(ता. ९-५-१० रोजीं केलेल्या उपदेशाचा सारांश.)

“हिरा ठेवितां ऐरणीं | वाचे मारितां जो घणीं ||
तुका म्हणे तोचि संत | सोशी जगाचे आघात ||”

गेल्या दोन खेपांस आपण नैराश्यवादाचे निरसन आणि आपल्या वाङ्मयामध्येही आनंदवादाची जी वचने आहेत त्यांचे अवलोकन केले. ह्या खेपेस संसारसुखाची साधने काय आहेत ते आपण पाहू. पहिले साधन विषयांची संपादणी होय, हे येथे स्पष्ट रीतीने सांगितले पाहिजे. आजपर्यंत धर्ममार्गातल्या माणसांनी सांसारिक विषयांची अवहेलना वाजवीपेक्षा अधिक केलेली आहे. विषय म्हणजे सर्वस्वी त्याज्य, केवळ दु:खावह असा साधारण समज करून दिला आहे. पण हा केवळ प्रत्याघाताचा प्रकार आहे. विषयातच सर्व पौरूषाचे पर्यवसान झाल्यामुळे तदितर जी सुखे आहेत त्यांच्यापासून मनुष्य दुरावतो, म्हणून नुसती विषयातिरेकाचीच अवहेलना व्हावयास पाहिजे, समूळ विषय तितके वाईट हा समज चुकीचा आहे. ईश्वराने बाह्य सृष्टीमध्ये रूपरसगंधादी अनेक सुंदर आणि सुखावह विषय उत्पन्न केले आहेत आणि त्यांच्या उपभोगासाठी आपल्यामध्ये चक्षुश्रोत्रादी पंचेंद्रियांची साधने दिली आहेत. ह्या ईश्वरी संकेतान्वये संसारात जेव्हा जेव्हा आमच्या इंद्रियांचा आणि बाहेरील अर्थाचा संनिकर्ष होतो तेव्हा तेव्हा आपल्याला जी अनुकूल संवेदना किंवा सुख होते ते खोटे किंवा वाईट असे म्हणणे हा नुसता भ्रम आहे, इतकेच नव्हे तर ही ईश्वराची बदनामी आहे. विषय सुखावह आहेत ह्याविषयी विशेष निरूपण करावयाला नको. हा अज्ञान माणसास आणि सर्व प्राण्यांसही नित्य घडून येणारा अनुभव आहे. पण ह्यासंबंधी वरील जी प्रत्याघाताची भावना होते आणि मनाची ह्याच्या उलट अतिरेकाची वृत्ती होते त्यामुळेच विषयाविषयी सम्यक् ज्ञान करून देण्याची जरूरी वाटली. विषय हा आमच्या जीविताचा पाया म्हणून त्याची संपादणी यथाशक्ती सर्व प्रयत्न करून केलीच पाहिजे. ह्यातून कोणीही आपल्याला सोडून घेऊ नये. “गृह त्यजे तो मठी बनावे उदिम त्यजे तो फेरी” ह्या दोह्यामध्ये कबीराने म्हटल्याप्रमाणे बैराग्यांनी जरी घराचा त्याग केला तरी त्यांना मठ बांधावा लागतो, आपला धंदा सोडला तरी भिक्षेसाठी फेरी करावी लागते. विषय काही कायमचे सुटत नाहीत. विषयाची संपादणी श्रमविभागामुळे व्यक्तिपरत्वे कमी अधिक होईल, परंतु त्याचा समूळ सर्वांनीच त्याग करून व्यवहार जसा चालणार नाही तसा धर्मही चालणार नाही. ह्याविषयी मनात कोणताही आडपडदा आणि भाषणात अर्धवटपणा न ठेवता सर्व धर्मोपदेशकांनी असे मोकळ्या अंत:करणाने प्रतिपादन केले पाहिजे की, शक्य ते प्रयत्न करून विषय संपादन करणे हा एक मनुष्याचा पवित्र पुरूषार्थ आहे व अशी धर्माची आज्ञाही आहे.

पण एवढ्याने आपल्या सुखाची पूर्थता होत नाही. ह्याहून सुखाची निराळी द्वारे आहेत. ह्या संसारात वारंवार आपणावर दु:खाची आपत्ती येते. क्रूर आणि अन्यायी पिता, कृतघ्न आणि कर्तव्यहीन पुत्र, जाच करणारी सासू, अपमान करणारी सून, जुलमी धनी, चुकार चाकर इत्यादी एकेक किंवा सर्व मिळून आपत्ती एकाद्या व्यक्तीवर एकदम येण्याचा संभव आहे. ह्या ठिकाणी प्रयत्नाचे काही चालत नाही. यत्नाचा हा प्रदेशच नव्हे. अशा प्रसंगी सहनच करणे जरूर असते. शांत आणि तेजस्वी वृत्ती ठेवून ह्या आपत्ती जर आपण आदराने स्वीकारू तर संसारातील सुखाचे द्वार जणू उघडलेले दिसेल. ह्या आपत्तीच उलट आपल्या सुखाची सामग्री होते. सहन करण्याचे हे प्रसंग संसारातून अजीबात काढून टाकले तर आपल्या सुखाचा एक महत्त्वाचा भाग गळाला असे होईल, तेणेकरून आपल्या मानसिक शक्तीला व्यायाम नाहीसा होऊन ते दुबळे आणि नरम होऊन जाईल, इतकेच नव्हे तर आपल्या अनुभवालाही एकदेशीयपणा येईल. वरील विषयसंपादणीच्या बाबतीतही हा व्यायामाचाच भाग प्रधान असतो. अमुक विषयांची जोड मिळाली ह्यातच सुख नसते तर ते ते विषय मिळविताना आपण जे प्रयत्न करतो ते प्रयत्न्ही सुखावह असतात. प्रयत्नाने मिळविलेली संपत्ती वारसाने मिळविलेल्या संपत्तीपेक्षा अधिक प्रिय वाटते. तर ज्याअर्थी शारीरिक व्यायामापेक्षाही मानसिक व्यायामाची सुखावहता अधिक आहे, व ज्या ज्या मानाने आपत्ती अधिक येऊन ती सहन करण्यामध्ये आम्हांला यश येईल त्या त्या मानाने आम्ही सुखाचे अधिक वाटेकरी होऊ.

पण ह्यावरून आम्ही मुद्दाम आपत्ती हुडकीत जावे असे समजू नये. क्रूर पित्यापेक्षा मायाळू पिता आणि कृतघ्न पुत्रापेक्षा निष्ठावंत पुत्र अधिक वाईट अशातला अर्थ नाही. वरील आपत्ती सहज आलेल्या ब-या, आपल्याला सहन करण्याचे सुख मिळावे म्हणून त्या ओढूनताणून आणणे बरे नाही.

वरील आपत्ती आल्यास त्या सोसाव्या, एवढ्यावरून त्या टाळण्याचा प्रयत्न करू नये असे नव्हे. त्या जर आपल्या दोषांनी येत असल्या तर सहन करण्याचा मुळी प्रश्नच उरत नाही. परंतु त्या जर दुस-याच्या दोषाने येत असल्या तर ते दोष निवारण्याचे प्रयत्न करीत असणे हे सुखाचे तिसरे साधन होय. आपले आप्त, इष्टमित्र किंबहुना शत्रूदेखील ह्यांच्या दोषांचे सात्विकपणे निवारण करण्यातही एक प्रकारचे श्रेष्ठ सुख आहे. श्रीकृष्णाने सांगितलेल्या वृत्रइंद्राच्या गोष्टीत वरील दोनच सुखे सांगितली आहेत. वृत्राला विषयातून हुसकावून लावून ती सुखाची शुद्ध साधने होतील असे करणे आणि त्याने आपल्या आत्म्यात आश्रय घेतला असता तेथूनही हुसकून लावून आत्म्यासही सुखाचे शुद्ध साधन करणे ह्या दोन गोष्टी झाल्यावर तिसरे मोठे साधन म्हणजे आपल्या शत्रु-मित्राच्या आत्म्यातूनही वृत्राला म्हणजे सुखाच्या अडथळ्याला हुसकून लावणे हे होय. वेदकाळी नुसते पहिलेच साधन साधले गेले. श्रीकृष्णाच्या काळी दुस-या साधनाची जोड मिळाली. आधुनिक काळी विचाराची आणि अनुभवाची पायरी ह्याहूनही पुढे गेली असल्यामुळे ह्या तिस-या साधनाची जोड मिळालेली आहे. आता मनुष्य केवळ व्यक्तिश: मुक्तीने किंवा पूर्णावस्थेने तृप्त होऊ शकत नाही. व्यक्तीचे विचार आणि अनुभव सर्व पूर्णावस्थेने तृप्त होऊ शकत नाही. व्यक्तीचे विचार आणि अनुभव सर्व समाजाच्या किंबहुना मनुष्य जातीच्या विचारात व अनुभवात मुरून गेलेले आहेत. पूर्णावस्था व्हावयाची ती सर्व जातींची आणि तद्वाराच व्यक्तीची होत असते अशी ही आधुनिक विकसित भावना आहे.

संतांचा धर्म

ब्रह्म सर्वगत सदा सम | जेथे ज्ञान नाही विषम ||
तया जाणतो ते अति दुर्गम | तयांची भेटी झालीया भाग्य परम ||१||
ऐसे ऐसियाने भेटती ते साधु | ज्यांच्या दर्शने तुटे भवबंधु ||
जे कां सच्चिदानंदी नित्यानंदु | जे का मोक्षसिद्धि तीर्थाबंद्यु ||२||
भाव सर्व कारण मूळबंदु | सदा समबुद्धि नास्त्यिक्य भेदू ||
भूत कृपा मोडी द्वेषकंदु | शत्रुमित्र पुत्र सम करा बंधु ||३||
मन बुद्धि काया वाचा शुद्ध करी | रूप सर्वत्र देखोनि नमस्कारी ||
लघुत्व सर्वभावे अंगिकारी | सांडी मांडी मी तू पण ऐसी थोरी ||४||
अर्थ काम चाड नाही चित्ता | मानामानहि मोहमाया मिथ्या ||
वर्ते समाधानी जाणोनि नेणतां | साधु भेटी देती तया अवचिता ||५||
मनी दृढ धरी विश्वास | न करी सांडी मांडीचा सायास ||
साधुदर्शन नित्यकाळ त्यास | तुका म्हणे जो विरला जाणिवेस ||६||

There is a certain composite photograph of universal saintliness, the same in all religions of which the features can easily be traced.

(1) Afeeling of being in a wider life than that of this world’s selfish little interests; and a conviction of the existence of an Ideal Power.

(2) A sense of friendly continuity of the ideal power with our own life and a willing self-surrender to its control.

(3) An immense elation and freedom as the outlines of the confining self-hood melt down.

(4) A shifting of the emotional centre towards loving and harmonious affections; towards ‘yes, yes’ and away from ‘no’ where the claims of the non-ego are concerned. These fundamental inner conditions have characteristic practical consequences as follows:-

(a) Asceticism :- The self-surrender may become so passionate as to turn into self-immolation. It may then so Overrule the ordinary inhibitions of the flesh that the saint finds positive pleasure in sacrifice and asceticism measuring and expressing as they do the degree of his loyalty to the higher power.

(b) Strength of Soul :- The Sense of enlargement of life may be so uplifting that personal motives and inhibitions commonly omnipotent, become too insignificant for notice, and new reaches of patience and fortitude open out. Fears and anxieties go,and blissful equanimity takes their place, Come Heaven, come hell, it makes no difference now!

( C ) Purity :- The Sensitiveness to Spiritual discord is enhanced and the cleansing of existence from brutal and sensual elements becomes imparative. Occasions of contact with such elements are avoided the saintly life must deepen its spiritual consitency and keep unspotted from the world.

(d) Charity :- The ordinary motives to antipathy which usually set such close bounds to tenderness among beings are inhibited. The saint loves his enemies and treats loathsome beggars as his brothers, (varieties of Religious Experience, by Prof. W. James, PP, 271-4)

वर जे दोन उतारे दिले आहेत. त्यांपैकी पहिला आपल्या एका जुन्या संताचा आहे व दुसरा एका प्रमुख आधुनिक तत्त्ववेत्त्याचा आहे. देश, काल आणि दृष्टी ह्या तिन्ही बाबतीत संत तुकाराम आणि पंडित जेम्स हे परस्परांहून अगदी भिन्न आहेत, तरी पण संतपणाची लक्षणे काय आहेत, हे ठरविण्याचे कामी दोघांचे कसे अपूर्व मतैक्य झाले आहे हे दाखविण्यासाठी वरील लांब उतारे घेतले आहेत. आणि ह्यांवरून दोघांमध्येच एकमत आहे असे नव्हे, तर संत कशा प्रकारची माणसे असतात ह्याविषयी सर्व देशी, सर्व काळी सर्व दर्जाच्या लोकांत बहुत करून फारशी गैरमाहिती किंवा मतभेद नसतो हे उघड होते. असे असून जर संतांविषयी अपवाद ऐकू आले किंवा त्यांचेवर आक्षेप घेण्यात आले, तर ते सहज चुकून किंवा त्यांच्याविषयीच्या गैरमाहितीमुळे नव्हेत तर जाणूनबुजून घेतले असले पाहिजेत.

सुमारे दहा वर्षांपूर्वी ‘संत आणि संताळ्याचा धर्म’ अशा मथळ्याखाली सुधारक पत्रातून अपवादक लेख येत होते. शेवटी ‘तुकाराम श्रेष्ठ की वाग्भट श्रेष्ठ’ ह्या प्रश्नाचा निकाल बिचा-या संतांच्या बहुतेक उलटच झाला होता. त्यानंतर मधून मधून हा विषय चर्चेसाठी पुढे येत आहे. आज पुन: त्याच ‘तुकाराम विरूद्ध वाग्भट’ दाव्याची एका दृष्टीने फेरतपासणी चालली आहे. परवा पुण्यास ग्रंथकारांचे संमेलन भरले असता एका निबंधकाराचा रोख असा होता की, फार तर रामदासाला तेवढे वगळले असता इतर कोणत्याही महाराष्ट्रीय संतांमध्ये राष्ट्रीयत्वाची जाणीव नव्हती आणि म्हणून अर्थातच त्यांच्या हातून राष्ट्राच्या उत्कर्षासाठी काही झाले नाही. ह्या आक्षेपानंतर तेथल्या तेथेच तुकारामाबद्दल थोडीशी तरफदारी करण्यात आली होती, आणि मागाहून येथील एका दैनिक पत्रात एक अनुकूल लेख आला होता. पण एकंदरीत संतांविषयी जे दुर्लक्ष अलीकडे वाढत्या प्रमाणावर आहे, त्याचा ओघ काही अद्यापि फिरला नाही. आणि ह्या धामधुमीत पुन: नवीन संतच उत्पन्न झाल्याशिवाय तो ओघ लवकर फिरण्यची चिन्हही दिसत नाहीत. तथापि, दहा वर्षांपूर्वी हा प्रश्न प्रथम निघाला होता. तेव्हा ह्या पीठावरून ह्याचा विचार झाला होता, तसा आताही धर्मदृष्टीने विचार होणे जरूर आहे.

प्रथम आपण संतांवर कोणते कोणते आक्षेप घेण्यात येतात ते पाहू :-

पहिला आक्षेप :- हा येतो की संत हे नेहमी ईश्वरद्रष्टे असतात, ज्या वास्तविक जगात ते राहतात तेथील अपूर्णता आणि विषमता त्यांचे नजरेत भरत नाही. त्यांचा सर्व काळ आदर्शमय पूर्म जगाकडेच लय लागला असल्याने ह्या प्रासंगिक जगातील निरनिराळ्या जबाबदा-या सांभाळण्याची पात्रता त्यांचे अंगी नसते. येथील अडीअडचणीत इतरांप्रमाणे त्यांचेही पाय अडखळत असता पारलौकिक सुखातच ते निमग्न असतात. त्यामुळे त्यांचे वृत्तीत वाजवीपेक्षा जास्त तृप्तता येऊन त्यांचे स्वत:चे आणि भोवतालचे सामाजिक जीवन हळूहळू शिथिल होऊ लागते. येथील वेळोवेळी बदलणारी स्थिती व त्यातून सतत चालू असलेला विकास वगैरे इहलोकचा सोहळा, त्यांना न कळल्यामुळे त्यांची स्वत:ची वाढ खुंटलेली असते. एकंदरीत एकदेशीयता, अरसिकता व म्हणून अपूर्णता त्यांचे ठायी असते.

दुसरा आक्षेप :- संतांचे मनात नेहमी पूर्ण जगाचेच वारे खेळत असल्यामुळे ते केवळ निंदास्तुतीचाच नव्हे तर प्रत्यक्ष सुखदु:खाचा आनंद, अद्वेगाचा किंबहुना ब-यावाईटाचाही सबगोलंकार करून सोडतात. इकडे व्यवहारात सुधारक जातिभेद मोडण्याचा नुसता प्रयत्नच करीत आहेत, तर इकडे ह्या संत-सुधारकांनी विचारसृष्टीतील सर्वच द्वंद्वांचा फन्न उडवून दिला आहे. न्याय, अन्याय, धन आणि ऋण ही सारी टक्का शेर मापाने मोजणे, पुत्र आणि शत्रू, रंक आणि राव ह्यांवर प्रेमाचा सारखाच पाऊस पाडणे हा शुद्ध अविवेक नव्हे, तर काय?

तिसरा आक्षेप :- ब-या वाईटाला सारखेच आलिंगन दिल्याने ब-याची वाढ आणि वाईटाचा प्रतिकार करण्याची बुद्धी नाहीशी होऊन संत स्वत: दुबळे होतात व दुस-याला दुबळेपणाचा कित्ता घालून देतात. अशक्तांना आपला कमकुवतपणा एक गुणच वाटतो, सशक्तांच्या शक्तीचा उपयोग न झाल्यामळे ती जागच्या जागीच लयाला जाते. कोणी एका गालावर मारील तर त्याच्या दोन्ही गालांवर रोकडा न्याय ठेवून दिला तरच आतताईपणावर नीट वचक बसेल. नाही तर एका संतामागे दहा गुंड आणि शंभर दुबळे जन्मास येणार आणि आपली आज्ञा मोडल्याबद्दल सृष्टीदेवीही, संत असंत काहीच न पाहता सरसकट आपला सूड उगविणार खास !

येणेप्रमाणे एकदेशीयता, अविवेक आणि दुर्बलता ह्यांची वाढ केल्याने तीन आरोप संतमंडळीवर ठेवण्यात आले आहेत. फिर्यादीतर्फे बळकट पुरावा सादर करण्यात आला आहे. आणि इकडे आरोपींना तर आपली नुसती तरफदारी देखील करण्याची इच्छा नाही. शिवाय ह्या खटल्याचा फैसला करण्याकरिता तुम्हा आम्हा जनसमूहाची जी प्रचंड ज्युरी बसली आहे, तिच्यात आरोपीच्या जातीचे कोणी दिसत नाही, तो प्रकार असा:

माणूसपणाचे दोन प्रकार आहेत. एक संतांचा आणि दुसरा वीरांचा, मग ते वीर्य लेखणीचे असो किंवा तलवारीचे असो किंवा तराजूचे असो, वीर्य ते एकच. जे स्वत: संतही नाहीत आणि वीरही नाहीत अशा नामधारी माणसांचाच भरणा पुष्कळ आणि हो खोगीरभरतीच प्रस्तुत खटल्यात ज्यूरीच्या उच्च पदावर विराजमान झाली आहे, ह्या भरण्यातली तुम्ही आम्ही साधी माणसे बहुतकरून वीरपक्षाची म्हणजे वीरांचेच चहाते आणि अनुयायी असतो. कारण संताचे चाहाते होण्याला अंगी तेवढ्यापुरता तरी संतपणाच यावा लागतो, आणि तो आला की आमची गणना ज्यूरीतून आरोपीत होऊ लागते. पण उलटपक्षी वीरांचे चहाते होण्याला अंगी वीर्य पाहिजे असे नाही. इतकेच नव्हे तर ज्या प्रमाणाने अंगी वीर्याचा अभाव जास्त, त्या प्रमाणाने वीरांची चहाही जास्त असण्याच संभव आहे. एक वीर दुस-याशी फटकून असतो. पण संत संताला भेटला, तर परस्पर लोटांगणच व्हावयाचे. पंढरपूरसारख्या ठिकाणी ह्या गोष्टीचा निदान प्रघात तरी पाहण्यात येतो. एकंदरीत तुम्ही-आम्ही वीरपंथी माणसे. ह्या संतांच्या अपूर्व खटल्याची चवकशी करण्यास्तव ज्यूरीच्या ठिकाणी बसलो आहो !

संतांच्यासंबंधाने वर जे मुख्य तीन आक्षेप घेण्यात आले आहेत, त्यांचा थोडा विचार केला असता कळून येईल की ते सर्व आक्षेप वीरांच्या दृष्टीने वीरपंथीयांनी घेतले आहेत. संतांना आणि वीरांना समोरासमोर उभे केले तरी जे आक्षेप वीरदृष्ट्या संतांवर लागू झाले आहेत, त्यांचीच दुसरी बाजू बरोबर वीरांना लागू होते आणि ह्याच तुलनेचा विचार करताकरता शेवटी श्रेष्ठ कोण ह्यासंबंधाचा अगदी निर्णय जरी झाला नाही तरी बरीच सूचना तरी मिळते. पहिला आक्षेप एकदेशीयत्वाचा संतांप्रमाणेच वीरांनांही लागू आहे. संत जर केवळ ईश्रवद्रष्टे किंवा आदर्शाकडेच पाहणारे असले, तर वीरही नुसते जगद्रष्टे अथवा वस्तुस्थितीकडेच पाहणारे आहेत. इहलोकीच्या व्यवहारधुराने वीरांचे डोळे नेहमी इतके भरलेले असतात की त्यांना संतांच्या अंतरीच्या दृढ शांतीची ओळखदेखील नसते. तसेच इहलोकातील व्यवहारसुख संतांना समजत नाही. म्हणून त्यांना अरसिक असे म्हणता येत नाही. आपली नातवंडे काठीचा घोडा आणि मेणाची बाहुली घेऊन खेळताना आजोबांना जसे कौतुक वाटते तसेच संतांनाही वीरांचे शौर्य-धैर्य-चातुर्याचे व्यवहार पाहून कौतुकच  वाटत असते. पण विशेष थोरवी वाटणार नाही. ज्या डोळ्यांनी ईश्वरी लीला पाहिली त्यांना मानवी कृत्यांची थोरवी वाटणे म्हणजे घोडेस्वाराला चिरगुटाच्या घोड्याबद्दल अभिमान वाटण्याइतकेच संभवनीय आहे. ह्यावरून ह्या बाबतीत संतांवर अरसिकपणाचा आक्षेप येत नाही. तर उलट वीरांवरच अप्रबुद्धपणाचा आक्षेप येऊ पाहतो. तसेच संतांमध्ये फाजील समाधान असल्यामुळे जीवनकलहाला आवश्यक असा त्यांच्यामध्ये मनगटाचा जोर (Strenuous Life) नसतो, हाही आक्षेप बरोबर नाही. सर्वव्यापी ईश्वराची पूर्णता ज्यांनी केवळ विचारानेच नव्हे तर स्वानुभवाने निरखिली त्यांचा जीवनकलहच बंद होतो आणि जीवनानंदाचा शाश्वत झरा वाहू लागतो. तेथे मनगटाच्या जोराची भान कोणाला राहणार आहे ! अशा वेळी त्याची आठवण देखील ठेवणे म्हणजे पालखीत बसूनही कुबड्यासाठी हळहळण्याप्रमाणे ग्राम्यपणाचे होणार आहे. ह्याचप्रमाणे संतांवर अविवेकाचा जो आरोप आला आहे त्याची दुसरी बाजू म्हणजे अविश्वासाचा आरोप बरोबर वीरांच्या माथी येत आहे. आम्ही जर एकाद्या आप्त पुरूषाच्या घरी गेलो तर त्या आप्तावर आमचा जो अभेद विश्वास असतो त्यामुळे त्याच्या घरची गोष्ट अमुक आपल्याला हितकर असेल तमुक हितकर असेल अशी वेडगळ शंका घेणे मुळीच संभवत नाही. आप्ताचे घरी शिरल्याबरोबर जाणीव आणि संकोच सर्व सहजच गुंडाळून ठेविली जाते. ईश्वर आप्त झाल्याने संतांना सर्व विश्व आपले घर वाटते. विश्वास आणि विभ्रम ही मनाची स्वाभाविक स्थिती होते. विवेकाला अवकाशच उरत नाही. हे शब्दांनी सांगून कोठवर भागेल! हा प्रत्यक्ष प्रमाणांचाच विषय होय. तिसरा आक्षेप दुबळेपणाचा तर सर्वात अज्ञानमूलक आहे. संत वाईटाचा प्रतिकार करीत नाहीत ह्याचे कारण त्यांचा दुबळेपणा नव्हे तर विश्वामध्ये जे सर्वगामी सामर्थ्य नांदत आहे त्याचे त्यांना जे प्रत्यक्ष दर्शन होत असते ते होय. ज्याला साम्राज्य दिसत नाही तोच मनुष्य आपल्या संरक्षणाची तयारी करील. ऐहिक साम्राज्यापेक्षा ईश्वरी साम्राज्य कमी दर्जाचे असेल काय? ऐहिक राजनिष्ठेपेक्षा ईश्वरासंबंधी राजनिष्ठेची किंमत कमी ठरेल काय? तर मग ऐहिक राज्यामध्ये आम्ही जर पदोपदी शस्त्र धारण करून वर्दळीला येत नाही तर ईश्वरी साम्राज्यात शस्त्रांचा म्हणजे प्रतिकाराचा प्रयोग ह्याहूनही कमी व्हावयाला नको काय? आणि ईश्वरी साम्राज्य जर पूर्ण प्रकारचे आहे तर प्रतिकाराचा तेथे अत्यंताभावच राखला पाहिजे! नको काय? ह्या दृष्टीने पाहता वीरांची कृत्ये म्हणजे एक तर त्यांच्या आंधळेपणामुळे घडत असावी, नाही तर त्यांच्या आतताईपणामुळेच घडत असतात असे दिसते.

असो. संतांच्या दृष्टीने वीरांना दोषी ठरवावे का वीरांच्या दृष्टीने संतांना दोषी ठरवावे हे ठरविण्याचे काम माझे नाही, फक्त वर सांगितलेला दृष्टिभेद किती महत्त्वाचा आहे हे दाखविण्याचा माझा उद्देश होता. संत मंडळींवर एकदाच निवाडा करण्यासाठी तीन आरोप ठेवण्यात आले. बळकट पुरावा मांडण्यात आला. संत स्वत: तर स्तब्धच बसले आणि निकाल देणारी ज्यूरी पहावी तर अन्य जातीय. हा सर्व करूणास्पद प्रकार पाहून वरील दृष्टिभेद स्पष्ट दाखविला नाही, तर एकतर्फी निकाल होऊन घोर अन्याय होणार अशी भीती पडली ! म्हणून वरील भेद दाखविला तो पाहून काय ठरवावयाचे ते ज्याने त्याने ठरवावे.

जगामध्ये संत आणि वीर अशी दोन प्रकारची माणसे असतात असे वर सांगितले. पण जे संत असतात त्यांमध्ये वीर्य मुळीच नसते किंवा जे वीर असतात त्यांमध्ये संतपणाचा अत्यंताभाव असतो असेही नाही. तथापि, दोघांचे विशेष गुण भिन्न असतात. वर जी दोघांची तुलना केली तिजवरून एक गोष्ट दिसते ती ही की वीरांमध्ये नाही असा संतांमध्ये एक विशेष गुण आहे. आदर्शमय अथवा आगामी जगाचा प्रकाश संतांना जसा व जितका मिळालेला असतो तितका व तसा वीरांना मिळाला नसतो. अर्थात वीरांना हा वरील प्रकाश थोड्या अंशांने का होईना, मिळाल्याशिवाय त्याला वीर्याची स्फूर्तीच येणार नाही. पण ज्या प्रकाशाचे थोडेच किरण वीराच्या स्फूर्तीला कारण होतात त्या प्रकाशाचा सतत वाहणारा झोत संतांवर पडत राहिल्यामुळे त्यांची सारी वृत्ती बदलून जाते. त्यांचे इहलोकीचे व्यवहार लटपटतात. पण वीरांचे अशी विव्हल दशा झाली नसल्यामुळे व स्फूर्तीपुरताच किरणांचा लाभ झाल्यामुळे ते आपल्या अंगच्या शक्तीचा संचय करू शकतात, व्यय करू शकतात आणि विकासही करू शकतात, प्रस्तुत जग त्यांच्या कर्तृत्वाला योग्य क्षेत्र होते. आणि त्यांच्या चरित्राचा परिणाम राष्ट्राच्या उत्कर्षात झालेला उघडउघड दिसतो. पण संतांचा असा उघड प्रकार होत नाही. म्हणून तेवढ्यावरून संतकोटी वीरकोटीहून कनिष्ठ दर्जाची म्हणता येत नाही. इतकेच नव्हे तर प्रकाशाचा वाटा त्यांना अधिक मिळाल्यामुळे अंतरीचे सुख आणि शांती, समाधान आणि शक्ती इ. गुण वीरांपेक्षाही त्यांच्यात फार उच्च दर्जाचे आणि बळकट जोमाचे असतात म्हणून राष्ट्राच्या इतिहासात नाही तरी मनुष्यजातीच्या इतिहासात त्यांचे तेज अधिक फाकते. असो. संतांची ही थोरवी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष रीतीने राष्ट्राच्या उत्कर्षाला कशी कारणीभूत होते हे पुढे केव्हा तरी ईशकृपेने पाहू.

(कल्याण येथें डॉ. खांडवाला यांचे घरीं केलेल्या उपदेशाचा सारांश इं. प्र. १७-८-१९१०.)

संगे वाढे शीण न घडे भजन | त्रिविध हे जन बहु देवा ||
याचिमुळें आला संगाचा कंटाळा | दिसताती डोळा नाना छंद ||
एकविध भाव राहावया ठाव | नेदी हा संदेह राहो चित्तीं ||
शब्दज्ञानी हित नेणती आपुलें | आणिक देखिलें नांवडे त्यां ||
तुका म्हणे आतां एकलेंचि भलें | बैसोनि उगलें रहावें ते ||

या अभंगांत तुकारामबुवा म्हणतात-संगाचे योगानें शीण येतो, व भजन कांहीं घडत नाहीं. बरें, वाईट व मध्यम असे तीन प्रकारचे लोक ह्या जगामध्यें आहेत. त्यांच्या संगानें मनाची एकाग्रता होत नाहीं. एकाचा कल एकीकडे, दुस-याचा दुसरीकडे, तिस-याचा तिसरीकडे अशी स्थिती सर्वत्र आहे. नानाप्रकारचे छंद दृष्टीस पडतात. एक म्हणतो संसार सांभाळा, दुसरा म्हणतो समाज, राष्ट्र वगैरे सांभाळा अशा प्रकारच्या छंदामध्ये मनास भ्रांती पडते, भजन सुचत नाहीं. नाना प्रकारचे गुरू, नाना प्रकारचे पंथ, नाना प्रकारची सोंगे, ढोंगे यामुळें एकविधि बाव रहात नाहीं, व मन छंदाधिस्थ होऊ जातें. नुसत्या शब्द ज्ञानानें आपल्या हितास धोका पोहोंचतो. ‘अर्थे लोपलीं पुराणें’ अशी स्थिती होते. असा प्रकार संगाचा होतो, म्हणून संगापासून दूर रहाणेंच बरें. अशाच प्रकारच्या संगाविषयींचा कंटाळा त्यांनी खालील अभंगांत दाखविला आहे.

रुसलों आम्ही आपुलीया संसारा | तेथे जनाचार काय पाड ||
आम्हां इष्टमित्र सज्जन सोयरे | नाहीं या दुसरें देवाविण ||
दुराविले बंधु सखे सहोदर | आणीक विचार काय तेथें ||
उपाधि वचन नाइकती कान | त्रासलें हें मन बहु माझें ||
तुका म्हणे करा होईल तें दया | सुख दुःख वायां न धरावें||

आम्ही आमच्या संसारावरच रूसलों आहों, तर जनाच्या आचाराला घेऊन आम्हांस काय करावयाचें आहे ! एकाच घरांतील कुटुंबांतील माणसांचें जमत नाहीं. बापाचा पंथ वेगळा, मुलाचा वेगळा. नव-याचा हव्यास निराळा, बायकोचा निराळा. बहीण, भाऊ यांचे जर एकमेकांशीं पटत नाहीं तर इतरांची गोष्ट बोलावयासच नको. या त्रासानें माझें मन भांबावलें आहे. तर देवा ! मला हा संसार नको, ही उपाधी नको, मी रानामध्यें जाऊन या संगापासून दूर राहीन. संसारांतील उपभोग्य जे विषय त्याविषयी नामदेव म्हणतात :

विषयीं आसक्त झालें माझें मन | न करी तुझें ध्यान देवराया ||
नाथिले संकल्प करी नानाविध | तेणें थोर खेद पावतसे ||
ऐसा मी अपराधी दुराचारी देवा | भेटसी केधवां कवणें परी ||
आयुष्य सरे परी न सरे कल्पना | भोगावी यातना नानाविध ||
जरा-व्याधि-कष्ट भोगिता संकटीं | होतसें हिंपुटी चित्त माझें ||
आशा मोहोरत भ्रांत माझें चित्त | चुकलों निजहित नारायणा ||
तूं अनाथ कैवारी म्हणुनी धांवा करी | सोडवी श्रीहरी म्हणे नामा ||

माझें मन विषयामध्ये आसक्त झाल्यामुळे ते ध्यानस्थ होत नाही. अनेक प्रकारचे नसतेच संकल्प मनात उद्भवतात. अमुक मान मिळवावा, अमके धन मिळवावे म्हणून सारखा विचार चाललेला असतो. आयुष्य संपून जातें, पण कल्पना कांहीं संपत नाहीं. अनंत लोक स्वर्गस्थ झाले पण कल्पना म्हणून जशाच्या तशाच कायम राहिल्या आहेत. विषयांच्या मोहामुळें माझें मन भ्रांत होतें.

तुकाराम म्हणतात संग नको व नामदेव म्हणतात विषय नकोत. अशाच प्रकारचा उपदेश चोहोंकडे बहुतकरून ऐकू येतो. पण आज आपण तर संघ बनवून ह्या ठिकाणी जमलो आहो. मग परस्पर विरूद्ध ह्या दोन गोष्टींची आता सांगड ती कशी घालावयाची. तुकाराम ज्याप्रमाणे संग नको म्हणून म्हणतात, त्याचप्रमाणे तो पाहिजे असेही म्हणतात.

संगतीने होतो पंगतीचा लाभ | अशोभी अनुभव असिजेते||
जैसी तैसी असा पुढिलांचे सोई| धरिती हाती पायी आचारिये||
उपकारी नाही देखत आपदा| पुढिलांची सदा दया चित्ती||
तुका म्हणे तरी सज्जनांची कीर्ती| पुरवावी आर्ति निर्बळाची||

ज्या पंगतीला आपण जेवावयास बसतो त्या पंगतीचा लाभ आपणांस मिळतो. राजाच्या पंगतीमध्ये एकदा का शिरकाव झाला म्हणजे राजाला मिळणारे पदार्थ आपल्याला मिळावयाचेच. आम्ही कोण, गरीब का मोठे असे प्रश्न वाढपी विचारीत नाहीत. त्याचप्रमाणे आचार्यांनी, सज्जनांनी धर्मस्थापनेकरिता जे संग स्थापिलेले असतात त्या संगांमध्ये जाण्याचा अवकाश की लागलीच आपणास त्याचा लाभ मिळतो. दुबळ्याची आपत्ती निवारण करण्याकरिताच संग स्थापलेले असतात. एकट्याने बसून काही होत नाही. दुसरे एके ठिकाणी म्हटले आहे की,

संगत करे सज्जनकी| बढत बढत बढ जाय||
संगत करे नीचनकी| तो फल छोड फत्तरकी||
साधूको साधू मिले तो| हशी खुषीसे दो बात||
और गद्धेकु गद्धा मिले| तो उडउडाके दो लात||

संगत करावयाची तर उत्तम संगाबरोबर केली पाहिजे. पंखा मोडलेली नाव पंखा न मोडलेल्या नावेला धरून तरून जाते त्याप्रमाणे दुर्जन सज्जनाच्या मदतीने तरून जातो. संग करावयाचा तो सज्जनांबरोबर करावा, नाहीपेक्षा एकांती राहणे बरे. विषयाविषयी तुकाराम म्हणतात :

वृक्ष वल्ली आम्हा सोयरी वनचरे| पक्षीही सुस्वरे आळविती||
येणे सुखे रूचे एकांताचा वास| नाही गुण-दोष अंगा येत||
आकाश मंडप पृथिवी आसन| रमे तेथे मन क्रीडा करी||
कंथा कमंडलु देह उपचारा| जाणवितो वारा अवसरू||
हरिकथा भोजन परवडी विस्तार| करोनि प्रकाश सेवे रूचि||
तुका म्हणे होय मनासी संवाद| आपुलाचि वाद आपणासी||

जे उपभोग्य पदार्थ ईश्वराने निर्माण केले आहेत, त्यांवर आसक्ती न ठेवता त्यांचे सेवन करावे. विषयांचा उपभोग घेत असताना गर्व, अहंकार, कोतेपणा जर उत्पन्न झाला तर मग ते विषय नसलेले पुरवले. बागेमध्ये फिरावयास गेलो असता हा बाग माझ्या आजाचा, माझ्या आजानेच ही झाडे लावली, माझा आजा कितीतरी वाकबगार होता, असा अहंकार उत्पन्न होऊन तेथील वृक्ष, वल्ली, फळे-फुले ह्यांचा उपभोग घेण्यापेक्षा त्यांचा नाश झालेला पुरवला. अहंकार अवनतीला कारण होतो. शुद्ध भावनेने विषयांचा आदर करावा. निरहंकारभावाने आपण सृष्टीमध्ये वावरू लागलो, तर संग व विषय आपल्या घातास कारण न होता उन्नतीसच कारण होतात. तेव्हा संगाचा व विषयांचा आदरही केला पाहिजे व अनदरही केला पाहिजे. कपडे, अलंकार, धनदौलत, मान-मरातब ह्यांचे योगे जर अहंकार उत्पन्न होत नसेल तर मग अनेकश: आणखी विषय उत्पन्न झाले तरी हरकत नाही. पण जर अहंकार उत्पन्न होईल तर मग धूमकेतू येऊन त्यांचा सत्यानाश झालेला बरा. एकंदरीत काय की, संग पाहिजे, पण तो सज्जनांचा असावा. तसे नसेल तर एकांतवास बरा. विषय पाहिजेत, पण त्यामुळे गर्व होता कामा नये. नाही तर ते विषय नसलेले बरे.

(रविवार ता. ७ ऑगस्ट सन १९१० रोजीं केलेल्या उपदेशाचा सारांश.)
ता. १९ आणि ता. २६ जून १९१० रोजी विनययोगावर विचार करतेवेली आपण दुस-याशी कसे वागावे आणि आपण दुस-यास कसे वागवावे असे वागणुकीचे दोन भाग करण्यात आले होते. पहिल्यास विनययोग व दुस-यास शासनयोग असे नाव देण्यात आले होते. आज दुस-या भागाविषयी थोडासा विचार करू.

मनुष्याने मनुष्यास कसे वागवावे हे पाहाण्याच्या पूर्वी मनुष्यास वागविण्याचा अधिकार मनुष्यास आहेकी नाही, ह्या गोष्टीचा विचार करावयास पाहिजे आहे. पण त्याच्याही पूर्वी म्हणजे मनुष्यास शासनाचा अधिकार आहे की नाही हे ठरविण्याच्या पूर्वी, जगतात मुळी शासन आहे की नाही, हे पाहिले पाहिजे. संसारातील व्यवहाराचा पायाच जर कोणत्याही शासनावर अथवा नियमावर अवलंबून नसला, तर मनुष्याच्या व्यवहारापुरताच शासनाचा विचार करण्याची जरूरीच रहाणार नाही. ह्या बाह्य विश्वामध्ये सर्वत्र अबाधित आढळून येणा-या शासनाविषयी जरी निरनिराळ दर्शने आहेत, तरी थोडा विचार करून पाहता त्यामध्ये वस्तुत: विरोध नाही असे दिसून येईल. केवल नीतिनियमांचे अस्तित्व मानणारा कर्मवादी बुद्धादिकांचा एक पक्ष आहे. ह्या नियमांच्या मागे कोणी नियंता आहे, त्याची इच्छा म्हणजेच नियम असे मानणारे ईश्वरवादी आहेत. पण हे दोन्ही पक्ष सारखेच आस्तिक समजावयास पाहिजेत. व्यवहारात एकास नास्तिक व दुस-यास आस्तिक समजण्यात येते हे चुकीचे आहे. केवळ नियमांसच मानून नियंत्याविषयी उदासीन रहाणा-या ईश्वरवाद्यासही वरीलप्रमाणे अंशत: नास्तिक म्हणावयास पाहिजे. कारण, ईश्वरवादाचा मुख्य सिद्धांत सांगत आहे की, ‘अपिचेत् सदुराचारो भजते मामन्यभाक्| साधुरेव समन्तव्य: सम्यग् व्यवसितो हि स:||’ ह्यामध्ये धडधडीत नियमांचे उल्लंघन करणा-या दुराचार मनुष्यासही साधू समजण्याविषयी आज्ञा आहे. ह्यावरून नियमबंधनाविषयी हा पक्ष किती उदासीन आहे दिसते. उलटपक्षी, नियमवाद्यांचा असा आग्रह असतो की, आज आम्ही जे विचार मनात आणू त्यांचे पर्यवसान उद्या आग्रह असतो की, आज आम्ही जे विचार मनात आणू त्यांचे पर्यवसना उद्या कृतीत होणार, इतकेच नव्हे, तर आजचा विचार ती उद्याची कृती, उद्याची कृती ती परवाची सवय, परवाची सवय ते तेरवाचे शील, तेरवाचे शील ती शाश्वतची समाधी, येणेप्रमाणे पर्यवसानाची अबाधित परंपरा हा पक्ष मानतो. आणि ही परंपरा नियंत्याची इच्छा आहे की नाही, ह्याविषयीच्या विचारात तो पडत नाही. ह्याप्रकारे बोधिसत्व आणि भगवतभक्त हे सारखेच आस्तिक किंवा नास्तिक ठरतात. परंतु ज्याअर्थी दोघांचाही काही विधानांवर आधार आहे, त्याअर्थी दोघांनाही आस्तिक म्हणावयास पाहिजे.

लौकिक व्यवहारामध्य काह सनद मानणारे व काही स्वामी मानणारे असे दोन पक्ष दिसून येतात. सनदपक्ष म्हणतो की, स्वामी असला तरी तो सनदी नियमांनी बांधलेलाच असणार व तो असावयास पाहिजे. म्हणून सनद हेच मुख्य ध्येय. स्वामीपक्ष म्हणतो की, सनद हे केवळ स्वामीचे दान म्हणून तेच मुख्य ध्येय. आध्यात्मात ब्रह्म हे ज्याप्रमाणे ‘शुद्धमपापविद्धं’ त्याचप्रमाणे व्यवहारातील स्वामी हाही A king can do no wrong ह्य म्हणण्याप्रमाणे गुन्हा करू शकत नाही. येणेप्रमाणे प्रपंचात आणि परमार्थात जरी वरवर पाहता दोन भिन्न पक्ष दिसतात, तरी त्या दोघांमध्ये खरा विरोध नाही. दोन्ही पक्ष सारखेच निष्ठावान आहेत. विचार करता दोघांच्याही ध्येयांचा अंतिम लय एकाच वस्तूत होतो.

पण तिसरा एक पक्ष असा आहे की, तो मनुष्याच्या मनाबाहेर नियमांचे अस्तित्व मानीत नाही. नियमांचे अधिष्ठान मनुष्याच्या अंत:करणात आहे असे त्याचे म्हणणे असते. तत्त्ववेत्ता Kant ह्यांचे Categorical Imperative आणि कविकुलगुरू कालिदास ह्यांचे ‘संतांहि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमंत:करणप्रवृत्तय:’ ही दोन्ही सूत्रे वरील स्वेष्टवादाचेच समर्थन करितात. पण हा स्वेष्टवादही शासन मानीतच आहे. ते शासन आतून असो किंवा बाहेरून असो ते आहे आणि मानले जात आहे हे खास.

चवथा पक्ष मात्र आत बाहेर कोठेच नियम मानीत नाही. खा, पी, चैन कर, कारण उद्या मरण येणार आहे, असे सांगणारा हा मात्र खरा आणि शुद्ध नास्तिक पक्ष होय. अशा वाममार्गी शाक्तांचा नाश झाल्यास कोणासही वाईट वाटणार नाही. नाश होतेवेळी स्वत: त्यांनासुद्धा वाईट वाटण्याचे कारण नाही. स्वत:च्या शक्तीशिवाय त्यांना बाहेर काहीच दिसत नसते म्हणून त्या शक्तीचा लय झाला असता मरण्यास त्यांनी खुषीने तयार असले पाहिजे, तरच ते शाक्त; नाहीतर त्या वेळेला जर बाहेरील शासनासंबंधी त्यांच्यात श्रद्धा किंवा भीती उत्पन्न होईल, तर ते शाक्त कसले? लोकायितक, चार्वाक इत्यादि मतवाद्यांचे काही युक्तिवादपूर्वक वाड्मय होते पण ते द्वेषाने नाहीसे केले असे सांगतात. पण ते उघडकीला येईतोपर्यंत तरी त्यांच्या नास्तिकपणाला बाध येत नाही.

असो. हा चवथा पक्ष शिवाय करून वरील तिन्ही पक्षांस, सृष्टीमध्ये शासन आहे, हे मान्य आहे. आता मनुष्यास शासन करण्याचा अधिकार आहे की नाही हे पहाण्यासाठी आजपर्यंत त्याच्याकडून हा अधिकार कसा बजावला गेला आहे ह्याचा इतिहास पाहू. मनुष्येच काय पण इतर प्राण्यांमध्येही शासनाचे दाखले दिसत आहेत. शासनाचा पहिला उद्भव मातेमध्ये दिसून येतो. अपत्य जन्मल्याबरोबर माता त्यावर प्रेम करू लागते.  इतकेच नव्हे तर त्यावर राज्यही करू लागते, प्रेमामुळे तिजवर शासनाची एक जबाबदारी येते. मुलाचे लाड करणे व कौतुक करणे एवढीच प्रेमाची लक्षणे नसून, अपत्याची जी इच्छा असेल त्या इच्छेला आपल्या शहाणपणाचा आळा ती सतत घालीत असते. मग ती माता मानवी असो किंवा खालील प्राण्यातील असो.

समाजाचा अधिकाधिक विकास होऊन अनेक कारणांमुळे इतरांपेक्षा एका व्यक्तीमध्ये जेव्हा धन, बल, बुद्धी इत्यादी एक किंवा सर्व गुणांचा जास्त संचय होतो, तेव्हा त्यांच्यामध्ये साहजिक आढ्यता उत्पन्न होऊन तिच्या जोरावर तो इतरांचा पुढारी होऊन त्यांवर शासन करू लागतो. हे बळ मजमध्येच आहे, इतरांमध्ये नाही, हे कार्य मजसारखे आजपर्यंत करीत आलेले आहेत, मी आता न करणे म्हणजे मानहानी होणार आहे अशा प्रकारच्या राजसी विचारांमुळे क्षत्रियांची उत्पत्ती आणि वाढ होऊ लागते, म्हणून आढ्यता हे शासनाचे दुसरे कारण होय. वत्सलतेमुळे होणा-या शासनाचा परिघ साहजिकच अल्प असणार. अपत्यसंबंधापलीकडे त्याचा वाव नसतो. केवळ वत्सलतेमुळेच ज्या स्थितीत शासन चालू असते ती समाजाची आद्य स्थिती. पुढे आढ्यतेमुळे व्यक्तीचे आणि व्यक्तिसमूहाचे इतर व्यक्तींवर किंवा इतर व्यक्तिसमूहावर जे राज्य चालू होते ती समाजाची दुसरी स्थिती ह्या आढ्यतेच्या जोरावर अद्यापिही शासन चालले आहे आणि पुढेही ह्या शासनाचा विस्तार अधिकाधिकच चालू रहाणार.

शासनाचे तिसरे कारण कर्तव्य हे होय. समाजाचा विकास अधिकाधिक झाल्यानंतर सात्विक माणसांनी इतरांवर शासन करणे हा एक त्यांच्या सात्विकपणाचा भाग आहे अशी कर्तव्यबुद्धी जागृत होते. कमी सुसंस्कृत माणसांवर किंवा जातींवर अधिक सुसंस्कृत माणसांनी किंवा जातींनी शासन चालविणे ही हक्काची गोष्ट नसून उलट कर्तव्याची गोष्ट आहे. अडाणी माणसांवर बुद्धिवानाने, अडाणी माणसांच्या हितासाठी राज्य करणे हा बुद्धिवानाचा हक्क नसून अडाणी माणसाचा बुद्धिवानावर हक्क आहे आणि बुद्धिवानाचे हे कर्तव्य आहे. ज्याप्रमाणे मातापित्यांनी अपत्याचा सांभाळ करावा हे मातापित्यांचे कर्तव्य आणि अपत्याचा हक्क आहे त्याप्रमाणे सुसंस्कृतांनी असंस्कृतांचे नियमन करावे हे सुसंस्कृताचे कर्तव्य योग्य होय. हे कर्तव्य बजाविले जात असताना शास्त्यांचा सात्विकपणा तीव्र कसाला लागतो आणि ज्या ज्या मानाने तो ह्या कसोटीला उतरतो त्या त्या मानाने त्याचे ते शासन, कर्तव्याचे म्हणजे तिस-या कोटीतले आणि ज्या ज्या मानाने ते उतरत नाही त्या त्या मानाने ते आढ्यतेचे म्हणजे दुस-या कोटीतील समाजावे. एकंदरीत वत्सलता, आढ्यता आणि कर्तव्यता ही शासनाची तीन निरनिराळी कारणे आहेत.

मनुष्याच्या विकासाचा इतिहास पाहिला असता वरील कारणांच्याद्वारे मनुष्याकडून जे शासन घडत आहे, त्याचे श्रेय मनुष्यशक्तीकडे आहे, किंवा मनुष्येतर कोणा श्रेष्ठ शक्तीकडे आहे ह्याच्याविषयी वाद पडतो. वत्सलता आणि कर्तव्यता ह्या सात्विक कारणांमुळे हे श्रेय श्रेष्ठ शक्तीकडे देऊ गेल्यास, त्याबरोबर आढ्यता ह्या राजसी गुणांचेही संशयित श्रेय त्याच शक्तीकडे जाईल. हा संभव टाळावा म्हटल्यास उलटपक्षी सर्वच श्रेय मनुष्यशक्तीकडे येते. मनुष्यशक्तीचा सर्व चांगला भाग श्रेष्ठ शक्तीकडे आणि अपूर्व वाईटाला मात्र मनुष्यास जबाबदार करणे ही मनुष्याविषयी सम्यग्दृष्टी होत नाही. आणि श्रेष्ठ शक्तीलाही अशा प्रकारच्या पक्षपाताची जरूरी नाही. काहीही असो, मनुष्याच्या द्वारा हे शासन घडत आहे. ह्य शासनाची त्याजवर जबाबदारी आहे. तिच्यापासून त्याची सुटका नाही. ह्या शासनाच्या जबाबदारीपासून आपली सोडवणूक करून घेणे ह्यात कोणताही सात्विकपणा नाही. ईश्वराला शरण जाणे हे भगवदभक्तीचे थोर लक्षण आहे. पण शरणतेमुळे ही शासनाची जबाबदारी चुकते असे होत नाही. शासनाविषयी ईश्वरी आज्ञा झाली असता तिच्यात कसुरी करून पुन: आम्ही शरण आहो असे. म्हणत राहणे हे शरणतेचे खरे लक्षण नव्हे ते कोडगेपणाचे लक्षण होय. कोणालाही शरण गेल्यास तो सांगेल ते काम करावयास तयार राहणे आणि ते करण्यातच आनंद आणि थोरवी मानणे हेच त्या शरण गेल्याचे खरे खरे लक्षण होय.

आता शासनाचे किती प्रकार आहेत हे पाहू : (१) आईबापांकडून मुलांवर घडणारे शासन, (२) गुरूकडून शिष्यावर घडणारे, (३) राजाकडून प्रजेवर घडणारे अशी तीनच मानवी शासने संभवतात. व्यवहारात त्याहीपेक्षा आणखी दोन शासने आढळतात. (१) धनी आणि नोकर ह्यांमधील आणि (२) पती आणि पत्नी ह्यांमधील. पण न्यायदृष्टीने पाहू गेल्यास, धनी आणि नोकर ह्यांचा संबंध शास्ते आणि शास्य असा मुळीच नाही. कचेरीतला चपराशी असो, घरातील बाल्या असो, गिरणीतील कामगार असो, किंवा नोकर कुणीही असो, त्याच्यावर राज्य करावे असा धन्याचा अधिकार नाही. धनी आणि नोकर एकाच करारनाम्याचे दोन सारखे उमदे पक्ष आहेत. दोघेही परस्परांचे सारखे ऋणको आणि धनको आहेत. असे असून घरोंघरी आणि शहरोंशहरी चाकर लोकांवर जी साम्राज्ये चालू आहेत ती केवळ ‘बली तो कान पिळी’ ह्या न्यायाची आहेत. अर्थात बळाचे हे तत्त्व जेव्हा धन्याकडून चाकराकडे कलते तेव्हा शासनाचे पारडे डळमळू लागते आणि जो घोटाळा उडतो त्यावरून वरील साम्राज्याचा पाया न्यायावर रचला नसून अन्यायावर रचला आहे हे उघडकीला येते. एकंदरीत हा संबंध शासनाचा नव्हे हे सिद्ध होते. ह्याहूनही विलक्षण प्रकार पतीपत्नी किंवा साधारण स्त्रीपुरूषांच्या संबंधात येतो. प्रत्येक कुटुंबात हे बायकांवरचे राज्य चालू असते. अर्धी मनुष्यजात ह्याप्रकारे मनुष्यजातीच्या दुस-या अर्ध्यावर सत्ता गाजवीत आहे. विवाहामध्ये यद्यपि एक पक्ष दुस-यास म्हणतो की, ‘माझे हृदय ते तुझे हृदय आणि तुझे हृदय ते माझे हृदय’ तथापि व्यवहारात ‘माझे ते माझे आणि तुझे ते माझे’ असा शुद्ध अद्वैतवाद माजलेला दिसतो. म्हणजे एका पक्षी दोन हृदये आणि दुस-या पक्षी काहीच नाही असा प्रकार होतो, हा न्याय नव्हे. कोणी म्हणतात, पती आणि पत्नी ह्यांमध्ये परस्पर शासन असावयास पाहिजे, म्हणजे पती पत्नीचा राजा आणि पत्नी पतीची राणी (राज्य करणारी) असे असावे. पण हाही भ्रम आहे. शासनाचा संबंध कधीच परस्पर असू शकत नाही. एकपक्षी शासन तर प्रतिपक्षी निष्ठाच असावयास पाहिजे. शासन आणि निष्ठा ही एकाच व्यवहाराची समकालीन आवश्यक अंगे होत. निष्ठेशिवाय शासन संभवत नाही आणि शासनावीण निष्ठा निराधार होते. शासन चालू असताना निष्ठा ही उलट दिशेने चालू असते. ह्यावरून दोन पक्षांमध्ये परस्पर शासनाचा संबंध मानणे ही विचाराची भ्रांती होय. एवंच खरी शासने तीनच आहेत, ती- (१) पितृशासन, (२) गुरूशासन आणि (३) राजशासन; आणि तदनुरूप (१) अपत्यनिष्ठा, (२) शिष्यनिष्ठा आणि (३) प्रजानिष्ठा ह्या तीन निष्ठा होत. मनुष्याने शासनाचा अधिकार आपणाकडे घेण्यापूर्वी स्वत: विनयसंपन्न झाले पाहिजे. ह्या विनयाचा अष्टांग मार्ग पूर्वी सांगितलाच आहे. आढ्यतेमुळे जो मनुष्य शासन चालवीत असतो, तोच मनुष्य कर्तव्यतेमुळे शासनास उपयुक्त होतो, हा त्याच्या विनयसंपन्नतेचा प्रभाव होय, म्हणजे राजसी शासनातून सात्विक शासनाचा जो विकास होतो, तो शास्त्याच्या विनयामुळेच होतो, शास्ता मग तो राजा असो किंवा गुरू असो किंवा पिता असो-त्या सर्वांनी आधी विनययोगात सिद्धी मिळविलीच पाहिजे. ऐहिक राजशासनात देखील राजाच्या लहान मोठ्या अधिकारी मंडळींनी प्रजेशी विनयाने वागले पाहिजे असे राजकीय हुकूम सुटतात, तेही ह्याच शास्त्राधारे. राजाचे अधिकारी हे सभ्य गृहस्थ असतात म्हणून विनयाने वागणे हा त्यांच्या सभ्यपणाचाच एक भाग आहे. एवढ्यावरच अवलंबून राजा स्वस्थ बसत नाही, तर शासनाचा अधिकार विनयाशिवाय मिळत नाही व कायम रहात नाही म्हणून विनय हा व्यक्तिविषयक सभ्यतेचा भाग असो किंवा नसो, तो शासनाची आद्य तयारी आहे म्हणून आचरलाच पाहिजे अशी राजाज्ञा असते. मग तशी धर्माज्ञा असेल त्यात नवल काय? येणेप्रमाणे पितृशासन, गुरूशासन आणि राजशासन ह्याबद्दल पृथक् पृथक् विचार निरनिराळ्या प्रसंगी पुढे केला जाईल आणि त्यावेळी ‘सत्य असत्याशी मन केले ग्वाही| मानियेले नाही बहुमता|’ असाच मनाचा भाव ठेवला जाईल. बहुमताचा एवढा मोठा प्रचंड प्रभाव आहे की, ते ज्यास सुदैवाने अनुकूल होते त्याच्या मूर्ती मंदिरोमंदिरी स्थापल्या जातात आणि त्याचे शहरातील चौकात पुतळे उभारले जातात. पण दुर्दैवाने तेच बहुमत ज्यास प्रतिकूल होईल त्यास चव्हाट्यावर सुळावर चढावे लागते. एवढा मोठा प्रभाव असूनही त्या बहुमतास न मानता सत्य आणि असत्याचा शोध करावयाचा असल्यास शोधकांनी आपले मनच ग्वाही ठेवावे असे तुकाराम सांगातत ते आम्हांस मान्य केले पाहिजे.