महाराज,

आम्ही अस्पृश्य वर्गाच्या खालील संस्थांतर्फे आपण जी अस्पृश्य वर्गाची, हिंदुसमाजाची आणि पर्यायाने मानवजातीची आजपर्यंत सेवा केलेली आहे, तिच्याबद्दल कृतज्ञबुद्धीने हे मानपत्र आपणांस सादर अर्पण करीत आहोत. अस्पृश्यता निवारण्याच्या चळवळीला अलीकडे महत्त्व आलेले आहे, आणि सध्या महात्मा गांधी ह्या चळवळीचे मोठे पुरस्कर्ते असले, तथापि ह्या चळवळीचे जनकत्व आपणांकडेच आहे ही गोष्ट अस्पृश्य समाज विसरला नाही व विसरणारही नाही. अस्पृश्यता निवारण्याच्या बाबतीत आपण महात्मा गांधीलाही गुरूच्या ठिकाणी आहात. अस्पृश्यता निवारणे आणि अस्पृश्यांना उन्नत करणे ह्या बाबतीतील आपले प्रयत्न नि:स्वार्थी व मानवजातिविषयी आपणांस वाटणा-या प्रेमाचे व न्यायाचे द्योतक आहे, थोडक्यात सांगावयाचे म्हणजे अस्पृश्यता घालवून अस्पृश्यांना उन्नत करू इच्छिणारे नि:स्वार्थी बुद्धीचे आपणांसारखे आपणच आहेत.

गरीब शेतक-यांविषयीची कळवळ आपल्या कारागृहवासाने आपण सिद्ध केलेलीच आहे. इतर सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणेत आपण केलेली कामगिरी, इतिहाससंशोधनाचे आपले प्रयत्न, निगर्वी पण स्वाभिमानी वृत्ती, पवित्र आणि तपस्व्याला शोभण्यासारखे आपले आचरण ह्या आणि इतर अशा अनेक सद्गुणांमुळे आपण ह्या भरतभूमीला भूषणभूत झाला आहात.

आपल्या ह्या सर्व सद्गुणांमुळे आणि विशेषत: अस्पृश्य वर्गाविषयी आपणांस वाटत असलेल्या आस्थेमुळे तो वर्ग आपणांकडे आकृष्ट झालेला आहे. त्याला अन्य त-हेने आपले उतराई होणे शक्य नाही. ह्यास्तव आपली क्षमा मागून आम्ही आपणांस आयुरारोग्य चिंतितो, आणि आपण ह्या मानपत्राचा स्वीकार केला म्हणून आपले आभार मानून हे मानपत्र आपल्या चरणी सादर करितो.

(१) ऑल इंडिया डिप्रेस्ड क्लासेस सोशिएशन
(२) डिप्रेस्ड इंडिया असोशिएशन
(३) मध्यप्रांत महार शिक्षण संस्था
(४) महार तरूण संघ
(५) सी. पी. व-हाड एज्युकेशन सोसायटी
(६) महार सेवा दल
(७) चोखामेळा समाज
(८) विश्व सेवा दल
(९) दलित युद्ध मंडळ
(१०) विश्वसेवक समाज, उंठखाना
(११) अरूणोदय समाज, सीताबर्डी
(१२) एज्युकेशन इंप्रूव्हमेंट सोसायटी

ता. २५ रोजी रा. विठ्ठल रामजी शिंदे ह्यांचे गुन्हेगार जातीची सुधारणा ह्या विषयावर व्याख्यान हैद्राबादचे ना. केशवराव ह्यांच्या अध्यक्षतेखाली झाले, त्याचा सारांश असा : “मुंबई इलाख्यात भिल्ल, गुजराथी, कोळी, भियाने, महादेव कोळी, वंजारी, कातकरी मांघर, लमाण, हरणशिकारी, छपरबंद, कैकाडी, रामोशी, मांग त्याचप्रमाणे स्त्री जातींपैकी मुरळ्या, भाविणी, जोगतिणी, कुंटिणी, कसबिणी, कोल्हाटणी व व्यक्तिशः गुन्हेगार लोक” ह्याप्रमाणे एकंदर जवळजवळ ३० लाख लोक गुन्हेगार जातीचे आहेत. ह्या जातींपैकी काही जाती स्थायिक आहेत व काही फिरत्या आहेत. पाश्चात्य सुधारणेमुळे आपल्या देशातील ह्या जाती नष्ट झालेल्या नाहीतच. पण लंडन शहरातील गावगुंडांप्रमाणे मुंबई, पुणे वगैरे शहरांतून गुंड व भामटे ह्यांची संख्या वाढत चालली आहे. व्यक्तिशः गुन्हे करणारे कोठेही आढळतील. पण पिढ्यानपिढ्या गुन्ह्याचा धंदा चालविणारे लोक आपल्या देशात आहेत ही गोष्ट मात्र अत्यंत शोचनीय आहे, ह्यात शंका नाही. गुन्हेगार लोकांची सुधारणा करण्यासंबंधाने पाश्चात्यांनी बराच विचार केला असेल. “Criminology” नावाचे एक शास्त्रच तेथे निर्माण झाले आहे. ह्या लोकांना सुधारावयाचे म्हणजे पोलीस व न्यायखाते हा पहिला उपाय आहे. ही गोष्ट वरील शास्त्रज्ञांना मान्य नाही. प्रलोभनामुळे, क्षुधेमुळे किंवा शिक्षणाभावामुळे हे लोक गुन्हा करतात, तेव्हा ह्यांच्या मनातील दुर्विकार नाहीसे होतील, त्यांना पोटभर खायला मिळेल, त्यांना योग्य प्रकारचे शिक्षण मिळून ते उद्योगधंद्याला लागतील अशी तजवीज केल्यास गुन्हे आपोआपच कमी होतील, असे ह्या शास्त्रज्ञांचे मत असून ते सर्वस्वी योग्य आहे. गुन्ह्याबद्दल शिक्षा झाल्याने गुन्हेगार मनुष्य जास्तच चिडून जाऊन बेफाम होतो व उलट जास्तच गुन्हे करू लागतो. शिवाय ह्या उपायात सूड घेण्याची बुद्धी असल्यामुळे ह्या उपायांचा केव्हा केव्हा थोडासा उपयोग होत असला तरी तो (फुट नोट – म. शिंदे ह्यांनी वसंत व्याख्यानमालेत दि. २५ मे १९१६ रोजी दिलेल्या भाषणाचा वृत्तांत, ‘केसरी’ वरून.) आसुरीच उपाय आहे, असे म्हटल्याशिवाय राहवत नाही. ह्या जातींना शिक्षण देणे व त्यांस उद्योगधंदे लावून त्यांच्या पोटापाण्याची व्यवस्था करणे हा दुसरा उपाय आहे असे म्हणण्यास काही हरकत नाही. तिसरा अत्युत्कृष्ट दैवी उपाय म्हणजे गुन्हेगार जाती—ह्या समाजातील लहान भावंडे—कारण लहान पोरे स्वभावतःच खोडकर असतात—असे समजून त्यांना ममताळूपणाने वागविणे, दयार्द्र दृष्टीने त्यांच्याकडे पाहून त्यांच्या मनात आपल्याबद्दल प्रेम उत्पन्न होईल असे आपले वर्तन ठेवणे, जीविताची उच्च ध्येये समजून देऊन त्यांना असल्या दुष्कृत्यापासून परावृत्त करणे हा होय. इतर उपायांपेक्षा हाच उपाय अत्यंत यशस्वी होईल. परधर्मी मिशनरी व सॉल्व्हेशन आर्मीचे लोक ह्या कामी निरलस उद्योग करीत आहेत. पण ह्या प्रयत्नांत धर्मांतरांचे अनिष्ट तत्त्व असल्यामुळे व परक्यांनी आमच्याकरिता प्रयत्न करणे हे स्वाभिमानास लाजिरवाणे असल्यामुळे आपल्या लोकांच्या उद्धाराकरिता आपणच कंबरा बांधल्या पाहिजेत. ख्रिस्ती मिशन-यांप्रमाणे आपणही एक भागवत धर्माचे मिशन काढून ह्या लोकांची सुधारणा करण्यासाठी झटले पाहिजे. ह्या कामाकडे सरकारने मि. स्ट्राट ह्यांची नेमणूक केली असून त्यांनी विजापूर जिल्ह्यातील पिढीजात गुन्हेगारांना त्यांच्या धंद्यापासून परावृत्त केले आहे. तथापि ह्यांच्याकडून आज सहा वर्षांत जितके काम व्हावयास पाहिजे, तितके झालेले दिसत नाही. ह्यास्तव हिंदी निराश्रित साहाय्यकारी मंडळीने हे काम हातात घेऊन सातारा जिल्ह्यातील मांग लोकांची एक स्वतंत्र वसाहत करण्याचा प्रयत्न केला व त्याकरिता सरकारकडे एक हजार एकर जमिनीची मागणी केली, पण लढाईमुळे हे काम तसेच अर्धवट पडले आहे. हे कार्य शेवटास नेणे हे आपले सर्वांचे कर्तव्य आहे.

ह्याप्रमाणे व्याख्यात्यांचे कळकळीचे भाषण झाल्यानंतर रा. करंदीकर म्हणाले की, “गुन्हेगार जातीची गणना करताना तीत अनीतिमान स्त्रियांचा समावेश करण्यात आला तो योग्य नाही. त्याचप्रमाणे सावकार लोकांवर जो व्याख्यात्यांचा फार कटाक्ष आहे तो निष्कारण आहे. सध्या एक पतपेढ्या निघाल्या, पण ह्यापूर्वी दुष्काळाच्या वेळी सावकार लोकांनीच आपल्या गावातील कित्येक शेतक-यांना दाणावैरणीची मदत करून जगविले आहे.”

‘हत्या क्षात्रधर्म नव्हे निष्काम ते कर्म ।’  --तुकाराम

श्री शिवाजी महाराजांचा जन्म आज फाल्गुन वद्य तृतीया रोजी मानून ब-याच ठिकाणी हा राष्ट्रीय उत्सव करण्यात येत आहे. हा जन्म आजच्या तिथीस झाला, हा एक मोठा वाद इतिहाससंशोधकांमध्ये हल्ली माजून राहिला आहे. ह्या वादाकडे माझे स्वतःचे लक्ष मुळीच नाही. तो महत्त्वाचा नाही असे माझे म्हणणे नाही. मात्र त्यात मी लक्ष घातले नाही व अद्याप घालू इच्छित नाही. पण श्री शिवाजी महाराजांचा जन्म ही मात्र मोठी मुहूर्तवेळ आहे. आणि त्यावेळेस क्षात्रधर्म ह्या आध्यात्मिक विषयावर प्रवचन करण्याची संधी पुणे येथील ट्रेनिंग कॉलेजच्या चालकांनी मला दिली त्याबद्दल त्यांचे आभार मानून मी स्वतः माझेही अभिनंदन करीत आहे.  

माझे आजचे प्रवचन हे ऐतिहासिक व्याख्यान अगर राजकारणी वक्तृत्व नसून एक आध्यात्मिक प्रवचन आहे हे उघड आहे. ज्या गंभीर क्षोभहीन आणि निर्विकार वृत्तीने मी ते करीत आहे, त्याच वृत्तीने आपण सर्व लहानथोर ऐकाल अशी आशा आहे. प्रस्तुत काळ क्षोभाचा आहे. दारूच्या सुरूंगाप्रमाणे वातावरण क्षोभाने भरले आहे. त्यावेळी मी कितीही निःक्षोभतेने बोललो तरी ऐकणारे किंवा टीका करणारे किंवा राजकीय शास्ते तितक्याच निर्विकार मनाने माझ्या प्रवचनाचा स्वीकार करतील अशी खात्री नाही. काही असो. आलेल्या कर्तव्याच्या प्रसंगाला मान देऊनच, जबाबदारी ओळखूनच मी माझे कर्तव्य करीत आहे.

हल्लीचा काळ दुसरीकडे कसाही असो, मात्र आमच्या देशात क्षात्रवृत्तीला अनुकूल नाही, अशी समजूत विद्यमान काळी असलेल्या ब्रिटिश शांततेच्या साम्राज्यात ब-याच लोकांची झाली होती. पण ती ब-याच अंशी चुकीची होती. कारण क्षात्रवृत्ती म्हणजे केवळ राजकारणाचा एक डाव नसून ती एक सनातन (फूट नोट – साप्ताहिक ‘हंटर’ कोल्हापूर संपादक-खंडेराव गोपाळराव बागल, अंक ४६, सन १९३०.) सार्वत्रिक धर्माची आज्ञा आहे, हे पुष्कळ शहाण्यासुरत्या स्वयंमान्य उपदेशकांनाही माहीत नसते. त्यामुळे क्षात्रवृत्तीवर एरव्ही जी आततायी प्रवचने होतात त्यामुळे एकपक्षी सामान्यजनांची दिशाभूल होऊन ते माथेफिरू बनून अत्याचार करू लागतात व दुस-यापक्षी काही मतलबी शांततावादी उपदेशकाच्या उपदेशामुळे वीर्यशाली विशेष कर्तृत्ववान लोकांचीही दिशाभूल होऊन ते उदासीन व निस्तेज असे अनाचारी बनतात. अशा कार्यात सापडल्यामुळे क्षात्रधर्मावर उपदेश करणा-याचीच तारांबळ होते. मग ऐकणाराचे काय होत असेल ते उघडच आहे.

श्री शिवराय हे प्रसिद्ध क्षत्रिय होते. त्यांच्या जन्मदिवशी ह्या कठीण विषयावर प्रवचन करण्याचा अधिकार निदान माझ्यात तर मुळीच नाही. म्हणून चालकांना योग्य वेळी इशारा दिला होता. पण पक्षपातामुळे त्यांनी माझीच योजना केली. तेव्हा आपण सर्वांना दुधाची तहान ताकावर किंबहुना पाण्यावर भागवून घ्यावी लागेल ह्याचा बोल मजवर नाही. प्रवचनशास्त्राचा असा एक नियम आहे की, प्रवचनकाराने आपल्या पदरचे असे काही सांगू नये. प्रत्यक्ष श्रीकृष्णाने आणि ख्रिस्ताने वगैरे उपदेश करण्यापूर्वी मागील ऋषींचा हवाला देण्याचा परिपाठ ठेविला होता. मग मजसारख्याता काय पाड ? मी माझ्या प्रवचनाला श्री तुकारामाच्या दिव्य वाणीचा आधार घेऊन त्याच्या बळावर व त्यांना स्मरून काय सांगावयाचे ते सांगीत आहे. अलीकडे श्री शिवराय आणि श्री रामदास ह्या विषयावर वावदुकांनी मोठे रण माजविले आहे. श्री शिवचरित्रात जे जे काही क्षोभकारी राजकारण होते त्याचा, श्री शिवछत्रपतींचा संबंध श्री समर्थाशी भिडवून देण्यासाठी इतिहासाची उलथापालथ चाललेली आहे. त्या वादात मी तूर्त पडत नाही. उलट ज्या भागवत धर्मात प्रत्यक्ष रामदासही फारसे उतरले नाहीत त्या भागवत धर्मावरती ही रामदासी मंडळी उलटून पडून त्यावर भागूबाईपणाचा आळ आणिते, तो ऐकून मला जरी आश्चर्य वाटत नाही तरी माझी करमणूक होते खरी ! श्री तुकाराम भागवतधर्म उर्फ ह्या कल्पित भागूबाईपणाचे मेरूमणी, त्यांच्या शिकवणुकीचाही श्री शिवरायांच्या बालचरित्रावर थोडा परिणाम झालेला आहे. तुकोबांना शिवाजीचा नाद नव्हता, तरी शिवाजीला तुकोबांचाच नव्हे तर त्यांच्या वंशजाचाही नाद सुटला नाही, ते इतिहासप्रसिद्ध आहे. खालील अभंगात तुकोबांनी आपल्या कुणबी भाषेत खरी भगवद्गीता (निदान तिचा कर्मयोग तरी) जितकी आणली आहे तितकी प्रत्यक्ष ज्ञानेश्वरीत तरी उतरली आहे की नाही हा एक प्रश्नच आहे. क्षात्रधर्म म्हणजे कर्मयोगाची परमावधी आहे. ही तुकारामाची शिकवण त्या वेळच्या मंबाजी गोसाव्याला असेल की चंद्रराव मो-याला असेल, आपल्या कीर्तनावर हल्ला करणा-या मुसलमानाला असेल की आपल्या मागे उभे राहिलेल्या टाळकुट्यांना असेल ? मला वाटते ती कदाचित श्री शिवरायालाच अनुलक्षून असेल.

कथा प्रावरण नव्हे भिक्षेचे ते अन्न ।
करी या परी स्वहित विचारुनी धर्मनीत ।।१।।
देऊळ नव्हे घरा प्रपंच परोपकार ।
विधिसेवन काम नव्हे शब्द रामराम ।।२।।
हत्या क्षात्रधर्म नव्हे निष्काम ते कर्म ।
तुका म्हणे संती करूनि ठेविली आईती ।।३।।

ह्या अभंगातील शिकवण किती खोल आहे, कित्येक लोक देवळाचा उपयोग आपल्या घराप्रमाणे करितात व आपल्या प्रपंचाचा अर्थ लोकांवर उपकार समजतात. त्याचा निषेध त्यात आहे. काही विधीसाठी केलेले सेवन म्हणजे काम नव्हे व ईश्वर म्हणजे केवळ भाषेचा संकेत नव्हे हेही त्यात सांगितले आहे. शेवटी प्रपंचाला कळस जो क्षात्रधर्म तो म्हणजे हत्या नव्हे तर निष्काम कर्म. मग तो मृदु असो अगर कठीण असो, ते न करता करणे हाच क्षात्रधर्म. त्यातील हत्या ही हिंसा नव्हे हेही स्पष्ट सांगितले आहे. हे सर्व गीतेपेक्षाही स्पष्ट आणि थोडक्यात सांगून पुनः तुकोबा आपली याती शूद्र म्हणतात हीच तुकारामाची मेख आहे.

आज भारतीय युद्धाला सुरुवात होऊन पाच दिवस झाले. महात्मा गांधीनी तोंडाने अहिंसेचे स्तोत्र म्हणत म्हणत पुन्हा सहस्त्रावधी प्राण्यांचा संहार झाला तरी आपले धर्मयुद्ध इष्टसिद्धी होईपर्यंत थांबणार नाही, असे कठोर कंकण बांधिले आहे. हिलाच म्हणतात तुकारामाची मेख. श्री शिवरायाला हीच दीक्षा देण्यात आली नव्हती काय ? श्री शिवाजीची कामगिरी जर स्वार्थाची असती तर तो क्षत्रिय नसून खाटिक होता, ती जर निष्काम असली तर त्याने केलेली हिंसा ऐकून तिला विधीविण आणि निष्काम कर्मच म्हटले पाहिजे. ह्या गीताधर्मावर विश्वास ठेवण्यालाही एकाद्या सरकारची भीती किंवा एकाद्या पक्षाची भीड पडत असल्यास मग आम्ही शिवजन्माच्या भानगडीत का पडावे बरे ? बौद्ध आणि जैन धर्मात आत्यंतिक निवृत्ती आणि इस्लाम धर्मात आत्यंतिक प्रवृत्ती आहे असे कित्येक भाषापंडितांचे मत पडते. पण दोहोपक्षी ही समजूत सर्व धर्मांचे पुरेसे अवगाहन केल्यावर, खरी नाही हे कळून चुकते. “प्रवृत्ती निवृत्तीचे आटुनिया भाग निर्मियले चांग रसायन” अशी तुकारामाने दिलेली स्वानुभवाची ग्वाही श्री शिवरायाचे चरित्रातही मुबलक मिळते. म्हणूनच त्याला हिंदू आणि मुसलमान हे दोघे सारखेच दिसत होते. जो आततायी त्याला झोडावे व जो सात्विक आणि शक्तिमान त्याला जोडावे हा कर्मयोग तो जाणत होता. आजकाल मौलाना शौकत अल्लींना महात्मा गांधीनी जे सरळ उत्तर दिले आहे, त्यातही हाच कर्मयोग आहे. पण ज्यांना कर्मयोग सोयीचा दिसत नाही, ते हिंदू असोत किंवा मुसलमान असोत, ते नुसत्या हिंदूसंघटन किंवा तब्लीक ह्या शब्दप्रयोगाचाच मारा सुरू करितात. पण अशा पोकळ मंत्रांनी आततायी पिशाच्च एक पाऊलही मागे हटत नाही, ह्यात नवल काय ?

ज्याला तत्त्वज्ञानात ईश्वर म्हणतात तो म्हणजे आणखी काही नसून अखिल विश्वात नांदणारी एक शक्ती होय. आपल्या अहंकारामध्येही एक संकल्पशक्ती आहे. आपल्या संकल्पशक्तीला ईश्वरी शक्तीच्या प्रवादाचे एक अविरोधी साधन करणे म्हणजेच क्षात्रधर्म ! आपला संकल्प ईश्वरशक्तीला जो विरोध करतो तेच पाप आणि साहाय्य करतो तेच पुण्य. हे साहाय्य करीत असता हिंसा घडत असल्यास तिला हिंसा म्हणता येत नाही. उलट हिंसा होईल ह्या भीतीने हे साहाय्य करावयाचे नाकारले तर मात्र प्रसंगविशेषी उलटपक्षी जी हिंसा घडते तिचे पाप साहाय्य टाळणा-याच्या माथी पडते. हे पाप चुकविण्यासाठी हल्ली महात्मा गांधी सहस्त्रावधी प्राण्यांचा बळी देण्यास सिद्ध झाले आहेत. हीच पुण्यकारक हिंसा श्री शिवरायाने आजन्म केली. शिवरायाला विरोध करणारेच खरी हिंसा करीत होते आणि शिवरायही वरवर दिसणारे करीत होते. पण श्री शिवराय तेवढेच निर्भय क्षत्रिय व त्यांचे विरोधक तेवढे भ्याड, आततायी हेच खरे नव्हे काय ? ह्यावरून हिंसा म्हणजे बाह्यपरिणाम नसून आंतरहेतू हेच खरे ठरते.

परवा मी गुजराथेत संचार करीत असता गांधीजींना साबरमती आश्रमात भेटण्याचा सुयोग आला, तेव्हा त्यांच्याशी माझा एक अलीकडे तात्विक मतभेद होऊ लागलेला आहे, त्याविषयी मी खुलासा करून घेतला. तो असा, अस्पृश्यांचा सत्याग्रह चालू आहे. जुन्या मतवाल्यांनी जर विरोध केला तर अस्पृश्यांनी दारे मोडून व भिंती पाडून आत शिरावे तरच सत्याग्रह पूर्ण होईल, एरव्ही नाही. मात्र असे करताना जुन्या मतवाल्यांनी त्यांचे डोके फोडले तर फोडून घ्यावे, सार्वजनिक शांतीचा भंग झाला तर तिची काडीइतकीही पर्वा करू नये. पण तसेच जुन्या मतवाल्यांविषयी अंतःकरणात लवमात्रही द्वेष बाळगू नये, हा शक्तिवाद होय, अत्याचार नव्हे. माझे हे मत गांधीजींना पटले, इतकेच नव्हे तर ते म्हणाले, “मी तुमच्याही पुढे जाऊन ते सबंध (देऊळच) समूळ उध्वस्त करीन. कारण त्यात मुळी देवच नाही”. मी लगेच म्हणालो, “गांधीजी, तुम्ही असे कधी करणार ?” ते म्हणाले, “ती वेळ अद्यापि आली नाही”. मी म्हटले, “महात्माजी, स्वातंत्र्याचा पुकारा करण्यापूर्वीच तुम्ही हे करावयाला पाहिजे होते. ती संधी दवडल्यामुळे पुढे ही तुमची वेळ कधीच येणार नाही” असो. अत्याचारासंबंधी हा खुलासा झाला. आता अहिंसेचा एक काल्पनिक अडथळा महात्माजी क्षत्रियधर्मात केव्हा केव्हा आणीत असतात. तो हा. माझे तत्त्व असे आहे ते चुकले आहे की खरे आहे परमेश्वर जाणे. क्षात्रधर्म हा एक प्रसंगविशेषाचा अधिकार आहे. तो उठल्यासुटल्यांना चालविता येत नाही. व्यक्तिशः स्वसंरक्षणार्थच केवळ मी स्वतःही आचरावा असे मला वाटत नाही. पण इतरांच्या संरक्षणासाठी मी आचरावा. असा प्रसंगच आला त्यावेळी तो प्रासंगिक अधिकार आणि कर्तव्य मजकडे येईल तर ते टाळणे म्हणजे शुद्ध माझे पापच अशी माझी खात्री आहे. हे आठवूनच म. गांधीजींना म्हटले, “गांधीजी, तुम्ही आपल्या अनत्याचारी मतामुळे हल्ली एक प्रकारचा अडथळा करीत आहात.” ते लगेच सुंदर असे हसत म्हणाले, “माझा अडथळा संरक्षकच आहे.”

ह्या सर्व संवादाचे तात्पर्य हे की, अहिंसा हा जो गांधींचा धर्म होऊन बसला तो क्षत्रियाचे एक धोरण असते. क्षत्रिय आततायी कधीच नसतो. आततायीपणा करणारे हे हिंसाधर्मी अत्याचारी आणि विश्वशक्तीला विरोधक असतात. क्षत्रियही होता होईल तोवर हिंसा टाळतात. पण विश्वशक्तीला साहाय्य करावे की विरोध कारवा हा त्यांच्यापुढे प्रश्न येतो तेव्हा ते झटकून हिंसकाची हिंसा करून परिणामी अहिंसाव्रतच पाळतात. त्यामुळे अहिंसा हे त्यांचे धोरण काही बाह्यचारी अथवा अनाचारी शाब्दिक अहिंसावाद्यांच्या धर्मापेक्षा खरा धर्म ह्या नावाला अधिक शोभणारे असते.

तोंडाने अहिंसामंत्र पाठ करणारे गांधीजीही आजकाल शिवाजीच्या क्षात्रधर्माच्या दिशेने निघाले आहेत. व्यवहारधर्म, मोक्ष असा भेद धर्मात केव्हा केव्हा कोणी करितात. पण हा भेद परमार्थाने खरा नाही, मी त्याच्या नित्याच्या व्यवहारापुरता हा भेद खरा मानून चाललो असता, अहिंसावाद हा जरी धर्म नसला तरी तेच धोरण नेहमी राखण्याची खबरदारी इतराने तर काय पण अस्सल अधिकारी क्षत्रियानेही राखणे भाग आहे. म्हणूनच क्षमा हा गुण शूर क्षत्रियांमध्ये सर्वांत मोठा गणलेला आहे. इतकेच नव्हे तर बौद्धधर्माचे सार सर्व स्वजोब्रह्मविहार म्हणजे करुणा, मुदिता, मैत्री आणि उत्पेक्षा ह्या चारी दैवी वृत्तीत अहिंसाच उत्कृष्ट विराजमान पावत आहे. ह्या क्षमेचा आणि जितेंद्रियांचा काटेरी मुकूट शिरी धारण केल्याशिवाय क्षात्रधर्माची दीक्षा घेण्याला कोणीही मुळीच पात्र होत नाही. श्री शिवाजी हा एक दीक्षित क्षत्रिय कुलावंतस् होता नव्हे काय ?

ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र ते आणि इत्यादी जे अनेक इतर वर्ण अथवा वृत्ती आहेत त्या जन्मावर अवलंबून नाहीत. वर निर्दिष्ट केलेल्या दीक्षेवर मुख्यतः अवलंबून आहेत. प्रसंगविशेषी पांडवांनी क्षत्रियवृत्ती टाकून किंवा झाकून शूद्र वृत्तीची दीक्षा ते अज्ञातवासात असताना घेतली. कोणावर कसा प्रसंग येईल त्यावेळी कोणती दीक्षा घ्यावी ही गोष्ट एकाने दुस-यास सांगण्याची व ऐकण्याची नाही. ही घडामोड मुळी बाहेरची नसून, अंतरीची आहे. छायाचित्राची मुख्य क्रिया सूर्याच्या प्रकाशात न घडता कॅमे-याच्या गाढ अंधारात घडते. त्याचप्रमाणे क्षात्र किंवा इतर धर्माची, दीक्षाविधीची मुख्य क्रिया म्हणजे दैवी स्फूर्तीची प्रेरणा एकाएकी ह्या बाह्य बहुमतवादी महासभेत घडत नसून, मानवी गुहेत उर्फ अंतःकरणाच्या खोल भागातच होते. त्या दृष्टीने पाहताच दिसण्यात हलका दिसणा-या शूद्र उर्फ शुश्रुषाधर्माची दीक्षा देखील ह्यावरील दैवी प्रेरणेवरच अवलंबून आहे. असो. तूर्त क्षात्रधर्माचे प्रवचन चालले आहे म्हणून त्याचाच विचार करू. क्षत्रियांनाही केव्हा केव्हा आपल्या धर्माचा विषाद वाटून ते आपल्या दिशा टाकून देण्याइतके भ्याड बनतात. हा विषादाचा प्रसंग अर्जुनाप्रमाणे शिवरायाच्या चरित्रातही एकदोनदा घडला असे बखरीत म्हटले आहे. श्री शैलपर्वतावरील देखावा पाहून शिवराय कर्मसंन्यास करू पाहत होते. पण त्यांचे अवतारकृत्य अद्यापि न आटपल्याने त्या धर्मच्युतीतून त्यांचा बचाव झाला. सांगण्याचे तात्पर्य इतकेच की, अस्सल क्षत्रियांची जर प्रसंगविशेषी दिशाभूल होते तर इतरांनाही दीक्षा केवळ, एकादे शाळेतील व्याख्यान ऐकून मिळेल असे समजणे व्यर्थ आहे. आणि असल्या व्याख्यानामुळे आततायींना आळाही बसत नसतो.

क्षत्रिय ह्या शब्दाचे निरुक्तही शोधून पाहण्यासारखे आहे. ह्या नावात मुळात लढवय्या असा अर्थ नसावा असे मला वाटते. “क्षतात् त्रायात इति क्षत्रिय” हा मागाहून सुचलेला विचार दिसतो. निरुक्ताच्या दृष्टीने ही उत्पत्ती ह्या शब्दांची बरोबर नाही. क्षेत्र म्हणजे नुसता जमीनदार किंवा शेतकरी एवढाच असावा. शेतावर जेव्हा चालून आलेल्या आततायी लुटारूंना हटविणा-यांना म्हणजे रक्षण करणा-यांना हे नाव पडलेले दिसते. ह्या निरुक्तांचा मुद्दा येथे काढण्याचे कारण हेच की, क्षात्रधर्म हा सनातन धर्म नसून प्रासंगिक धर्म आहे. जेथे अर्थच नाही अशा अन्य स्थिती अर्थाचे रक्षण करण्याचा क्षात्रधर्म तरी कसा उरणार ? पण जे राष्ट्र प्रसंग पडेल तेव्हा क्षात्रधर्म टाकून नुसते स्वतःचेच रक्षण करण्यालाही तयार नाही. त्या राष्ट्रावर दुस-याने येऊन परत बसावे, हे योग्य नसले तरी साहजिकच आहे. अशा नादान राष्ट्राने उलट अहिंसेचे पुराण सांगावे व ऐकावे हे तर कोडगेपणाचे आहे. असो. श्री शिवराय गेले. त्यांचे पोवाडे तेवढे उरले. तीनशे वर्षांचे आम्ही आज गांधीजींचे उपदेश ऐकत आहो. अहिंसा हा त्यांचा धर्म असो किंवा धोरण असो ते देखील मरणाला भीत नाहीत. मग ते स्वतःचे असो, किंबहुना दुस-याचे असो, मरणाला टाकणे काही अहिंसा नव्हे. गांधीजींनी एकदा आपल्या आश्रमात आपल्या लाडक्या गाईचे लाडके वासरू मारलेच ना ? आता तर ऐकतो की, देवी टोचून घ्यावयाचे नाही ह्या आग्रहामुळे त्यांच्या आश्रमात तीन मुले, देवीने मेली तरी देवी टोचण्याची परवानगी, निदान सल्लाही त्यांनी दिला नाही. एका निरुपद्रवी प्राण्याला त्रास देऊन दुस-या प्राण्याला आजाराच्या संभवातून वाचविणे हा एक उपद्व्याप आहे असे ते मानीत असावेत. तथापि आपल्या कटू उपदेशाच्या बळावर तेच गांधी आज सहस्त्रावधी निरुपद्रवी सत्याग्रहींना इतर कोट्यावधी निरुपद्रवी, बेपर्वा, परावलंबी, आळशी किंबहुना दुराचारी हिंदवासियांना स्वातंत्र्य मिळावे म्हणून बळी देण्यास सिद्ध झाले आहेत ना ? ह्यातच अखेर क्षत्रिय धर्माचा जयजयकार आहे. श्रोते हो, तुम्हीही हा नुसत्या शब्दानेच जयजयकार करणार की तो क्षात्रधर्म स्वतः आचरून श्री शिवरायाचे व गांधींचे अनुकरण करणार हे तुमचे तुम्ही ठरवा. उपदेशाचा अधिकार माझा नाही. मी एवढेच सांगतो की, जोवर जुलूम आहे तोवर तरवारीची जरुरी आहे. नांगराचा फाळा आणि तरवारीचे पाते ही दोन्ही माझ्या मताने केवळ शेतकीचीच औते होत. आजकाल दोन्हींचीही जरुरी आहे.

चार्लस मँकेकृत एक इंग्रजी लावणी मी एका शाळेच्या क्रमिक पुस्तकात वाचली. तिच्यात ट्यूबलकेन नावाच्या एका हबशाचा (लोहाराचा) पश्चात्ताप कवीने वर्णिला आहे. ह्या घडशाने, प्रथम पाणीदार वर्च्या व तरवारी केल्या. तेव्हा क्षत्रियाने त्याचा  मोठा गौरव केला. पुढे त्याच तरवारीचा व भाल्याचा उपयोग आततायी शठांनी चालविला. तेव्हा त्या घडशाला मोठा पश्चात्ताप झाला. म्हणून त्याने नांगराचे सुंदर फाळ तयार केले. पण अखेरच्या चरणात कवी म्हणतो—
But while oppression lifts his head or a tyrant would be lord. Through we may them him (cain). For will not forget the sword ‘I’ ” (Plough).

भावी शिक्षकांनो पहा, तुम्ही येथून पुढे तुमच्या अध्ययन-अध्यापन कार्यात तरवारीला विसरून चालावयाचे नाही. तुम्ही विसरल्यामुळे आमच्या हातातल्या तरवारी गेल्याच, फाळही चालले, केरसुण्या मात्र कायमच्या उरतील.

आपल्याला व्यवहारामध्ये नित्य असा अनुभव येतो की पुष्कळांचा व देवाचा संबंध साधारणपणे दोन प्रकारचा असतो. हे दोन्ही संबंध उदाहरणाने चांगल्या रीतीने दाखविता येतील म्हणून केवळ उदाहरणासाठीच मी असे म्हणतो की, परमेश्वराचा व मनुष्याचा संबंध साधारणपणे एकादी तरूण स्त्री व तरूण पुरूष ह्यांच्या संबंधासारखा असतो. एवढे म्हटल्याने आपल्याला माझ्या विचारांची काहीच कल्पना होणे नाही. म्हणून थोडे अधिक स्पष्टीकरण करितो. आमच्या स्त्रिया जात्याच लाजाळू असतात, त्यांच्यात जो विनय असतो, जो लाजाळूपणा असतो, त्याचा अतिरेक न झाला तर तो त्यांस फारच शोभतो. विनयाचा, लाजाळूपणाचा अतिरेक म्हणजे कोणाच्या वा-यास केव्हाच उभे न राहणे व कोणी कितीही सदबुद्धीने, कितीही चांगल्या रीतीने काहीही विचारिले तरी त्याचे उत्तर न देता दूर उभे राहणे किंवा दूर निघून जाणे. विनयाच्या ह्या अतिरेकाशी आपल्याला काही कर्तव्य नाही. आमच्या स्त्रियांमध्ये सर्वसाधारण सा जो विनय आढळून येतो तो हा की, पर पुरूषाशी अगदी सरळ असे दोन शब्द बोलण्यासही लज्जा वाटावयाची. त्याचा व आपला काही संबंध नाही, ओळख नाही, परिचय नाही, तो आपणांस अगदीच परका म्हणून त्याच्याशी एक अक्षरही बोलावयचे नाही, ही एक स्थिती. ह्या स्थितीचे कारण परिचयाचा अभाव. दुसरी जी स्थिती तिचे कारण अति परिचय. स्त्री-पुरूषाचा अशा संबंध की स्त्रीला पुरूषाच्या बद्दल काही आदर नाही, त्याच्याविषयी काही पूज्यभाव नाही. त्याच्याशी वाटेल त्या वल्गना करण्यास काही वाटत नाही. त्याचा पाणउतारा करण्यात आपल्या हातून काही अनुचित कार्य घडत आहे ह्याची जागृती नाही. त्याला आपली उत्तरे टोचतील ह्याची पर्वा नाही. हा संबंध आपण अत्यंत त्याज्य असे समजतो, हे ठीकच आहे, परंतु असा संबंध आपल्या लक्षात कधी कधी येऊन चुकतो ह्यात काही संशय नाही. खरे पाहता ह्या दोन अपूर्ण संबंधांहून निराळा एक तिसरा पूर्ण संबंध आहे. स्त्री व पुरूष ह्यांचा संबंध एक तर पहिल्या उदाहरणात दाखविल्याप्रमाणे अपरिचयाचा किंवा दुस-या उदाहरणात दाखविल्याप्रमाणे अतिपरिचयाचा असाच सला पाहिजे असे नाही. त्यांच्यात तिसरा एक पूर्ण परिचयाचा दैवी संबंध असू शकतो. त्याच्या योगे परस्परांस परस्परांची योग्यता कळून चुकते. कोण कोणाहून श्रेष्ठ आहे, कोणामध्ये कोणते गुण अधिक आहेत, त्याची छाप कोणावर कशी पडते हे जाणणारा, एक दुस-यावर निर्मळ प्रेम करणारा, पण आदराने वागणारा असा तो संबंध असतो. असा संबंध जडला म्हणजे तेथे प्रेमाचे सारखे वर्धन होत असते. विचारास विचार जुळतात. आणि तो संबंध केवळ स्वर्गीय संबंध होय. असा संबंध असणा-या व्यक्ती मग पतिपत्नी असोत किंवा मित्रमित्र असोत.

आता जे आम्ही आपल्याला प्रार्थनासमाजाचे म्हणून म्हणवितो त्या आम्हांमध्ये पहिल्या दोन्ही उदारणांत दाखविलेली स्थिती नसली पाहिजे. ती आमच्यात न यावी म्हणून आम्ही फार जपले पाहिजे. पण ह्या दोन्ही प्रकारचा आम्हांस केव्हाच अनुभव येत नाही असे आपल्याला म्हणता यावयाचे नाही. देव अत्यंत करणाघन, दयाघन, मग त्याच्या जवळ जावयास आम्हांला लाज का वाटावी? आमचे मन का कचरावे? पण, प्रार्थना करा असे म्हटले असता टाळाटाळी करणारे व उघडपणे नाही म्हणणारे तरूण व प्रौढ आपल्याला आढळत असतील, मला आढळलेही आहेत व नित्य आढळतात.

प्रार्थना करण्यास केव्हाही तयार न होणे म्हणजे काय तर देवापुढे जाण्यास लाजणे होय. माझा व ह्या मनुष्याचा काही परिचय नाही, त्याचे नाव फार तर मी इतरांच्या तोंडून ऐकलेले. त्याच्यापाशी मी काय बोलू? त्यास मी काय विचारू? हा भाव जसा त्या तरूणीत आढळून येतो व ती त्या माणसाच्या वा-यास उभी राहत नाही, त्यास टाळते, त्याचप्रमामे आमचे कित्येक तरूण करीत असतात. देव प्रेमाचे भातुके हाती घेऊन प्रेमाने आम्हांला पाचारीत असता आम्ही त्याला पाठमोरे होतो, त्याच्या अंकी बसून त्याच्या प्रेमाचा लाभ घेण्यास आम्ही धजत नाही. हा असला संबंध आम्ही टाळला पाहिजे. देवापाशी जाण्यास आम्ही लाजणे म्हणजे आम्ही आमच्या हानीस कारण होणे होय हे लक्षात ठेविले पाहिजे.

परंतु देवाशी अतिपरिचय होणे म्हणजे काय ते कदाचित तत्क्षणी आपल्या लक्षात यावयाचे नाही. कारण देवशी आमचा परिचय घडावयाची जेथे मारामार तेथे अतिपरिचय होऊन पुढे अवज्ञा कशी होणार? होय, आमचा देवाशी अतिपरिचय होतो आणि त्यामुळे त्याची आम्ही अवज्ञाही करतो, त्याचा व आमचा काय संबंध आहे हे अगदी विसरतो. त्याची योग्यता विसरतो व त्यास आम्ही केवळ निर्जीवाहून निर्जीव दुर्बळाहून दुर्बळ असा करून टाकितो आणि हे केवळ संवयीच्या जोरावर आम्ही करीत असतो. कल्पना करा की एकाद्या माणसाला रोज प्रार्थना करण्याची, भजन करण्याची सवय आहे असा मनुष्य त्याच्या मनाची तयारी नसली, मन अत्यंत मलिन, पापविचारानी भरलेले असे जरी असले तरी देवापाशी जाऊन त्याची स्तुती, त्याची प्रार्थना करण्यास, त्याचा म्हणवून घेण्यास मागेपुढे पहात नाही आपले कुटिल विचार सर्वज्ञ देव जाणून आहे, आपले अशुद्ध अंत:करण त्यास चांगले दिसत आहे, आपला वरपांगी व बेगडी भक्तिभाव त्यास केव्हाच कळून चुकलेला आहे हे तो विसरतो, व सात्विक भक्तिभावाचा आव आणून आपणा स्वत:स फसवून घेतो. अशा वेळी सर्वज्ञ, सर्वसमर्थ, जो देव त्यास मूढाहून मूढ, दुबळ्याहून दुबळा तो करून टाकतो नाही तर काय? हा मनुष्य आधी किती तरी दुबळा आणि मलिन, पण ती मलिन स्थिती देवाला न कळण्यासाठी वर बेमुर्वतीचे वर्तन असे मी समजतो. आम्ही प्रार्थनासमाजिक, जे आम्ही वारंवार प्रार्थना व भजन करणारे त्यांच्यात हा दांभिक भाव शिरण्याचा संभव आहे. म्हणून आम्ही त्यापासून दूर रहाण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. देवावर आमचे प्रेम पाहिजे. पण, त्याच्यासंबंधाने आमच्या ठिकाणी आदरभाव पाहिजे, भीतीही पाहिजे. एकादे चांगल्या वळणातील मूल पहा, त्याचे आपल्या आईवर प्रेम नसते काय? बापावरही प्रेम असते. ते मूल आईबापाशी फार सलोख्याने वागते. पण, त्याच्या संबंधाने त्याचे ठिकाणी किती आदर, त्यांचा त्यास किती वचक असतो. तेच लाडाने बिघडलेले किंवा इतर वाईट मुलांच्या सहवासाने उद्दाम बनलेले मूल घ्या. त्यास आपल्या आईबापासंबंधाने काही क्षिती वाटत नाही. त्यांच्या समोर ते वाटेल ती ढोंगे करील, खोटे बोलून वेळां मारून नेईल, सर्व काही करील. आमचा व देवाचा संबंध असा अवज्ञा करण्यापर्यंत केव्हाही येऊ नये. तो अनंत, आम्ही सान्ताहून सान्त, तो सर्वज्ञ, आम्ही आपणास अल्पज्ञ म्हणविणे म्हणजेही आम्ही आमच्या ज्ञानाची घमेंड दाखविणे होय. तो सर्वसमर्थ आणि आम्ही त्याचे प्रेमास अपात्र, तो न्यायी आणि आम्ही अन्यायाकडे सदा धावणारे असा त्याच्यामध्ये व आमच्यामध्ये भेदभाव आहे. हा भेदभाव ओळखून, त्यास वचकून असले पाहिजे. त्याच्यापुढे जावयाचे तर अंत:करण शुद्ध करून, मलिन भाव शुद्ध करून आम्ही गेले पाहिजे. निदान अंत:करण मलिन आहे हे त्याजपाशी अनुतापपूर्वक कबूल तरी केले पाहिजे. त्या मलिन स्थितीवर जाणूनबुजून आवरण घालण्याचा तरी प्रयत्न होता कामा नये.