण्यामध्ये त्याने दाखविलेल्या पुरूषार्थामुळे जगताचे कोटकल्याण होते. कामनेचा हव्यास नसताना केवळ जगताची कितीही कीव येऊन मनुष्यास कर्तव्यजागृती झाली असती तरी त्याच्या हातून हे कोटकल्याण झाले नसते. त्याचप्रमाणे निरनिराळ्या ललितकलांचा, सदभिरूचीचा, शिष्टाचारांचा आणि सभ्य संप्रदायांचा प्रकार आहे. ललितकलांच्याद्वारा आत्म्याची उन्नती होते ही थोडीबहुत अलीकडचीच भावना आहे. यद्यपि जुन्या धर्माच्या कित्येक प्रचारात संगीतादी कलांची योजना रूढ झालेली आहे; तथापि ह्या कलांचा आधअयात्मिक प्रभाव आणि त्यांच्या विस्ताराची जरूरी अद्यापि कळून यावी तितकी आलेली नाही. संगीत, चित्रलेखन, शिल्प, वाड्मय, वक्तृत्व आणि विनोद इत्यादी कलांचा विकास होण्याला कारण मनुष्याची कर्तव्यबुद्धी अथवा धर्म हा पुरूषार्थ नव्हे तर काम हा पुरूषार्थ होय. सौंदर्याचे दर्शन होऊन मनुष्य तळमळू लागला आणि पुढील सौंदर्यास किंवा आपल्या मनाच्या स्थितीला दृश्य स्वरूप देऊ लागला म्हणजे ह्या विविध कलांचा विकास होतो, आणि तद्वारा दुस-याचीही अभिरूची, सहृदयता, सानुकंपा वाढते. एका आधुनिक बंगाली चित्रकाराने काढलेले शहाजहानाचे स्वप्न हे चित्र ज्यंनी पाहिले असेल त्यांनाच कळून येण्यासारखे आहे की हल्ली यमुनेच्या तीरावर उभारलेला ताजमहाल, तो बांधण्यापूर्वी शहाजहानाच्या मनकामनेमध्ये कित्येक दिवस पोहत होता. त्याला दृश्यस्वरूप द्यावयाची इच्छा शहाजहानाला अनावर झाली म्हणून पुढे वीस हजार मनुष्यांनी २२ वर्षे खपून त्याला हल्ली दिसतो तसा उभा केला आहे. हा शहाजहानाच्या कर्तव्यबुद्धीचा प्रभाव नव्हे तर त्याच्या कल्पनेचा विकास होय. पुष्कळ वेळां खोट्या कर्तव्यबुद्धीमुळे म्हणजे समाजाच्या विघातक अशा वैराग्यवृत्तीमुळे वरच्यासारख्या कित्येक शुद्ध आणि दैदीप्यमान कामनांचा नायनाट झालेला आहे. मनुष्यव्यक्तीचे आणि राष्ट्राचे आजवर नुकसान झाले आहे ते त्याच्या केवळ क्षुद्र स्वार्थपरतेमुळेच झाले आहे असे नव्हे तर त्याने खोट्या धर्मबुद्धीला बळी पडून आपल्या उदात्त कामना पूर्ण करून घेण्याचा पुरूषार्थ साधला नाही म्हणूनही झाले आहे. मनुष्याच्या मनाचा विकास जसजसा अधिकाधिक होतो तसतशा त्याच्या कामना अधिक पवित्र, अधिक महत्त्वाच्या आणि अधिक लोकहितकारक होतात, इतकेच नव्हे, तर त्यामुळे त्याच्या कर्तव्यबुद्धीचेही क्षेत्र अधिक शुद्ध आणि अधिक विस्तृत होते. म्हणून जो धर्म अथवा जी कर्तव्यबुद्धी ह्या कामनेच्या मुळाशीच कुठार घालू पहाते तो अधर्म समजावा. पुरूषार्थहीन माणसे आपला दुबळेपणा विसरून ह्या अधर्माचा सहज आश्रय करतात आणि आपणांस धार्मिक समजतात पण त्यात त्यांचे आणि सर्वांचेच अशुभ होते, ते न व्हावे म्हणून प्रत्येकाने कामना ह्या पहिल्या पुरूषार्थासंबंधाने दक्ष असावे. पण कामनेच्या मानानेच कर्तव्यबुद्धीचाही विकास झाला पाहिजे, म्हणजे कर्तव्याचा ओघ कामनेच्या उलट न वाहता जसजसा कामनांचा विकास होईल तसतसा त्यांच्या शुभ परिणामाचा विस्तार सर्व जनसमूहावर करून देण्याची कामगिरी कर्थव्यबुद्धीने केली पाहिजे आणि हाच धर्म हा दुसरा पुरूषार्थ होय. जगाच्या इतिहासामध्ये आजवर हा पहिला पुरूषार्थ ज्यंनी नेटाने साधला आहे असे तत्त्वद्रष्टे, कवी, कलावंत, वक्ते, विनोदी महात्मे वेळोवेळी निर्माण झाले आहेत. परंतु त्यांच्या कृतीचा शुभ परिणाम सर्व जगतावर विस्तरणारे कर्तव्यवान पुरूषही निपजावयाला पाहिजेत. त्यांनी आपली स्वार्थपरायणता बाजूला ठेवून वरील शुभाचा विस्तार हाच आपला स्वार्थ केला पाहिजे. ह्या विस्ताराच्या मार्गांमध्ये जे हीनधर्म, क्षुद्रधर्म, मृतधर्म आड येतील ते काट्यासारखे निवडून काढून लोकहिताचा मार्ग खुला केला पाहिजे. शुद्धता, स्वतंत्रता, समानता ह्यांची द्वाही फिरविली पाहिजे. व्हावे तितके आजवर असे न झाल्यामुळे कोठेतरी क्वचित एकादी अद्वितीय तेजस्वी विभूती, आणित त्याच्याभोवती गाढ अज्ञानांधकारामध्ये बुडालेले जनसमूह, एकादा प्रतापी राजा आणि त्याच्याभोवती पशुतुल्य प्रजासमूह, एकादा श्रीमान पुरूष आणि त्याच्या सभोवती दैन्य आणि दारिद्र्य ह्यांत रूतलेले त्याचे सजातीय, असे ओंगळ देखावे इतिहासात असंख्य दिसत आहेत. ते नाहीसे होऊन आत्म्याची यात्रा सुरळीत चालावी आणि जनता सुखी व्हावी असे असेल तर आपण दुस-या ह्या पुरूषार्थाविषयी दक्ष असले पाहिजे. कामना आणि कर्तव्यबुद्धी ह्या वरील मन:प्रवृत्ती अगदी भिन्न आहेत असे वर सांगितले, पण त्यांना अनुसरून मनुष्य जसजसा पुरूषार्थ गाजवू लागला तसतसा ह्या दोहोंमधील अलगपणा नाहीसा होऊन त्यांची सांगड जुळते आणि कर्तव्यबुद्धी हीच एक कामना आणि कामना हेच क कर्तव्य असे ह्या दोन पुरूषार्थाचे ऐक्य भासू लागते. असे झाल्यावर तेच एक पूर्णतेचे किंवा मोक्षाचे लक्षण होय. भिन्न पुरूषार्थ संपादन करण्याचे प्रयत्न करीत असता आत्म्यास शीण आणि श्रम हे होणारच. परंतु देहामध्ये जसा आत्मा, तसाच विश्वामध्येही एक परमात्मा असून त्याचे दर्शन झाल्यावर आत्म्यास पले श्रम विसरून जाऊन विसावा खावा लागतो. आपली कामना आणि कर्तव्यबुद्धी ही दोन्ही ह्या परमात्म्याच्या कामना आहेत, असे ओळखल्यावर आत्म्याला आपल्या यात्रेमध्य विसावा होतो. इतकेच नव्हे तर त्याला ह्या दोन भिन्न पुरूषार्थांचे ऐक्यही दिसून येते. परमात्मरूप दर्शन प्राप्त झाल्याशिवाय आत्म्याला विसाव्याला ठिकाणच नाही.

‘ज्याते स्मरता मीपण जाय| आत्मा प्राण विसावा माय||

असा हरी सापडावयालादेखील अगोदर वरील दोन पुरूषार्थ साधले पाहिजेत. आत्म्याने आपल्या कामनेची आणि कर्तव्यबुद्धीची शिकस्त केल्याशिवाय त्याला परमात्मदर्शनाचा मार्ग खुला होणे शक्य नाही.

परमात्माही विश्वामध्ये आपल्या कामना पूर्ण करून घेत आहे व अहर्निश आपले कर्तव्य बजावीत आहे हे निरखण्याला आम्ही तेव्हाच समर्थ होऊ की जेव्हा आम्ही हे वरील दोन्ही पुरूषार्थ अंशत: तरी साधू आणि यद्यपि आमचे हे दोन्ही पुरूषार्थ पूर्णपणे साधले गेले नाहीत, तथापि ह्या परमार्थ दर्शनामुळेच आत्म्याच्या यात्रेमध्ये वेळोवेळी आम्हांला विसावा मिळेल, ती सुरळीत चालेल आणि योग्य काळी तीस फलही येईल.

आख्यान

(पद : चाल-उद्धवा शांतवन कर जा.....)
बंधूहो भवाचा किल्ला| सर करणे आम्हा सकला||धृ||
सिंहगड तो एकचि नोहे| महाराष्ट्रामधला साचा
तानाजी नव्हे एकुलता| शेलारमामाचा भाचा
श्री शिवाजी होऊनी गेला| कधिकाळी इतिहासाचा
अशी गोष्ट न बोला कधिही
जीवन हे युद्धचि पाही
दिनरात अंतरी बाही
मग काहो स्वस्थसे बसला| बंधुहो भवाचा किल्ला||१||
संत आजवरी जे झाले| ते संत नव्हत शिपाई
भवरणांगणा माझारी| झुंजति ते ठाई ठाई
येर येरां देती हाका| या म्हणती आम्हालाही
आम्ही पहा कसे हे भ्रांत
ठेवून कपाळी हात
करितसो स्वत:चा घात
चला उठा लागू कामाला| बंधुहो भवाचा किल्ला||२||
जग नव्हे मराठ्यांपुरते| पसरे ते अनाद्यनंती
रहाणीचे जे जे साधे| स्वार्थाबाहिर जे पाहती
सत्याची भूक जयांना| अन्याय जे ना साहती
ते सर्वचि अस्सल मराठे
देशकाळा केव्हा कोठे
सोडा हे विचार झूटे
महाराष्ट्र धर्म हा अपुला| बंधुहो भवाचा किल्ला||३||
रामदास स्वर्गातुनिया| ऐकुनि हे आनंदेल
तानाजी शिवाचा कलिजा| राखेतुनि पुन:उठेल
तुक्याची मराठी वाणी| कानी मनि गुंजारील
मग मी तू पणाचे वारे
निवारूनी जाइल सारे
जागा उठा तुम्ही बारे|
महाराष्ट्र की जयजय बोला| बंधूहो भवाचा किल्ला||४||
(२) जुनी श्रद्धा व नवीन सुधारणा ह्यांचा संवाद
(चाल-लावणी)
श्रद्धा-अगे नवनारी! तू चाललीस कुठं! जरा थांबना||धृ||
सुधारणा-ताई झाली कशी घाई, वेल बोलायची काई
तुला ठावं कसं नाही, मला जायाच सेवासदना||१||
अगे नवनारी||धृ||
श्रद्धा-वरखाली झकपक, मागपुढं टकमक
अशी कशी बहिर्मुख, अंतरी वाइस तरी बघना||२||
अगे नवनारी||धृ||
सुधारणा - झाले परीक्षा पास, मते मिळाली खास
राजी नेहरूदास, उद्या कौन्सिल उघडेल बघना||३||
अगे नवनारी||धृ||
श्रद्धा – नाक नाही तिथं वर करी काय नथ
नुसती चोळी नाही हात, खाली डोळे ना वरती चष्मा||४||
अगे नवनारी||धृ||
पोर नेसली दाट *म्हणू विसरली वाट|
ही नवी वहिवाट, कशी भटकते रानोराना||५||
अगे नवनारी||धृ||

(३)
(चाल-जग हे आळवावरचे पाणी)
जगत हे रोग्यांचे मंदिर| रोग्यांचे मंदिर||धृ||
बाइल रोगी, बहीण रोगी, रोगी इष्ट मैतर||
रोगी नवरा, रोगी सासरा, रोगी भाउजी दीर||१||
बाप जिवाचे मूळ परी तो कोठवरी पुरणार||
आई प्रीतिची खाण परी ती मोहाचे माहेर||२||
राजा रोगी, प्रधान रोगी, रोग्यांचे लष्कर||
शाळा रोगी, देउळ रोगी, रोगी नाटकघर||३||
पोथी रोगी, पुराण रोगी, रोगी तीर्थमंतर||
श्रोतावक्ता दोगे रोगी, कोण बरे करणार||४||
सुधारक रोगी, सनातनि रोगी, रोगट शिष्टाचार||
बुवा बाया रोगी, अवघा रोग्यांचा बाजार||५||
सकळ मनाचे रोगी, मनातचि दडलेला एक चोर||
त्यासि ओळखुनि दृढ धरिल्यावर होईल भवरोग दूर ||६||
(४) अवलाईची नवलाई
(चाल-चला चला गड्यांनो जाऊ चला)
अशी कशी तुक्याची अवलाई| ऐका हो तिची नवलाई||धृ||
भजनी असता भांडभांडते|संत आलिया वस् वस् करिते|
विठुला काळ्या ‘वैरी’ म्हणते| भली तिची ती मंगळाई
काय ही नवलाई||१||
खुद्द पुण्याचा अप्पा गुळवा| अस्सल मराठा माणुस बरवा|
साउकार जगजाहिर सर्वा| कन्या त्याची जीजाई, की अवलाई||२||
तरूण तुकोबा शेट समर्थ| संसारी अंतरी विरक्त|
परंपरेचा विठ्ठल भक्त| बाईला त्याची दुसरी ही, ही नवलाई||३||
दोन बाइला त्या समवेता| साधिता असता इहपर वृत्ता|
दुकाळ आला पुढं अवचिता| पहिली मेली रखुमाई, राहिली अवलाई||४||
तुक्याच्या घरा दिवा घ्या दिसा| अवली धरि तरी धीर भरवंसा|
कर्ज काढिले रूपये दहाविसा| अबला असुनि सबला ही, आइका नवलाई||५||
रूपय अडिचशे नफा जाहला| कर्जाने कुणि ब्राह्मण पिडिला|
देखुनि त्याला तुका कणवला| रूपये दिघले लवलाही, चरफडे अवलाई||६||
तुक्या बैसला भंडा-यावर| पोट उपासी भजनी निर्भर,
अवली हुडकते तया घरोघर| त्याविण न शिवे पाण्याही, विसरे अबोलाही||७||
कोंडाकळणा भाकर मळली| भंडा-यावर त्वरित निघाली|
भर दोपारा तहान लागली| परि थांबेना ती बाई, जाहली कशी घाई||८||
तीक्ष्ण सडाने पाय विंधिला| वाहू लागले रक्त भळाळा|
भोवळली पडली धरणीला| ब्रह्मज्ञानी पति पाही, जिंकिले त्यालाही||९||
मोक्षाहुनिही प्रपंच बाका| तुक्या येतसे नवा अवाका|
अवली झाली प्रतिसहायिका| उघडे त्याचा डोळा ही, पहा हो नवलाई||१०||
तुक्या आम्हा सर्वा संत| परि तुक्याला अवली संत|
नसे तियेला त्याची खंत| सोडून गेला तरि राही, तीच ती अवलाई||१||
इतर सती त्या चिते जळाल्या| संसारीच्या ज्वाळा गहि-या|
अवलीने पण त्याही गिळिल्या| डगमगली ना केव्हाही, कशी मग अबला ही||१२||
तुका पळपुटा अवली धीटा| कर्मयोगी सत्याग्रही स्पष्टा|
पंढरीचा विठु केला खोटा| खरी ठरविली मंगळाई घ्या मनी नवलाई||१३||
परब्रह्म ते सुखीच राहे| प्रपंच परि हा कठिण आहे|
ह्या सगुणामधइ निर्गुण पाहे| शिकविते ही अ, आ, ई, ब्रह्मज्ञान्यांही||१४||
आम्ही तुकोबा सदैव वंदू| परि अवलाई कधी न निंदू||
तया तियेचा ऋणानुबंध| जगि पसरो ही आख्याई, मागणे लई न्हाई||१५||
प्रकृतीपासुनि पुरूष जन्मला| भोगुनि तिजला जागा झाला|
पुन्हा निर्गुणी झोपी गेला| बाइल त्याची ती आई, संपली नवलाई||१६||

अहंकरा नासा भेद

[८ फेब्रुवारी माघ शुद्ध ११, महर्षींच्या मातोश्रींचे श्राद्धानिमित्त त्यांचे कीर्तन-आख्यान श्री वैष्णव रोहिदास हे लाविले होते. त्या निमित्ताने.]

“अहंकार नासा भेद| जगी निंद्य ओवळा|| बाह्य जगात ओवळे आणि अस्पृश्यता असे काहीच नाही. अस्पृश्यता आहे ती मनातच अहंकाररूपाने असते आणि तीच भेदाभेद भ्रम उत्पन्न करते. अशिक्षित वर्गामध्येही अहंकारामुळेच केवळ अद्यापि अज्ञान साचून राहिल्यामुळे “दगडाच्या देवा बगाड नवस| बाईल कथेस जाऊ नेदी|| असा प्रकार आढळून येतो. मूर्तिपूजा पुरूषास नको असली तरी बायकांच्या अहंकाराला बळी पडलेले पुरूष कशी करतात ते वरील अभंगावरून स्पष्ट होत आहे.

दीडशे वर्षापूर्वी होऊन गेलेल्या महिपती नावाच्या ब्राह्मण कवीन कर्मठपणा, जातिभेद आणि मूर्तिपूजा ह्यांच्या उलट जो हल्ला केला तो हल्लीच्या प्रार्थनासमाज किंवा सत्यशोधक समाज ह्यांच्या हल्यापेक्षा कमी तीव्र मुळीच नव्हता. श्री. रोहिदास अगोदर भजन करून मग स्नान करून एकांती एका चामड्याच्या आसनावर बसून चामड्याच्या संबळीत शाळिग्राम ठेवून ध्यानस्थ होत. ते त्या वेळच्या कर्मठ ब्राह्मणांना न समजल्यामुळे त्यांनी त्याला विष्णूची पूजा अस्पृश्य वर्गानी करणे अयोग्य ठरवून हरकत घेतली. त्यास आपणही वैष्णव आहो हे सिद्ध करण्यासाठी रोहिदासांनी आपली आतडी बाहेर काढून तेच आपले जानवे असे सिद्ध केले. वगैरे कथा आपणास ठाऊक आहेच. आतडी सर्व मनुष्यासच नव्हे तर इतर प्राण्यांसही परमेश्वराने दिली आहे. आईच्या प्रेमाचे चिन्ह आतडे असे समजले जाते. ख-या कळकळीने धर्मकृत्ये करावी ह्यासाठीच जानव्याची खूण वैष्णवांना अथवा शिवलिंगाची खूण शैवांना असते असे सांगण्यात येते, ते किती यतार्थ वाटते!

UNITARIANISM IN ENGLAND AND AMECRICA

Perhaps, the most highly organized form of liberal Religious Church life in Europe may be found among the Unitarians in England, Scotland and Ireland. But as the prescribed limits of this booklet have already been exceeded and as literature under the various heads of this subject is most efficiently being made available both for the masses and the classes by the British and Foreign Unitarian Association of London (Essex, Hall, Essex Street Strand), and the American Unitarian Association, Boston, it is only possible and necessary to give here a very brief sketch.
“Perhaps nothing more practically fostered the growth of liberal religious thought than the establishment in London of the Strangers’ Church. It was formed in 1550 under a charter from Edward VI allowing Germans and other strangers to worship according to their own customs. This charter was a herald of religious liberty…. Many connected churches were established by bands of foreign religious refugees not only in London but at Canterbury, Colchester, Southampton, Norwich, etc. In these churches discussion on heretical subjects came up, and the under current of dissent from orthodoxy was strengthened”. After a few martyrs not much known to history, in the reign of James. I John Biddle first founded a Unitarian Congregation during the Cromwellian period, and had to perish in prison, after the death of Cromwell, on 22nd September, 1662. Milton, Locke, Newton and other great men were quieter Unitarians who have left records of their final judgment in favour of Unitarianism. Prior to (The theistic Directory by V. R. Shinde published in 1912 pages 90 to 105) Lindsey founding Essex-Street Chapel, London, in 1774 the Rev. John Cooper of Cheltenham opened a Unitarian meet house on Sunday 17th Aril, 1774. Theophilus Lindsey held in Essex Street, his first service as a Unitarian Minister in a hall in Essex Street the site of which is now occupied by the B. and F. Unitarian Association. In 1771 Lindsey petitioned Parliament for relief and resigned his position on the final refusal of the Parliament in 1773. He died in 1808 having lived to see great changes in the public attitude to his work. Dr. Joseph Pristley, the discoverer scientist and scholar, to whom English Unitarianism owes much for his theological writings, was among the friends and sympathisers of Lindsey. He suffered much for the cause and died in America in 1804.
In the list of Unitarian Ministers given in the Unitarian Pocket Book for 1912, are 385 names. The three Colleges in which the Ministers are qualified are the Manchester College (founded in 1780), the Unitarian Home Missionary College, Manchester, (founded in 1854), Presbyterian College, Carmarthen the British and Foreign Unitarian Association constituted in 1825 in London arose out of the three Societies, (1) The Unitarian Society for promoting Christian Knowledge (Ested.1791), (2) The Unitarian Fund (Estd.1806), (3) The Association for protecting the civil rights of the Unitarians formed in 1881 with a view to bring together Ministers and Laymen of the denomination for common deliberations and has been meeting after every three years.

But with all this the Unitarian body is a very small one and is often pointed out by its unsympathetic critics as not suited to the masses at large. In this respect, Dr. Brooke Hereford observed in an lecture in America :- “In England, too, Unitarians have labored under difficulties, unknown here, from the tremendous social prestige and attraction of the great “Established” Episcopal Church. As the last half century has also seen a great revival of religious earnestness as the Epischopal body, it gradually drew away from us, many of the great country families which had held by the “Old Dissent” as a sort of tradition and who would never leave it, as long as it was under any of the old persecuting disabilities. If they have lost somewhat among the wealthy and cultivated classes, they have gained far more among the people; and now, almost everywhere in England, one of their strongest element is the thoughtful intelligent artisan-life, which has gathered to them during forty years”. Regarding the “Domestic Missions” which closely correspond to the Depressed classes Missions conducted by the Brahma in India, and which were inaugurated in England by the visit of Dr. Tuckerman from America in 1853, Dr. Hereford says, “Dr. Tuckerman’s preaching and the story of his own Ministry at large in Boston interested our English Churches very deeply. Hi awoke our people in the large city churches to a new concern for the sad, ignorant perishing masses around them. Within two or three years of his visit similar ministries-at-large ‘Domestic Missions’ they are called in England, were started in London, Manchester, Liverpool Birmingham, Leeds, Bristol, and several other places. They were to be pure agencies for helping and doing good, without a thought of any sectarian gain. It was about as noble a kind of sectarian self-abnegation as has ever been. But perhaps on that very account its benefit reacted all the more upon the doors. It put into our strongest city churches a new interest in doing good, and with that came new life more interest in religion, every way”.
America
Unitarianism or the modern gospel of freedom, sympathy and large hearted fellowship, seems to have found a still warmer home in the breezy, liberty-loving, unconventional land of America, then the prestige bound old country. Channing, Parker and Emerson are the three names enough to send a thrill of new life into a hear of very stone. In 1794, Dr. Priestly went to America and his influence was felt there. About the beginning of the 19th century there was a great commotion among the Ministers of the Congregational Church in America at the spread of Unitarian sentiments among that body. The conflict raged till 1815 when soon many Unitarian Churches were formed. “The preaching of Dr. Channing was most remarkable in its power and influence. He was listened to, by thousands and his sermous were printed and circulated by tens of thousands. His works have been printed and reprinted, in almost every European language”. In 1825, Drs. Channing and Gannet formed the American Unitarian Association, on the day previous to that on which the B. and B. Unitarian Association was started in London. The American Unitarian Year Book for 1911 gives a list of 503 Churches and 540 Ministers. American Unitarianism shows comparatively a greater vitality both in extent and in intent in as much as the movements in England such as the “Domestic Missions”, “Postal Mission”, The Triennial Conference, etc., and the Unitarian Mission in Japan take their rise from an impetus from America; while lastly the International Council of Liberal Religious Thinkers and Workers which has been meeting since 1901 after, every two years, in America and the different countries of Europe, is essentially, an American idea so successfully being realized by the Zealous Secretary Rev. Charles Wendte ob Boston.
Universalism

Like the Arya Samaj to the Brahma Samaj in India, Universalism is a sister-movement to Unitarianism in America based upon a doctrine of Universal salvation or that all mankind is doomed to be saved as opposed to the Calvinistic doctrine of the elect. The first Universalist sermon was preached in America on September, 30th 1770, by John Murray, who emigrated from England. In 1793, a creed was drawn up by the Rev. Abiel Sargent of New Jersey and was adopted by several Universalist Churches. Its language is unambiguous Unitarianism. The most rapid and general spread of Unitarian view among Universalists was due to the Rev. Hosea Ballon who avowed himself a Unitarian in 1795. In 1870 the great Murry Centenary Convention met at Gloucester, where John Murry had this Parish in America. It was the last gathering of the Universalists that the world has yet seen. The Murray Fund was reported as having reached in cash and good pledge the total of 1,35,000 dollars. The income is used in the aid of Theological education, the distribution of literature, Church extension and Missionary cause. In 1882, Rev. T. B. Thayer made a stirring address before the Massachusetts Convention on Foreign Missions Dr. Perin’s spirited canvass collected a fund of 60,000 dollars for the Japan Mission and in the spring of 1890, Dr. Perin landed in Japan as the first Missionary. There are now five ordained native Japanese Ministers. A new Church edifice was erected in Tokiyo in 1903, and the Blackmer Girls’ Home was also opened in that year. The statistical recapitulation on page 80 of the Universalist Register is as follows :- Parishes 922; families 54,609; Churches 843 : Sunday Schools 845; Church Property 10,741,630; Young Peoples’ Organizations 238.
Africa
Free Protestant Unitarian Church, Hent Street, Cape Town (1869-73), Minister, Rev. Ramsden Balmforth. The church at Grant Reinet had no Minister in 1906.
Australia
Southi Australia :- Rev. John Reid, M. A. Queen Street, Norwood, Adelaide; Victoria-Rev. R. H. Lambely, M. A. 49 Denham Street, Hawthron, Melbourne : New South Wales- Rev. George T. Watters, Yelverton, Ridge Street, North Sydney.
V. R. SHINDE.

गोवर्धन चळवळीसंबंधी मत
“श्री. चौंडेमहाराज यांचा आणि त्यांच्या कर्याचा काही वर्षे मला परिचय आहे. वाई व मुंबई येथील काही कार्ये मी स्वत: पाहिली आहेत. महाराजांचा स्वार्थत्याग, चिकाटी स्तुत्य आहे. खेड्यातील जनतेला या कार्याचा फायदा होण्यासारखा आहे. मात्र तो फायदा खेड्यातील जनता कितपत घेते, याची मला अटकळ नाही. तथापि, मी महाराजांना उदंड आयुष्य आणि कार्याला यश चिंतण्याचे माझे कर्तव्य समजतो.” (श्री. डोळेकृत चौंडेमहाराज-चरित्र, शके १८६०. पृष्ठांक ५३६.)

महर्षी शिंदे ह्यांचे श्री. न. चिं. केळकर ह्यांना पत्र
अस्पृश्योद्धारक चळवळीचे सन्मान्य पुढारी रा. विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी जे खालील पत्र लिहिले त्यामुळे ब्राम्हणेतरीं मला शिव्यांची जी लाखोली वाहिली तिची भरपाई झाली, असे मी मानतो. ते पत्र असे-
प्रिय नरसोपंत यास
सा. न. वि. वि.-
श्री. ल. ब. भोपटकर यांचे छापील आमंत्रण ‘केसरी-प्रबोध’ आपल्यास अर्पण करण्याच्या समारंभास येणेचे आताच पोचले. पाडव्याचे दिवशी सायंकाळी आंबेगाव पेट्यात घोडेगावी शेतकरी संघाचे उद्घाटन करण्यास मला जावे लागेल. म्हणून आपल्या समारंभास येणे होणार नाही, याचे वाईट वाटते. तरी केसरीविषयी पुन्हा एकदा मला स्वत:ला प्रांजलपणे काय वाटते ते ह्या पत्रात लिहिल्याशिवाय राहवत नाही.
गेल्या शुक्रवारचा व आज मंगळवारचा असे केसरीचे अग्रलेख मी समग्र वाचले. प्रत्येक अक्षर त्यातलेमला इतके आवडले की जणू ते माझ्या हृदयाच्या मुळातूनच निघाले होते. शुक्रवारच्या लेखाचा समतोलपणा आणि आजच्या लेखाची गहनदृष्टी ही दोन्ही कोणत्याही कसलेल्या संपादकास अत्यंत नमुनेदार खात्रीने आहेत तुमच्या कट्टया शत्रुसही हे दोन लेख मान डोलवावयाला लावतील. प्रस्तुत समेटामुळे माझे स्वत:चे मन फार दुखले आहे. तसे मी ता.७ मार्चच्या शनिवारवाडयापुढील सभेत उघड बोलूनही दाखविले. त्या आठवड्यात मला जी दु:स्वप्ने पडत होती, त्यांचे यथातथ्य शब्दचित्र केसरीच्या अग्रलेखात आज उठावदार पाहून मला आश्चर्य वाटले. मी केसरी सांप्रदायाचा मुळीच अनुयायी नाही; पण मी कोणत्याच सांप्रदायाचा अनुयायी नाही. तरी पण केसरीतील लेखांचा चहाता आहे म्हणून तर माझ्या चहाची विशेष किंमत नाही (गतगोष्टी अर्थात् माझी जीवनयात्रा, लेखक: श्री. न. चिं. केळकर पान ९५७/९५८ वरून उदधृत.) काय? सर्व संबंधी जनांस दाखवाच. म्हणजे मी समारंभास येऊ न शकल्याबद्दल ते सर्व क्षमा करतील.
प्रिय नरसोपंत, चालू ‘रत्नाकरातील’ रा. दिवेकरांचा तुमच्याविषयीचा लेख मी वाचला. तोही मला फार आवडला. तुमच्या चरित्र्याचे व चारित्र्याचे रहस्य प्रत्यक्ष तुम्हाला तरी इतके सुरेख वठविता येईल का हो? मी पुष्कळ वेळा तुम्हावर जाहीरीतीने स्तुतिनिंदेचे आघात केले आहेत. तथापि, महाराष्ट्रीय पुढारी या नात्याने माझ्या नजरेत तुमची जी नैतिक उंची भरली आहे. तिच्यातील एक तीळही कमी झालेली नाही. म्हणूनच दिवेकरांचा लेख मला तुम्हाकडून व तुमच्या अनुयायांकडून चिरकाल घडो, अशी अत्यंत नम्र व सहज प्रार्थना आहे.
हे पत्र प्रसिद्धीच्या दृष्टीने मुळीच लिहिले नाही. तरी पण तुमच्या सांप्रदायाला हे प्रसिद्ध करण्यापासून काही लाभ होत असेल म्हणून तुम्ही मला न विचारता प्रसिद्ध कराल तरी त्यातील एक अक्षरही परत घेण्यास मी तयार नाही. हे लिहिण्याचे कारण मी हे पत्र अगदी निर्व्याज हेतूने लिहिले आहे. मग ते मला कसे लपविता येईल? पुन्हा आपले शुभ चिंतून रजा घेतो.
तुमचा नम्र,
विठ्ठल रामजी शिंदे.
वेताळ पेठ, पुणे.
१७ मार्च १९३१

THE NEW LIGHT OF PERSIA

Prof. E. G. Browne of Cambridge, England, to whom the non-Persian world owes more than any one else the knowledge of the wonderful movement of liberal religion in Western Asia, opens his book “The New History of the Bab(1893) thus :- “Half a century has not yet elapsed since Mirza Ali Mahummad, the young seer of Shiraz, first began to preach the religion which now counts its martyrs by hundreds and its adherents by hundreds of thousands; which seemed at one time to meance the supremacy alike of the Kazar dynasty and of Muhommedan faith in Persia, and may still not improbably prove an important factor in the History of Western Asia”. He also quotes in a footnote from Lord Curzon’s Persia Vol. I, p.499. “The lowest estimate places the present number of Babis in Persia at half a million. I am disposed to think, from conversation with persons well qualified to judge that the total number is nearer one million.
Origin : The Bab
Shaik Mohommed Assai, the founder of a progressive sect of the Shiya Section of Mohommedanism was born in 1752. The Bab was the designation of a mediator believed by this sect to be necessary to connect the present generation to a future prophet. Hazi Sayyad Kazim the second leader of this sect before his death in 1844 used to often allude to a coming incaruation for whom his disciples were in search. At least one of these searching disciples, Mulla Hussein, fell in with an extraordinarily spiritually minded youth, Mirza Ali Mahammed, who eventually declared himself to be the Bab. The spiritual genius apparently without any education (The theistic Directory by V. R. Shinde published in 1912 pages 83 to 89 end) would put forth wonderful expositions of the Kuran and would even comment upon some intricate portion of it so as to naturally create reverence in those that gathered round him. He preached for six years his new gospel with a remarkable power all his own, and attracted to him millions of followers, eithteen ardent disciples who could throw away their home, fame, and even their life for his sake. Moulvis and Mullas who came to argue, remained as converts. Officials and even Governors secretly sympathized with him. This led to constant feuds in small towns and even to great revolts in the Northern and Southern Districts. Under the misrule and disorder of the minor King Nassiruddin Shaha the Babis were put to a terrible persecution. Any Mulla might arraign an innocent Babi under some pretext or other and open murder or even wholesale massacre would follow, which only stimulated the new faith into a more and more glorious increase. At last the Bab was arrested, transferred from one prison to another for a time and after a mock trial was finally executed together with one of his disciples Aka Mahammad in the presence of large crowds. Maddened by this last outrage, three Babi youths plotted against the life of the King Nassiruddin and failed which caused an unspeakable reign of terror, and innumerable innocent Babis were sacrificed in the massacres that followed.
Growth : Baha-ullah

The two of the disciples of the Bab who escaped this general massacre were two step brothers Mirza Hussein Ali and Mirza Yahia of the city of Nur. Their father was a late Vazir and their grandfather a Prime Minister of Iran. The Bab had nominated Mirza Yahia who was styled as Suft-E-Ezel, as his successor. But he was by nature quiet and given to solitude and not capable of organizing and developing the new faith in those troublous time. Mirza Ali Hussein, who afterwards styled himself as Beha-U-llah was wise and forceful. He betook himself with his followers to the hill Irak in the neighbourhood of Bagdad; and first spent much of his time in contemplation and laying down the foundation of the future organisation. Thence he wrote letters inculating his new faith and ideals to the Shaha of Iran, and political head of Germany, upon them to establish the Universal Peace. But he had to be removed to Constantinople and thence to Adrianople. Meanwhile he had won over most of Behis’ to his side and in 1862 declared himself as Beha’u’llah or the Glory of God. The Bab had predicted that one greater than himself would come after him just as John the Baptist had foretold Jesus Christ. But there arose bitter dissensions between the two parties of Subh-E-Ezel and Beha’u’llah, the latter however soon getting the upperhand by his natural abilities and efforts. Roused by their mutual jealousies and complaints, the Turkish Government banished them both, Subh-E-Ezel to the island of Cyprus and Beha’u’llah to the fort of Acre in Seria in 1868.
Henceforth the movement began to be known as Behaism and spread fast in Persia, Turkastan, Tartary and Egypt and reached out to Europe and America. Eminent statesman and scholars, and royal personages visited and consulted Beh’u’llah in the prison, who was treated with great honour in his confinement. Prof. Browne of Cambridge was one of such visitors. He was graphically described the noble figure and demeanour of the illustrious prisoner and the effect of the visit on himself. On having arrived in he was addressed by Beha’u’llah”. Blessed be the name of God. You have come to see an exited prisoner. We wish the good of the world and welfare of nations and we are the victim of banishment. What crime is there in proclaiming the unity of religions, annihilation of the distinctions of races, and the promotion of brotherly love among mankind?.. And this shall be in the end. The international conflict shall cease and Peace shall reign. Did not Christ prophesy this? And yet, the kings of Europe instead of spending their treasures for the welfare of their subjects, are wasting them in destructive wars. This carnage should cease and Humanity be one family. Man should take pride not in loving his own country but the whole humanity.

Prof. Browne in his “New History of the Bab” (Page XXIV Introduction) thus contrasts the teachings of Behaism to those of the primitive Babism. No sooner was Beha firmly established in his authority than he began to make free use of the privileges accorded by the Bab to “Him whom God shall manifest” to abrogate, change, cancel and develop the earlier doctrines. His chief aim seems to have been to introduce a more settled order, to discourage speculation, to direct the attention of his followers to practical reforms pursued in prudent and inobtrusive fashion, to exalt ethics at the expense of metaphysics, to check mysticsm to conciliate existing authorities including even the Shah of Persia, the Nero of the Babi faith to abolish useless, unpractical and irksome regulations and restrictions and in general to adapt the religion at the head of which he now, found himself, to the ordinary exigencies of life and to render it more capable of what he intended to make a universal system suitable to all mankind. A remembrance of all the wrongs which he and his co-religionists had suffered at the hands of Mussulmans, further caused him gradually but steadily to eliminate the tinge of Mohammedan and more especially of Shicite thought which the Babi doctrine still maintained, while ever seeking a better understanding with the Christians, Jews and Zoroastrians, with all of whom he recommended his followers to consort with friendly terms. The Present Position : Abdul Beha :-After 26 years of life in the prison at Acre, Beha’u’llah departed this world leaving behind his son as the head of the Behai church. The son is in no way inferior to the father in scholarship and learning, foresight and attractiveness. Spending 16 years in the prison after his father, he was released in the revolution of 1908, and he is now free to move wherever he chooses. But he was in no way idle in the prison. Many visitors came to him from Europe and America. One of the Miss Lansa Clifford Barni has published a beautiful book of about 350 pages “Some Answered Questions” a well arranged conspectus of the various topics dwell upon by Abdul Beha. Translations of this in Persian and French are also published.
Behaism was first introduced in America by an adventurous Behai Missionery Mirza Abdul Fazal Chicago has now been the focus of Behai activities in America. Many Behai Americans visit the Beha, centres in Europe, Turkey and Persia and spread the cause by delivering lectures in India, China and Japan. At present there are Behai Congregations in the following places in India :-Bombay, Poona, Amritsar, Lahor, Calcutta and Rangoon. In Chicago there is a grand central Prayer Hall, to which thousands of pounds have been contributed by Behais all over the world.
Most of the educational and social progressive activities in Perisa may be traced to Behai initiative. Schools, Hospitals and other philanthropic institutions are being conducted by self-sacrificing men and women from America. To promote education on a larger scale a society called “The Persian American Education Society” has been formed, the name is now changed at the suggestion of Abdul Beha into “Occidental-Oriental Interdependence Society”. The aim of this Society is no less than to promote general co-operation between mankind irrespective of time and country”. Last year Abdul Beha was enthusiastically welcomed in England by the Congregationalists in the City Temple and by the Unitarians and Brahmas in their Essex Hall in England, whence he was to proceed America and other countries. (ध. 36)