परत आल्यावर मुंबईंतील कामाचा कार्यक्रम मी ठरवूं लागलों.  धर्मकार्याचीं दोन मुख्य अंगें आहेत.  पहिलें आचार्यकार्य; दुसरें प्रसारकार्य.  ज्यांनीं धर्माचा स्वीकार करून दीक्षा घेतलेली असते अशांच्या धर्माचरणाची व्यवस्था राखण्यासाठीं प्रयत्‍न करणें, त्यांतील प्रमुख भाग म्हणजे दर आठवड्यांला साप्‍ताहिक उपासना चालविणें, घरोघरीं भेटी देऊन कौटुंबिक धर्माचरणाची निगा ठेवणें, समाजांत जे निराश्रित आणि अपंग असतील त्यांची शुश्रूषा करणें; नामकरण, उपनयन, विवाह, अंत्येष्टि इत्यादि गृहविधि चालविणें, सभासदांतील परस्पर-परिचय वाढवून समाज दृढ व्हावा म्हणून वेळोवेळीं स्नेहसंमेलनें करणें इत्यादि इत्यादि.  स्त्रियांसाठीं दर शनिवारीं आर्य महिलासमाज, मुलांसाठीं रविवारचे धर्म व नीति शिकवण्याचे वर्ग, तरुणांसाठीं तरुण ब्राह्म मंडळ, वृद्धांसाठीं संगतसभा आणि बाहेरच्यांसाठीं व्याख्यानें हा क्रम आठवडाभर चाले.  ह्यांत मी आल्यावर पुढील नवीन संस्थांची भर टाकली.

पोस्टल मिशन  :  मी विलायतें असतांना तेथील स्त्रियांनीं चालवलेलें युनिटेरियन पोस्टल मिशन हें कार्य निरखून पाहिलें होतें.  माझे मित्र वासुदेवराव सुखटणकर या वेळीं पुण्यास होते.  त्यांच्याकडून अशाच थाटावर ब्राह्म पोस्टल मिशन ही घटना मीं स्वदेशीं येण्यापूर्वीच करवली होती.  ब्राह्मधर्माच्या तत्त्वावर आणि उपासनापद्धतीवर लहान लहान पुस्तकें छापवून तीं टपालमार्गे लोकांस वांटून त्यांवर वाचकांकडून जीं प्रश्नोत्तरें येतील त्याबाबत सतत पत्रव्यवहार ठेवून सवडीप्रमाणें वाचकांस भेटीस बोलावून धर्मप्रसार करण्याच्या पद्धतीला पोस्टल मिशन हें नांव आहे.  या कामांत युनिटेरियन लोकांकडून त्यांचीं लहानमोठीं पुस्तकें व द्रव्यनिधीची ही मदत मीं मिळविली.  मी स्वदेशीं आल्यावर सुखटणकर माझ्याजागीं विलायतेला गेले.  त्यांचें पुण्यांतील कार्य मुंबईला आणून मीं तें वाढविलें.  ह्या कामीं माझे मित्र व समाजाचे सभासद सय्यद अब्दुल कादर यांची मोठी मदत झाली.  ह्या मिशनसंबंधानें पहिल्या १० वर्षांची जी माहिती प्रसिद्ध झाली आहे ती फार बोधपर आहे.  त्या सातआठ वर्षांच्या अवधींत एकंदर ३४३८ ब्राह्मधर्मावरील पुस्तकें, १२७०० लहानसान पत्रकें, ६३३ युनिटेरियन पुस्तकें व ५००० युनिटेरियन पत्रकांचा प्रसार करण्यांत आला.  ह्यांतील पुष्कळशीं फुकट वांटण्यांत आलीं.  कांहींची अल्प किंमत घेण्यांत येत असे.  जे कोणी पुस्तकांची मागणी करीत अगर पत्रव्यवहार करीत त्यांचीं नांवें एका पुस्तकांत दाखल करण्यांत येत असत व त्यांच्याशीं पत्रव्यवहार करून उदार धर्मवार्ता त्यांस कळावी, अशी व्यवस्था करण्यांत आली होती.  मी दोन वेळां मुंबई इलाख्यांतील कांहीं ठिकाणीं प्रवास करून व्याख्यानें दिलीं.  ह्या दोन्ही सफरींचा खर्च युनिटेरियन असोसिएशननें त्या वेळीं दिला होता.  पुढें प्रार्थनासमाजाशीं धर्मप्रचारक या नात्यानें असलेला माझा संबंध सुटल्यानंतर हें काम बंद पडलें.

उदार धर्मग्रंथ वाचनवर्ग (Liberal Religious Reading Class)  :  हायस्कुलांतील व कॉलेजांतील तरुण विद्यार्थ्यांना मौलिक धर्मग्रंथांचे वाचन करण्याची संवय लागावी म्हणून हा वर्ग काढण्यांत आला.  ह्या वर्गांत महाराष्ट्रीय, गुजराथी, ख्रिश्चन आणि मुसलमान अशा भिन्न विद्यार्थ्यांचा समावेश होत असे.  म्हणून हा वर्ग इंग्रजींत चालवावा लागे.  हा वर्ग दर बुधवारीं सायंकाळीं प्रार्थनामंदिरांत भरत असे.  ह्याच्या प्रसिद्धीसाठीं वेळोवेळीं जाहीर व्याख्यानें करावीं लागत.  डॉ. आर्मस्टाँगचें God & Soul, इमर्सनचीं पुस्तकें, प्रो. डॉयसेनचें Philosophy of Upanishad  अशा पुस्तकांचें अध्ययन चालत असे व डॉ. भांडारकर समाजांतील फ्री लायब्ररीमधून ह्या वाचनाला पोषक अशीं इंग्रजी पुस्तकं विद्यार्थ्यांना वाचण्यास देत असत.

तरुण ब्राह्मसंघ (Younh Theists Union)  :  इकडील प्रांतीं ब्राह्मधर्माचा स्वीकार आणि प्रसार प्रार्थनासमाजाकडून आतांपर्यंत कित्येक वर्षे चालला असला, तरी ब्राह्मधर्माच्या तत्त्वाप्रमाणें सभासदांचे गृह्यसंस्कार व विधि चालवण्याचें काम त्या मानानें फार चाललेलें असे.  तत्त्वाप्रमाणें विधि चालविण्याला अनुष्ठान हें नांव असे.  ह्या अनुष्ठानाचा परिणाम ब्राह्मकुटुंबांतील तरुणांपासूनच घडविण्याचा प्रयत्‍न करणें बरें आणि त्यासाठीं तरुणांनीं ब्राह्मधर्मानुसार उपासना चालवण्यास शिकावें, परस्परांत स्नेहवर्धन करावें, गृहसंस्काराच्या वेळीं एकमेकांत मिसळावें, आपल्या घरीं असे संस्कार चालविण्याचा आग्रह धरावा वगैरे हेतु साध्य करण्यासाठीं सन १९०५ सालच्या दसर्‍याच्या दिवशीं मीं ही महत्त्वाची संस्था स्थापन केली.  प्रार्थनासामाजांत समाविष्ट झालेल्या तरुणांनीं कट्टर अनुष्ठानाला तयार व्हावें, म्हणून मीं ह्या संघाच्या घटनेचे नियम मोठ्या कसोशीनें तयार केले.  बाहेरच्या तरुणांनीं हे नियम पाळण्याची प्रतिज्ञा घेतल्यास त्यांनाही आंत येण्यास वाव असे.  ह्याविषयीं सविस्तर हकिकत द्वा. गो. वैद्यकृत प्रार्थनासमाजाचा इतिहास या पुस्तकाच्या १७३ ते १७७ पृष्ठांवर आहे.  वरील कार्याशिवाय लोकशिक्षण आणि परोपकाराची कृत्यें करण्यासाठीं प्रार्थनासमाजाच्या खालील संस्था होत्या.  मुंबई शहरांत निरनिराळ्या १०।१२ ठिकाणीं मजुरांसाठीं रात्रीच्या शाळा चालत.  त्यांतील दोन शाळा अस्पृश्यांसाठीं होत्या.  त्यांची देखरेख मला ठेवावी लागे.  पंढरपुरांत बालहत्त्याप्रतिबंधकगृह म्हणून एक नमुनेदार संस्था समाजाकडून चालविण्यांत येत आहे.  समाजाचें मुखपत्र सुबोध-पत्रिका मराठी आणि इंग्रजी दर आठवड्यांस प्रसिद्ध होत आहे.  त्याचाही मला नेहमीं परामर्ष घ्यावा लागे.  अशीं निरनिराळीं स्थानिक कामें चालवून शिवाय मुंबई प्रांत आणि त्याबाहेरही मला वरचेवर प्रवास करावा लागे.

घरची स्थिति  :  याप्रमाणें समाजाच्या कामाचा आराखडा ठरला; पण घरची व्यवस्था अद्याप झाली नव्हती.  माझे आईबाप आणि पत्‍नी सौ. रुक्मिणीबाई माझ्या जन्मभूमीच्या गांवींच राहात असत.  जनाक्का, तान्याक्का व चंद्राक्का या तीन बहिणी पुण्यास हुजूरपागेंत शिकत होत्या.  लहान भाऊ एकनाथ कोल्हापुरांत माझे मित्र गोविंदराव यांचेकडे शिकत होता.  त्याची मुलगी सुशीला आणि माझ्या आलगूरच्या मामाची मुलगी मथुरा या दोन मुली जमखंडीस आमच्याच घरीं राहून शिकत होत्या.  पहिला मुलगा लहानपणींच वारल्यामुळें दुसरा मुलगा प्रताप या वेळीं ३।४ वर्षांचा होता.  या सर्व विखुरलेल्या कुटुंबाचा पोशिंदा मी एकटाच असल्यानें आणि माझें काम तर देशभर पसरलेलें असल्यानें कुटुंबाची एकत्र राहण्याची सोय कोठें करावी, असा मला मोठा पेंच पडला.  

जमखंडीचा दौरा  :  हा विचार ठरविण्यासाठीं माझा पहिला दौरा मीं जमखंडीकडेच ठरविला.  पुण्यास राहणारे वृद्ध ब्राह्मप्रचारक राजश्री शिवरामपंत गोखले यांना मीं बरोबर घेतलें आणि मार्च महिन्याच्या सुमारास जमखंडीस गेलों.  ब्राह्मधर्माचा प्रचार जमखंडीस अगदीं नवा होता असें नाहीं.  विलायतेस जाण्यापूर्वी दर रविवारीं आमचे घरीं ब्राह्मोपासना होत होत्या.  आईबाबांना त्या इतक्या आवडल्या होत्या कीं, मी विलायतेला गेल्यावरही त्यांनीं हा क्रम चालू ठेवला होता, असें त्यांच्याकडून येणार्‍या पत्रांवरून कळलें.  पण नुसत्या उपासना वेगळ्या आणि या नवीन सुधारकी धर्माच्या तत्त्वांची मांडणी जाहीर रीतीनें करणें वेगळें.  सुमारें दोन आठवडे राहून प्रा. समाजानें पुरस्कारलेल्या सहा मूळतत्त्वांची छाननी करण्यासाठीं सहा निराळीं जाहीर व्याख्यानें मीं दिलीं.  ठिकाण पोस्ट ऑफिससमोरच्या इमारतीच्या दुसर्‍या मजल्यावर म्युनिसिपालिटीच्या दिवाणखान्यांत होतें.  नाविन्यामुळें बरीच गर्दी जमे.  माझ्याबरोबर आलेले वृद्ध शिवरामपंत ब्राह्मण असूनही माझ्याकडे राजरोस जेवतात ह्या गोष्टीचा गवगवा गांवभर झाला होता.  त्यामुळें व्याख्यानाची प्रसिद्धि करण्यास हस्तपत्रिकांची निराळी योजना करण्याची जरुरी भासली नाहीं.  जमखंडी हा गांव आगगाडीपासून दूर, विचारांत मागासलेला आणि आचारांत अत्यंत सोंवळा असल्यामुळें ह्या व्याख्यानमालेंमुळें त्याच्यावर आकाशांतली कुर्‍हाडच पडली म्हणावयाची.  ह्यापूर्वी ह्या गांवचा मी किती जरी लाडका असलों तरी माझीं आत्यंतिक सुधारक तत्त्वें आणि तीं मांडण्याची सडेतोड पद्धति हीं कोणाच्याही गळीं सहजासहजीं उतरण्यासारखीं नव्हतीं.  लोकमत हळूहळू प्रक्षुब्ध होऊं लागलें.   त्या आगींत तेल ओतण्याचें श्रेय जमखंडी हायस्कुलांतील एका उपद्व्यापी शिक्षकानें आपल्याकडे घेतलें.  हे सद्‍गृहस्थ व्याख्यान ऐकावयास स्वतः सर्वांच्या अगोदर आणि पुढें येऊन जणुं अगदीं भाविकपणें माना डोलावीत बसत; पण त्यांनीं अगोदरच नियोजित केलेली वानरसेना रस्त्यांत गोंगाट करण्यास सज्ज असे.  सर्वांत शेवटीं जातिभेद या विषयावर जेव्हां व्याख्यान सुरू झालें तेव्हां खालील रस्त्यावरील वाननसेनेनें गोंगाट करून तृप्‍त न राहतां दगडांचा आणि कचर्‍याचा वर्षाव करण्यास सुरुवात केली.  अशा प्रकारें शेवटची आरती होऊन ही सभा संपली.        

सामाजिक प्रकोप  :  माधवराव गाडगीळ या नांवाचे एक सरकारी अधिकारी होते.  त्यांना मात्र हीं सर्व तत्त्वें पटलीं.  त्यांनीं शिवरामपंत गोखले यांना आपल्या घरीं ब्राह्मोपासनेस जाहीर रीतीनें बोलावून इतर लोकांसही आमंत्रण केलें.  त्यांचें घर भरबाजारांत मारुतीचे देवळाजवळ होतें.  उपासनेस इतर कोणी आलें नाहीं, तरी वरील उपद्व्यापी मास्तर आणि त्यांची वानरसेना हजर राहिली.  त्यांनीं आमचा बराच छळ केला.  घर भरबाजारांत असल्यानें शौचकूपाची जागा किंचित् लांब होती.  बिचार्‍या वृद्ध शिवरामपंतांना वरचेवर लघवीचा उपद्रव होत असल्यानें त्यांना येथें जावें लागलें.  ते आंत गेल्याबरोबर द्वाड पोरांनीं बाहेरून दरवाज्यास कडी लावली.  शिमग्याचे दिवस असल्यानें ह्या पोरट्यांच्या लीला सशब्द होऊं लागल्या.  त्या गोंधळांत बिचार्‍या शिवरामपंतांच्या आरोळ्या आम्हांस ऐकुं येत नव्हत्या.  शेवटीं कोणी एकानें शिवरामपंतांचा हा निरोप आणून दिल्यावर गाडगिळांनीं आपल्या अधिकाराच्या जोरावर त्यांची कशीबशी सुटका करून त्यांना सुखरूप घरीं पोचविलें.  या गोष्टीचा पुकारा गांवभर झाल्यानं शिमग्यांतला रात्रीचा दंगलीचा मोर्चा आमच्या राहत्या घरावर होऊं लागला.  धुळवडीच्या आदल्या रात्रीं तर असा कहर उडाला कीं, आमच्या बाबांना पोलिसांची मदत घ्यावी लागली.  प्रकरण येथपर्यंत आल्यावर आमच्या घरच्या मंडळींनीं कोठें राहावें हा प्रश्न आपोआप सुटला.  असा सामाजिक प्रकोप होण्याचें आणखी एक कारण असें झालें कीं, जमखंडीच्या महारांच्या शाळेंत एक महाराची १० वर्षांची लहान मुलगी होती.  तिला मुरळी सोडण्यांत आलें होतें, असें ऐकल्यावर तिला मीं घरीं बोलावून घेतलें आणि तिच्या पुढील शिक्षणाची चांगली व्यवस्था ठेवण्याबद्दल तिच्या आईबापांस बजावलें.  निदान मुरळीचा धंदा चालूं नये, अशी मीं ताकीद दिली.  सुधारणेची मजल व्याख्यानांतच न आटोपतां ती प्रत्यक्ष कृतींत उतरूं लागलेली पाहून जीर्णमतवादी समाजाला कां चीड येऊं नये ?  ज्यांनीं मराठासमाजाचे एक सन्मान्य पुढारी म्हणून जातपंचायतीचे खटले निकालांत काढावयाचे त्यांच्यावरच हा प्रसंग गुदरावा ही घटना विचाराला निर्णयकारक होती.  माझ्या बाबांनीं आपल्या लहानशा नोकरीची पेन्शन घेऊन आलें सारें चंबगबाळें घेऊन मुंबईस येण्याचें ठरवलें.  मी हें सर्व आतां विनोदानें लिहीत आहें; पण माझ्या मानी बाबांना आपली पिढीजात जन्मभूमि सोडून आपलें सर्व उरलेंसुरलेलें खटलें आंवरून प्रेमळ मित्रांची व नातलगांची अखेरजी रजा घेऊन तडकाफडकीं मुंबईची वाट धरतांना काय वाटलें असेल, हें ते किंवा देवच जाणे !

मुधोळ  :  शिवरामपंत आणि मी मुधोळास गेलों.  हा गांव जमखंडीचे दक्षिणेस बारा मैलांवर आहे.  श्रीमंत घारपडे यांची ती मराठी राजधानी आहे.  पण मागासलेपणांत तिचा नंबर जमखंडीचे वर लागतो.  मायभूमीहून वरील आहेर घेऊन आलेल्या माझ्यासारख्या वीराचा सत्कार अधिक काय व्हावयाचा !  गांवांत विशेष खळबळ उडली नाहीं.  त्यांचे एक कारण जाहीर व्याख्यानाची प्रथाच तेथें नवी होती.  न जाणें माझीं व्याख्यानें कळलींही नसतील.  जमखंडींतील उपद्व्यापी मास्तरांप्रमाणें स्वयंस्फूर्तीनें पुढें येण्याइतका तेथें कोणी कळवळ्याचा माणूस नव्हता.  माझ्याबरोबर माझ्या दोन बहिणी जनाक्का व चंद्राक्का ह्यांना पुण्यांतील शाळेंत जावयाचें होतें, म्हणून त्याही बरोबर होत्या.  त्यामुळें मी दुसरीकडे कोठें दौरा न नेतां पुण्याहून मुंबईस आलों.

या विषयाची रजा घेण्यापूर्वी या परिषदेच्या कामांतूनच निघालेल्या Theistic Directory ऊर्फ ब्राह्मधर्मसूचि ग्रंथ ह्याविषयीं थोडी माहिती देऊन हा भाग पुरा करूं.  भारतांतील निरनिराळ्या ब्राह्मसमाजांच्या कार्याची आणि प्रगतीची माहिती जमा करून सालोसाल प्रसिद्ध करण्याचें काम कलकत्त्याचे भाई प्रतापचंद मुझुमदार यांनीं प्रथम १८७२ च्या सुमारास सुरू केलें आणि Theistic Annual या नांवाखालीं १८७९ पर्यंत चालू ठेवलें.  पुढील वर्षी एका त्रैमासिकाच्या रूपानें त्यांनीं हेंच काम चालविलें.  पुढें मिस् एस. डी. कॉलेट ह्या उत्साही इंग्रज स्त्रीनें १८७६-८७ पर्यंत Bramho Year Book या नांवानें हेंच काम अधिक पद्धतशीर चालविलें.

प्रकाशन  :  त्यापुढें १८८८ सालीं ब्राह्मपरिषदेचें काम सुरू झालें.  १९०५ सालीं काशीच्या परिषदेंत या सुचिग्रंथाच्या कामासाठी मीं पुन्हां उचल केली.  परिषदेकडून मीं एकमतानें ठराव पास करून घेतला व समक्ष माहिती करून घेण्यास बंगालची सफर काढली.  जाहीर सर्क्युलरें काढून व खासगी पत्रव्यवहार करून कित्येक वर्षे प्रयत्‍न करूनही समाधानकारक माहिती मिळेना, म्हणून हा प्रयत्‍न मला दोनदां सोडून द्यावा लागला.  शेवटीं १९१२ सालं मीं हा प्रयत्‍न पुन्हां केला.  ज्या अर्थी निरनिराळ्या स्थानिक ब्राह्मसमाजांच्या इतिहासाची मनोवेधक माहिती मला आधींच मिळाली होती व ती मीं छापूनही काढली होती त्या अर्थी हें काम असें अर्धवट टाकणें मला पसंत पडलें नाहीं.  भारताच्या दूरदूरच्या कानाकोपर्‍यांतील कार्यवाहकांना मिळालेलें अपयश देखील उद्‍बोधक होतें.  ही माहिती ठिकठिकाणच्या प्रत्यक्ष कार्य करणार्‍यांनीं आणि डोळ्यांपुढें घडलेल्या गोष्टींची साक्ष देणारांनीं लिहून पाठविली होती.  समुद्रापलीकडील इतर देशांतील उदारधर्माची चळवळ करणारांनीं आपापल्या माहितीची आणि संदेशांचीही यांत भर टाकली.  म्हणून मीं हें अत्यंत परिश्रमानें तयार केलेलें सुमारें ३७५ पानांचें इंग्रजी पुस्तक १९१२ च्या डिसेंबर महिन्यांत प्रसिद्ध केलें.  ह्याला सर नारायण चंदावरकरांनीं आपली सुंदर प्रस्तावना जोडली आहे.  त्यांत त्यांनीं म्हटलें आहे कीं, ''भरतखंडांत ब्राह्म आणि प्रार्थनासमाजांनीं चालविलेल्या एकेश्वरी धर्माची एकचित्र माहिती ह्या समाजाच्या सभासदांनां व हितचिंतकांनाच नवहे तर ज्या कोणाला ह्या चळवळीकडे चिकित्सक दृष्टीनें पाहावयाचें असेल तर अशा बाहेरच्यांना देखील ही माहिती अत्यंत उपयोगी ठरेल.  आधुनिक सुशिक्षित हिंदुलोक धर्माचे बाबतींत अत्यंत उदासीन आहेत, असा आक्षेप वरचेवर करण्यांत येतो; पण तो सर्वांशीं खरा नाहीं.  हिंदुमहामंडळ, आर्यसमाज, थिऑसफी आणि इतर धर्मांच्या चळवळी यांचें कोणीं निरीक्षण केल्यास नवीन चैतन्याची साक्ष सहज पटण्यासारखी आहे.  आधुनिक विचारी जगांत दोन भिन्न प्रमुख शक्तींचें कार्य चालू आहे.  एक धर्मकारण व दुसरें अर्थकारण.  ह्या दोन शक्ति सर्व सुधारलेल्या जगास हालवून सोडीत आहेत.  नुसत्या अर्थाच्या मागें लागलेला मनुष्य अथवा संस्था असणें शक्य नाहीं.  जसजशी श्रीमंती वाढते तसतसा कंगालपणाही त्याचबरोबर वाढतो आणि त्याच्या मागोमाग युद्ध हें ठेवलेलेंच !  दुसरें सत्य हें कीं, मतमतांतरांचा गलबला चालला असतां त्यांतूनच एक मूलभूत सामान्य तत्त्व बाहेर डोकावतें.  बंगाल्याकडील राममोहन राय, महर्षि देवेंद्रनाथ, ब्रह्मानंद केशवचंद्र आणि आमचेकडील सर रामकृष्णपंत भांडारकर यांनीं या सामान्य तत्त्वाचा स्वीकार केला असून त्याचा पुकारा ते आधुनिक जगास करीत आहेत.  त्यांची जबाबदारी किती मोठी आहे हें हा सूचिग्रंथ दाखवीत आहे.  ह्या ग्रंथांत वर्णिलेली परिस्थिति वाचून नेहमीं आनंदच होईल असें नाहीं.  तथापि ब्राह्मधर्माचा प्रचार अधिक नेटानें करणें कसें अवश्य आहे हें पटतें आणि ब्राह्मधर्मानुयायी होणें हें सुखांतलें मोठें सुख आणि भाग्यांतलें मोठें भाग्य आहे याची खात्री पटते.''

माझे मित्र द्वा. गा. वैद्य व वामनराव सोहनी यांनीं या पुस्तकप्रकाशनाच्या कामीं फार मदत केली.  या पुस्तकाचे दोन निराळे भाग असून पहिल्या भागांत जगांतील उदारधर्माच्या निरनिराळ्या पंथांचें कार्य, परोपकारी प्रयत्‍न व त्या त्या चालकांकडून लिहून आलेल्या निबंधांचा समावेश करण्यांत आला आहे.  अशा चालकांकडून जी माहिती मिळाली नाहीं अशीं प्रकरणें मीं स्वतःच लिहून काढलीं आहेत.  पश्चिम हिंदुस्थानांतील प्रार्थनासमाजाची चळवळ, एकेश्वरी धर्मपरिषद, भारतीय निराश्रित साहाय्यकारी मंडळी, इराणांतील बहाई धर्माची चळवळ, युरोपांतील व अमेरिकेंतील युनिटेरियन आणि युनिव्हर्स्यालिस्ट समाज हीं प्रकरणें माझींच आहेत.  बंगाल्यांतील ब्राह्मसमाज ह्यावरील लेख प्रसिद्ध पं. शिवनाथशास्त्रीं यांनीं स्वतः लिहिला आहे.  मँचेस्टर कॉलेजांतील माझे सहाध्याची झेनो सूके टोया साकी यांनीं जपानमधील उदारधर्म हें प्रकरण तयार केलें आहे.  दुसर्‍या भागांत बंगाल, बिहार आणि ओरिसा ह्या प्रांतांतील १०१ ब्राह्मसमाज, मद्रास प्रांतांतील ३२ ब्राह्मसमाज, मुंबई प्रांतांतील १६ प्रार्थनासमाज, पंजाब आणि संयुक्त प्रांतांतील १८ ब्राह्मसमाज आणि लंडन येथील रे. चार्ल्स व्हायसे यांचें   अशा एकूण १६८ संस्थांची तपशीलवार माहिती आणि सविस्तर इतिहास आला आहे.  सेक्रेटरीचें नांव आणि पत्ता, सभासदांची संख्या, अनुष्ठानिक किती व इतर किती यांचा निर्देश, हितचिंतकांची संख्या, आठवड्यांतून सभा किती वेळां भरते, पोटसंस्थांचा तपशील, स्वतंत्र मंदिर आहे कीं नाहीं, वर्तमानपत्रें, मासिकें कोणतीं आहेत, प्रचाराची तजवीज काय वगैरे सर्व माहिती अत्यंत कसोशीनें गोळा केलेली आहे.  एकंदरींत हें पुस्तक प्रचाराचें काम करणारासच नव्हे तर इतर जिज्ञासूंना देखील एक अमोलिक ठेवाच वाटण्यासारखें आहे.

पुस्तकाचा छपाईखर्च, माझ्या प्रवासाचा आणि पत्रव्यवहाराचा खर्च अनुक्रमें ब्राह्मो पोस्टल मिशन व बनारस येथील परिषदेच्या शिलकेंतून भागविण्यांत आला.  कोणत्याही स्थानिक समाजावर ह्याचा बोजा पडलेला नाहीं.  नुसती माहिती पुरविण्यास ज्यांनीं विलंब केला किंवा मुळींच दिली नाहीं अशांकडून पैशाची मदत कोण अपेक्षील ?  हीं पुस्तकें ब्राह्मधर्मप्रचारकांना फुकट वांटण्यांत येतील, टपालहंशील देखील पडणार नाहीं, फक्त त्यांनीं मागणी करावी, असें वेळोवेळीं जाहीर करूनही कोणा एकाकडून मागणी देखील आली नाहीं.  हा अव्यवहारीपणा पाहून आश्चर्याचा मोठा धक्का बसला !  पाश्चात्य कार्यकर्त्यांना मात्र ह्या प्रयत्‍नाचें महत्त्व फार वाटलें व त्यांनीं त्याची वेळोवेळीं मुक्तकंठानें प्रशंसा केली.  अशी माहिती वेळोवेळीं प्रसिद्ध करण्याची इष्टता होती; पण ती आशा आजवर समाधानकारक रीतीनें पूर्ण झालेली नाहीं, हें निराळें सांगावयास नकोच.  शेंकडों प्रती धूळ खात पडलेल्या असून त्या ठेवण्यास जागा नाहीं.  ब्राह्मधर्म ही प्रार्थना करणारी संस्था आहे, प्रयत्‍न करणारी नव्हे, असें केव्हां केव्हां विनोदानें सांगण्यांत येतें.  त्यांत सत्याचा अंश बराच आहे, असें हा ग्रंथ जोरानें पुकारीत आहे.

कॉलेजचा पसारा  :  मी फर्ग्युसन कॉलेजांतील पहिल्या म्हणजे प्रीव्हियसच्या वर्गांत इ.स.१८९३ सालाचे आरंभीं गेलों; तेव्हां तें कॉलेज फलग्रेड कॉलेज झालें होतें कीं नाहीं हें मला आठवत नाहीं.  निदान बी.ए. चा वर्ग त्या वेळीं असला तरी तो सुरू होऊन फार वर्षे झालीं असतील, असें मला वाटत नाहीं.  कॉलेज पुणें शहरांत शनिवार पेठेंतील गद्रे ह्यांच्या वाड्यांत भरत होतें.  त्यांतच न्यू इंग्लिश स्कूलही भरत होतें.  त्याला लागूनच होळकरांचा मोठा वाडाही आहे.  तो मी पुढें इंटरमिजिएट वर्गांत गेल्यावर डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीकडे आला होता.  त्या वेळीं शिक्षणासाठीं ह्या मंडळीच्या एवढ्याच इमारती होत्या.  खेळण्यासाठीं पुढें लवकरच नारायण पेठेंतील नदीजवळचा कबूतरखानाही मिळाला असावा.  कारण आम्ही इंटरमिजिएटमध्यें असतांना तेथें फटबॉल खेळत होतों.

व्याख्यानपद्धति :  प्रीव्हियसचा क्लास त्या वेळीं गद्रेवाड्यांच्या समोरच्या मोठ्या दिवाणखान्यांत भरत असे.  आमच्या वेळीं देखील हा भव्य दिवाणखाना भरेल इतके सुमारें ६०।७५ विद्यार्थी तरी असत.  ह्या वर्गांत पोटतुकड्यां नव्हत्या.  त्यामुळें हा क्लास म्हणजे एक मेंढवाडाच दिसत असे.  मराठी प्राथमिक शाळा सोडून जमखंडीस हायस्कुलांत गेल्यावर मला जसें नव्या जगांत व संस्कृतींत स्थित्यंतर झाल्याप्रमाणें वाटलें तसेंच तेथें वाटलें.  कॉलेजांतल्या शिक्षणाच्या फरकाचें मुख्य लक्षण म्हणजे व्याख्यानपद्धति ही होय.  शें-पन्नास मुलांनीं एका उंच पीठावर बसलेल्या अगर उभ्या असलेल्या शिक्षकाचें निरूपण अगर प्रवचन ऐकत बसणें म्हणजे हायस्कूलमधल्या वैयक्तिक शिक्षणपद्धतीला मुकणेंच होय.  हायस्कुलाच्या वर्गांत तीस मुलांपेक्षां अधिक शिष्यसमुदाय असणें इष्ट नाहीं.  कॉलेजांत ह्या संख्येला आळाच नसतो.  त्यामुळें शिक्षकाचा शिष्याशीं व्यक्तिगत संबंध तुटतो आणि विद्यार्थी धागा तुटलेल्या पतंगाप्रमाणें शिक्षकापासून किती लांब गेलेला असतो, हें शिक्षकास कळणें अशक्य होतें.  तथापि आम्ही व्याख्यान ऐकणारे सभ्य गृहस्थ (Gentlemen) झालों, ही भावना कॉलेजांत गेल्याबरोबर प्रसवून एक प्रकारची आढ्यता येत असेल खरी; पण तिनें खरा आध्यात्मिक किंवा बौद्धिक लाभ घडत नाहीं, हें माझ्या अनुभवास लवकरच येऊं लागलें.  आमच्या ह्या नवीन आढ्यतेची एक मौजेची गोष्ट आठवते.  ती अशी-

मॅग्नाचार्टा  :  शेंपन्नास मुलांची हजेरी रोज घेणें अवश्य होतें.  कारण विश्वविद्यालयाच्या परीक्षेला बसण्यापूर्वी अमुक दिवसांची हजेरी (टर्म) कॉलेजांत भरली आहे, असा दाखला विद्यार्थ्याला विद्यालयास द्यावयाचा असतो.  प्रोफेसरचा वेळ हजेरी घेण्यांत जाऊं नये म्हणून हें काम ह्या कॉलेजच्या श्री. दीक्षित नांवाच्या एक अनुभविक कारकुनाकडे असे.  हे भले धिप्पाड गृहस्थ न्यू इंग्लिश स्कूलमध्यें ड्रिलही शिकवीत असत.  त्यामुळें हे लष्करी कुर्र्‍यांत हजेरी घेत.  ह्यांचा आवाज दणकट व चर्या उग्रट म्हणून त्यांची वागणूक विद्यार्थ्यांशीं-विशेषतः बाहेरगांवच्या नवख्यांशीं-थोडीशी चढेलपणाची व उर्मटपणाची होती.  प्रत्येक विद्यार्थ्याचें नांव पुकारल्यावर विद्यार्थ्यानें Present Sir असें सभ्यपणाचें उत्तर द्यावयाचें असतें.  ही स्वारी विद्यार्थ्याचें नांव पुकारतांना त्याच्या मागें मिस्टर हें सभ्यतादर्शक उपपद लावण्याचा कंटाळा दाखवूं लागली; पण विद्यार्थ्यांना आपण सभ्य गृहस्थ आहोंत ही जाणीव होती.  'मिस्टर' नांवामागें न ऐकुं आल्यानें Sir (महाराज) हें Present (हजर) ह्या उत्तरांपुढें लावण्याची ही सभ्य मंडळी टाळूं लागली.  शेवटीं हें प्रकरण प्रिन्सिपॉलपर्यंत जाऊन ह्या ड्रिल (कवाईत) शिकविणार्‍या कारकूनजीला विद्यार्थ्यांच्या नांवामागें मिस्टर हें पद जरूर लावण्याचा धडा शिकावा लागला !  आणि अशा प्रकारें आम्हां विद्यार्थ्यांनाही आम्ही सभ्य गृहस्थ आहोंत ह्याबद्दलचा मॅग्नाचार्टा-पुराव्याचा पट्टा-मिळाला !

लाजाळू वृत्ति  :  सभ्य गृहस्थपणाचें तिसरें लक्षण म्हणजे हायस्कूलप्रमाणें कॉलेजांत शिक्षकांपुढें ५।६ तास रोज डांबून बसण्याची आवश्यकता नव्हती.  दोन तीन तास दोन तीन विषयांवर व्याख्यानें ऐकलीं कीं, आम्ही सभ्य गृहस्थ झालों मोकळे !  मग वाटल्यास पुस्तकांत डोकें खुपसून बसा, किंवा खेळाच्या मैदानांत बागडा किंवा गांवांतून उनाडक्या करा.  कोणा विचारणाराच नसे.  सभ्यपणाच्या लक्षणांच्या एकाहून जास्त माळा इतरांप्रमाणें माझ्याही गळ्यांत जरी पडल्या होत्या, तरी मी इतरांसारखा व इतका एकदम कांहीं 'सभ्य गृहस्थ' होण्याइतका धीट बनलों नाहीं.  भेदरट, लाजाळू, अनोळखी असा मी सर्वांत मागच्या बांकावर बसत असें आणि ही संवय पुढें अनेक कारणांनीं शेवटपर्यंत मला कायम जडली.

आमच्या कॉलेजचें त्या वेळीं विद्यार्थिवसतिगृह नव्हतें.  तें पुढें १८९५ सालीं कॉलेजची स्वतःची इमारत चतुःशृंगीच्या माळावर उभारल्यावर झालें.  तें झाल्यावरही माझ्यामध्यें निरंतर सुख मानून वास करणार्‍या माझ्या दारिद्र्य मित्रानें तेथें राहण्याची मला मनाई केली.  अर्थात् मग मला शहरांत जेथें जागा मिळेल तेथें माझ्या बिर्‍हाडाची सोय करावी लागली.

पेंच-प्रसंग  :  मला स्कॉलरशिप तर अवघी दरमहा १० रुपयांची !  प्रिन्सिपॉलनें माझ्या फीमाफीचा अर्ज तर देखतहुकूम धुडकावून लावला.  दरमहा ५ रुपये कॉलेजची फी.  तीही सगळ्या टर्मची आगाऊ ३० रुपये भरावयाची होती.  शिवाय कॉलेजचीं पुस्तकें व इतर उपकरणें घ्यावयाचीं होतींच.  मग खोलीभाड्यांला व खाणावळीला काय उरणार ?  मीं ही सर्व आवश्यक सोय कशी लावली ह्याचा उलगडा मला आतां किती आठवण करून पाहिलें तरी सुचत नाहीं.  मीं त्या वेळीं काय केलें तें एक हरीच जाणे !  विशेष पेंच का कीं, ज्या आगरकरमहाशयांनीं मला नादारी दिली नाहीं, त्यांच्या सुधारकांतील लेख वाचून माझी अलीकडे कित्येक दिवसापूर्वीपासूनच त्या हरीवरील श्रद्धा ही बरीच कमी कमी होत आली होती; पण ज्या अर्थी मी जगून वांचून राहिलों आणि बी.ए. व अर्धा एल.एल.बी. झालों त्या अर्थी ह्या सर्व सोयी झाल्या हें तर खासच आणि ज्या अर्थी तुरुंगांत कधीं गेलों नाहीं व आजारीही फारसा पडलों नाहीं त्या अर्थी मी कांहीं तरी उपाय केले असावेत.

वरील प्रश्नास उत्तर म्हणजे त्या वेळची स्वस्ताई आणि त्यापेक्षांही निखालस उत्तर म्हणजे गरजा आणि उणीवा सहन करण्याची माझी अपार तयारी.  माझ्या आईबाबांनीं विशेषतः ही माझी तयारी सगळ्या आयुष्यभर पुरून मागें मुलांबाळांस लागल्यास उरेल इतकी केली होती.  मी पुण्यास आल्याबरोबर जरी कॉलेजांतला 'सभ्य गृहस्थ' बनलों नाहीं, तरी कशीही वेळ आल्यावर वर्षअखेर परीक्षा उतरण्याची तयारी ठेविली.

तिघेजण  :  कोठून ओळख निघाली किंवा काढली तें कोंहीं आतां आठवत नाहीं; पण लवकरच सदाशिव पेठेंतील ताडपत्रीकरांच्या वाड्यांतील ढेलजेंतील दोन खाणांची एक खोली आम्हां तिघां जमखंडीच्या विद्यार्थ्यांना भाडें कांहीं न पडतां राहावयास फुकट मिळाली.  हे तिघे विद्यार्थी म्हणजे जनुभाऊ करंदीकर (रा.जनार्दन सखाराम करंदीकर), विश्वनाथ पोंक्षे आणि मी स्वतः !  ह्याच खोलींत केव्हां केव्हां अभ्यास करावयाला व विशेषतः आम्हां सर्वांच्या आवडीचें वर्गांत लावलेलें इंग्रजी पुस्तक जेन ऑस्टिनची कादंबरी 'प्राइड ऍण्ड प्रेज्युडीस' हें आमच्याबरोबर वाचावयाला वाईचे केशव रामचंद्र कानिटकर 'फर्ग्युसन कॉलेज' चे भावी प्रसिद्ध प्रिन्सिपॉल, हेही येत असत.  बाहेरगांवचा (पुण्याचा नव्हे हो) हाच काय तो सोबती आणि मित्र आम्हां जमखंडीकरांना लाभला आणि तो अद्यापि टिकला आहे; पण खुद्द पुण्याच्या एकाही विद्यार्थ्यानें अंगाशीं लावून घेतलें नाहीं.  ह्याचें नांव पुणें !

कॉलेजखर्च  :  राहण्याची सोय झाल्यावर अर्थात् खाणावळही पाहिलीच.  दरमला ५ रुपयांत, कदाचित् ४॥ ही असतील, खाणावळ भागे.  भात, चपाती, वरण, भाजी, तूप, साखर सर्व कांहीं बेतानें, पण असेच.  दूध नाहीं तरी पुण्याचें नमुनेदार पारदर्शक ताक तरी असेच !  आंघोळीला पाणी पुण्यांतील तेव्हांच्या हौदांत गल्लोगल्लीं थंडगार मुबलक मिळे.  वाटेल तितक्या बादल्या टाळक्यावर ओतून घेतल्या तरी कोणी विचारीत नसत.  पाण्याच्या बाबतींत पुण्याइतका सुखी गांव त्या वेळीं सार्‍या जगांत कोठें नसेल !  बाकीचा चिल्लर खर्च आम्ही तिघांमध्यें अगदीं गोडीगुलाबीनें सहज वांटून घेत असूं.  एकंदरींत त्या वेळचा माझा कॉलेजचा खर्च हल्लींच्या माझ्या मुलाच्या हायस्कूलच्यापेक्षां निम्म्याहूनही कमी येत असावा.  एरवीं माझें शिक्षण झालेंच नसतें !  

काटकसर  :  कॉलेजांत दरवर्षी दोन मोठ्या सुट्या होत्याच.  त्या वेळीं घरीं येण्याजाण्याचा जो आगगाडीचा खर्च होई तो खाणावळीचा जो खर्च वांचे त्यांतून होई.  कुडची स्टेशनावरून जमखंडीस जावयाला ३३ मैलांचा गाडीचा रस्ता आहे.  कित्येक वेळां माझा सर्व बोजा घेऊन हा सर्व रस्ता मीं पायींच प्रवास केलेला मला नीट आठवत आहे.  बैलगाडींत एका स्वारीला चार आण्यांपासून फार तर आठ आण्यांपर्यंत खर्च येई.  तो वांचविण्यासाठीं मला हे ३३ मैल पायींच रखडावें लागे.  आजची तरुण मंडळी मुंबईत अर्धा मैल जावयाचें झाल्यास निदान एक आणा ट्रामला खर्चून वर दोन आण्यांचा चहा पितात.  एवढ्यांतच हात आटोपले तरी त्यांना काटकसरी म्हणण्यास मी तयार आहे.

मला दरमहा दहा रुपयेप्रमाणें एक वर्षांत १२० रुपये स्कॉलरशिप मिळे.  त्यांत साठ रुपये तर कॉलेजची फी झाली.  बाकीच्या साठ रुपयांत जितके महिने मी पुण्यास राहात असें तितके ५ रु तरी खाणावळीस द्यावे लागत.  सुट्टींतले वांचलेले रुपये गांवी जाण्यायेण्यास, खोलीभाड्यांस आणि दिवाबत्ती, न्हावी, धोबी वगैरे खर्चास आवश्यक असत.  मग माझ्या कॉलेजच्या पुस्तकांना मीं पैसे कोठून आणिले ह्याचा मला कांहींच थांग लागत नाहीं.  जरूर तेवढींच पुस्तकें आमचीं स्वतःची निरनिराळीं असावींत; बाकीचीं कांहीं तिघांत मिळून होतीं.  तरी एवढीं जरूर ती पुस्तकें आम्हीं कशीं विकत घेतलीं असतील, हें मला आतां कांहींच आठवत नाहीं.  मात्र मीं तीं किंवा त्यांची किंमत कोणापासून चोरली नव्हती एवढेंच स्पष्ट आठवतें.  अशा कठीण कात्रींत माझीं कॉलेजचीं पहिलीं तीन वर्षे, म्हणजे इंटरमिजिएटची दुसरी परीक्षा पास होईपर्यंत मीं कसे दिवस काढलें तें ईश्वर जाणे !

पैशांची टंचाई  :  माझी प्रिलिमिनरी म्हणजे कॉलेजांतील पूर्वीची चांचणी परीक्षा पास झाली.  अर्थात् मला मुंबईच्या विश्वविद्यालयांतील पहिल्या प्रीव्हियस परीक्षेला बसावयाचें होतें.  त्या परीक्षेची फी २० रुपये होती.  ती कोठून आणावयाची हा मोठा तांतडीचा प्रश्न पडला.  परीक्षेचा फॉर्म (अर्जाचा नमुना) भरण्याचे दिवस आले; पण वीस रुपये कांहीं मजजवळ येईनात.  मी गांगरलों !  वेळ कठीण आला.  प्रीव्हियसच्याही पूर्वीची एक अधिकच परीक्षा मजपुढें आली म्हणावयाची !  शेवटीं हताश होऊन बसलों असतां एका गृहस्थानें एक विचार सुचविला.  नरहरपंत नांवाचे एक गरीब ब्राह्मण गृहस्थ भटकीसाठीं ताडपत्रीकरांच्या वाड्यांत जात-येत असत.  त्यांचा व आम्हां विद्यार्थ्यांचा परिचय झाला होता.  मी मराठा असून इतका शिकलों ह्याचें त्यांना कदाचित् कौतुक वाटत असावें.  मी ह्या पेंचांत पडलों असें पाहून त्यांनीं मला रावबहादूर नवलकर नांवाच्या एका प्रभू सुधारक गृहस्थाकडे नेलें.  त्यांनीं मला परीक्षेच्या फीकरितां दोन रुपये दिले व माझी फार निकडीची गरज आहे.  म्हणून मला ताबडतोब मदत करावी अशा अर्थाची एक चिठ्ठी, आपल्या कांहीं मित्रांचीं नांवें मला कळवून, त्यांना दाखविण्यासाठीं दिली.  परंतु ही चिठ्ठी घेऊन इतक्याजणांकडे जाणें मला फारच अवघड वाटूं लागलें.  एक तर हीं माणसें फार मोठमोठीं होतीं आणि त्यांचे बंगले शोधून काढून त्यांच्यापुढें जाऊन उभा राहिलों तरी ते मला कसे वागवितील ह्याची मला फारच भीति वाटूं लागली.  कारण अशा प्रकारच्या याचनेचा माझ्या आयुष्यांतला हा अगदीं पहिलाच प्रसंग होता.  रावबहादूर नवलकरांच्या घरींदेखील मला रा. नरहरपंतांनींच बळेंबळें नेलें होतें.  त्यांनींच मला भरीस भरवून रावबहादूर महादेव गोविंद रानडे, डॉ. रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर, सरदार कुप्पुस्वामी मुदलियार, वकील राजन्ना लिंगो वगैरे मोठमोठ्या माणसांकडे पाठविलें.  इतर कांहींजणांकडे ही चिठ्ठी घेऊन मी उन्हातान्हांतून दीववाणा होऊन फिरलों; त्या सर्वांचीं नांवें आतां आठवत नाहींत.  रुपये सारे १४ च जमले.  फी भरण्याची घाई तर अगदीं गळ्याला फांसासारखी लागली.  अशा स्थितींत कधीं न विसरण्यासारखी गोष्ट घडली ती अशी.

डॉ. शेळके  :  वरील चौदा रुपये जमविण्याकरितां मी ज्या गृहस्थांकडे गेलों त्यांत मराठा जातीचा कोणीच गृहस्थ नव्हता.  प्रत्यक्ष म्हस्केसाहेबांकडे मी मुळींच गेलों नाहीं.  कारण त्यांनीं आपल्या संस्थेंतून स्कॉलरशिप दिली, ह्याचेंच मला असह्य ओझें झालें होतें.  फीला पुनः पैसे पाहिजेत, हें दैन्य त्यांचेपुढें दाखविण्याचें धैर्य मला मुळींच होईना.  सबंध वर्षभर मीं जे काटकसरीचे हाज सोसलें त्यापायीं मदत मागण्यास जर मी त्यांचेकडे कधींच गेलों नाहीं, तर मग आतां तरी कसे जावयाचें !  शेवटीं नरहरपंतांनीं डॉ. शेळके नांवाच्या एका मराठा जातीच्या गृहस्थाच्या घरीं जाण्याचा आग्रह केला.  शुक्रवार पेठेंत बाळंत स्त्रियांसाठीं जो दवाखाना आतां आहे तेथें पूर्वी म्युनिसिपालिटीचा एक दवाखाना होता.  त्यांत शेळके हे डॉक्टर होते.  हे मूळचे कोल्हापूरचे.  तेथें त्यांचें एक घर आहे.  ह्यांचेपुढें मी नवलकरांची चिठ्ठी ठेवल्याबरोबर त्यांनीं जें मला खरपुस तासडलें तें मला आमरण आठवेल !  ''मराठ्यांच्या कुळांत जन्मून असें हें भिक्षापात्र मिरविण्याची तुला लाज वाटत नाहीं ?  जवळ पैसे नसल्यास गुरें राखावींत.  कशास शिकावें ?....'' वगैरे वगैरे.  ती चिठ्ठीच नव्हे तर मजजवळचे १४ रुपयेही ह्या मराठा जमदग्नीपुढें ठेवून तेथून निसटावें असें मला झालें.  माझ्या अंगाला घाम आला.

सौ. बहिणाबाई  :  बाकीचे ६ रुपये आणि मुंबईला जाण्याचा खर्च ह्याबद्दल मला जी अनपेक्षित मदत झाली ती अशी - तेरदाळचे रा. विष्णुपंत देशपांडे हे माझे अत्यंत जिवलग बाळमित्र.  माझ्यावर आलेली ही अडचण त्यांच्या लक्षांत आली.  ते घरचे जरी श्रीमंत होते तरी ते स्वतः वयांत न आल्यानें त्यांचे हातीं पैसे खेळत नव्हते.  त्यामुळें त्यांना तळमळ लागली.  त्यांची प्रेमळ पत्‍नी सौ. बहिणाबाई यांना ही तळमळ पाहवेना.  त्यांनीं आपल्या माहेराकडून दिवाळींतील भाऊबीजेच्या ओवाळणींत मिळालेले २० रुपये रा. विष्णुपंतांमार्फत मला पोंचविले.  जुन्या वळणांतील ही साध्वी बाई आपल्या नवर्‍याचा मी मोठा भाऊ असें समजून मजसमोर अद्यापि कधींही उभी राहिली नाहीं.  असा हा खर्‍या कळकळीचा अपूर्व मासला होता.  मात्र ह्यापुढें मीं स्वतःसाठीं कोणापुढें भीक अशी कधींच मागितली नाहीं.  तरी आतांपर्यंत माझा व माझ्यावर अवलंबून असलेल्यांचा योगक्षेम चालला ह्याचें श्रेय डॉ. शेळके ह्यांनाच देणें मला बरें वाटतें !  परोपकारासाठीं पुढें लाखों रुपये जमविण्याची पात्रता व इच्छा मला आली ह्यांतही कदाचित् डॉ. शेळके ह्यांचाच हा विरोधी आशीर्वाद कारण झाला असेल, नसेल कशावरून ?  

आमच्या वेळेला आतांप्रमाणें प्रीव्हियसची परीक्षा कॉलेजांत घेत नसत.  तिचेसाठीं आम्हांला मुंबईलाच जावें लागलें.  त्या निमित्तानें मला ह्या मोहमई ऊर्फ मुंबईचें प्रथम दर्शन घडलें.  ह्या प्रथम दर्शनाचा परिणाम मुळींच अनुकूल नव्हता.  आम्ही अगदीं ऐन परीक्षेच्या वेळींच मुंबईस आलों आणि जागेपणाचे बहुतेक तास अभ्यासांत किंवा परीक्षेचे पेपर्स लिहिण्यांतच जात.  त्याशिवाय मुंबईची कोंडलेली गर्दीची वस्ती, समुद्रकांठची घामट हवा, मुंबईच्या लोकांचा आत्मशून्य वरपांगी स्वभाव इत्यादि अनेक कारणें होतीं.  कांदेवाडींत खत्रे यांच्या चाळींत दोन खणांचे एका खोलींत आम्ही कांहींजणांनीं जागा घेतली.  त्या वेळीं ह्या दोन खणांना चार रुपये भाडें पडलें.  तें आम्हांला किती जास्त वाटलें !  पण आतां त्याच जागेला १२ रु. पेक्षां जास्त भाडें पडत असावें.  रात्रंदिवस जागून कशीतरी परीक्षा देऊन मी फार वेळ न दवडितां सुट्टींत जमखंडीस गेलों.  परीक्षेंत पास झाल्याचा निकाल जमखंडीस समजला.  माझ्यापेक्षां माझ्या आईबाबांनाच फार आनंद झाला !

ता. १ सप्टेंबर रोजीं बाबू हेमचंद्र सरकारनें मजसाठीं पूर्व बंगाल, उत्तर बंगाल, बिहार, संयुक्त प्रांत आणि पंजाब ह्या पांच निरनिराळ्या भागांत शतसांवत्सरिकानिमित्त प्रचार करून ह्या वर्षअखेर पुण्यास जावें असें ठरवलें.  माझें उतारवय, आज तीन महिनें इन्फ्लुएंझाच्या व्याधीमुळें आलेली अशक्तता वगैरे अनेक कारणांमुळें मी किंचित् नाखुष होतों; पण बंगाल्याबाहेर पडण्याला कोणी बंगाली मिशनरी तयार होत नाहीं, हें पाहून नाइलाजानें तें कार्य मला पत्करावें लागलें, तरी तें मला आत्मिकदृष्ट्या प्रिय होतें.  पूर्व बंगाल्यांत संतत धार पावसाळा, नद्यांना आलेले महापूर, मलेरिया, मला न रुचणारें अन्न, न समजणारी भाषा, ह्यावरून निदान बंगाल्यांतील कामांतून जरी सुटका झाली असती तरी बरें झालें असतें.  पण तसें न होतां इतर सात प्रचारकांना बरोबर घेऊन पूर्व बंगाल्यांतील चितगांगपासून उत्तर बंगाल्यांतील दार्जिलिंगपर्यंत जावें, असें ठरलें.  (१) रमेशचंद्र मुकर्जी  (२) बारिसालचे राजकुमार घोष व त्यांचा मुलगा जतींद्रकुमार,  (३) अनिलचंद्र चौधरी,  (४) सुधीरकुमार बोस,  (५) बभ्रुवाहन ठाकूर,  (६) माधवचंद्र विश्वास आणि मी असे आठ जण श्रियाळदास स्टेशनवरून निघालों.

बंगाल्यांतील महापूर  :   जेसोर जिल्ह्यांतील मलिहाट, मशीहाट व राजापूर, खुलना जिल्ह्यांतील मदारतोली, रुच्चिददाहा, जालोकाटी व कुरीयाना वगैरे बंगाल बॅकवर्ड क्लास मिशनच्या ठिकाणीं ही सफर नेऊन आम्हीं ब्राह्म समाजाचा संदेश पोंचवला.  भैरव नदीला मलिहाटजवळ मोठा पूर आला होता.  प्रभात, नदीप्रवाह व नदीकिनारा यांचा सुंदर देखावा दिसला.  भात, अंबाडी, आळू, कोचुरीचीं रानें माजलीं होतीं.  खेडीं किंचित् उंचवट्यावर असल्यानें तेवढींच पाण्यावर होतीं.  बाकी सर्व जलमय दिसलें.  एका ठिकाणाहून १०० यार्डांवरील ठिकाणीं जाण्यास पडावाची जरुरी लागे.  शेतकांतील पिकांवर दहा दहा फूट पाणी पावसाळ्यांत सतत चार महिने राहात असतें.  पिकें मार्च-एप्रिलमध्येंच पेरावीं लागतात.  पूर ओसरून गेल्यावर तीं आपोआपच वाढलेलीं दिसतात.  एक गांव सोडून दुसर्‍या गांवीं जाईपर्यंत तेथील मंडळी बायकां-मुलांसहित आमची वाट पाहात उभी असत.  टाळ, खोल (मोठे मृदंग), बाजाची पेटी इत्यादि भजनाचीं साधनें असत.  मोठा झेंडा व लहान लहान निशाणें प्रत्येकाचे हातीं फडकत असत.  होडींतून प्रवास करतांना सतत भजन चालू असे.  किनार्‍यावर उतरल्यावर ठिकाणावर पोंचेपर्यंत नगरसंकीर्तनं सुरू होई.  ठिकाणीं पोंचल्यावर उपासनेला सुरुवात होई.  नंतर भोजन, संभाषण व भेटी वगैरे होत.  हें सर्व पावसांत भिजतच चालू असे.

एक कोनशिला समारंभ  :  ह्या प्रांतीं मी दुसर्‍यांदा आलों होतों.  माझ्या डिप्रेस्ड क्लासेस मिशनच्या कामाचा पुष्कळ परिचय ह्या प्रांतीं अगोदरच झाला होता. त्यामुळें मी जेथें जाईं तेथें बंगाल्यांतील नमःशूद्र नांवाच्या अस्पृश्य मानलेल्या जातींच्या बायकामुलांच्या झुंडीच्या झुंडी मला पाहण्यास येत.  ता. ५ रोजीं माशाहाटी येथें अस्पृश्यांच्या हायस्कूलच्या इमारतीच्या पायाचा दगड बसवण्याचा समारंभ होता.  तो माझ्या हस्तें झाला.  त्या वेळीं सुमारें २००० लोकसमुदाय लोटला होता.  माझें हिंदींत भाषण झालें.  हायस्कूलचे हेडमास्तर शरच्चंद्र मुझुमदार हे एके काळीं नास्तिक होते; पण ब्राह्मसंगीत ऐकून ते एकेश्वरी झाले.  लवकरच तेथें ब्राह्ममंदिर उपस्थित झाल्यावर आपण तेथें आचार्याचें काम करूं असें ते म्हणाले.  दिवसा प्रचारकार्य करून आम्ही चांदण्या रात्रीं बोटीचा प्रवास करीत असूं.  पुष्कळ वेळां वाट माहीत नसल्यानें प्रवसास विलंब लागे.  सच्चिद्दाह येथें नमःशूद्रांचीं दोन हायस्कुलें आहेत.  तेथील काम आटोपून सकाळीं ९॥ वाजतां बारिसाल जिल्ह्यांतील जालोकाठी या गांवीं जाण्यास मोठी स्टीमर घेतली.

पूर्व बंगाल्यांत बारीसाल, चितागाँग आणि कोमिल्ला ह्या तीन ठिकाणीं सुसंघटित समाज आहेत.  शतसांवत्सरिक उत्सवाचे एका सेक्रेटरींनीं आमचें जसें संचारपथक करून पूर्व बंगाल्यांत पाठवलें होतें तसेंच दुसरें एक पथक पश्चिम बंगाल्यांत पाठवलें होतें.  हीं दोन्हीं पथकें ठरलेल्या दिवशीं ठराविक कार्यक्रम आटोपून डाक्का येथें जमणार होतीं.  डाक्का ब्राह्म समाज कलकत्ता ब्राह्मसमाजाच्या खालोखाल मोठा आहे.  पूर्व संकेताप्रमाणें मोठमोठ्या ब्राह्म समाजांनीं आपापले ह्या सालचे वार्षिकोत्सव त्यांच्या गांवीं हीं पथकें जेव्हां येतील त्या वेळीं ठरविले होते.  त्यामुळें आम्हांस ह्या मोठ्या गांवीं तीन चार दिवस तरी राहावें लागे.  दरम्यान लहानसान ब्राह्म समाजांत भेटी द्यावयाच्या होत्या.

राममोहन रॉयचें स्वप्न  :   बारिसाल समाजानें आमच्या पथकाशिवाय बाबू बिपिनचंद्र पाल ह्या मोठ्या वक्त्याला व राजकीय पुढार्‍याला व ब्राह्म समाजाच्या सभासदाला मुद्दाम आमंत्रण करून आणवलें होतें.  १८ सप्टेंबर रोजीं उत्सवाच्या शेवटच्या दिवशीं ब्राह्ममंदिरांत मोठी जाहीर सभा करण्यांत आली.  त्या वेळीं ''विश्वजननी धर्म'' (Universal Religion) या विषयावर माझें व पालबाबूंचें सायंकाळीं व्याख्यान प्रसिद्ध झालें होतें.  माझें प्रथम पाऊण तास इंग्रजी भाषण झालें.  मी प्रथम महाराष्ट्रांतील पंढारपूरसंप्रदायाची संक्षिप्‍त माहिती सांगितली.  मुंबई प्रार्थना समाजानें संत तुकारामास सुशिक्षितांच्या नजरेसमोर कसें आणलें आणि विद्वानांकडून त्याला मान्यता कशी देवविली हें मीं सांगितलें.  रोम शहरांत पोपच्या राजवाड्यांजवळ सिस्टाइन चॅपेल नांवाच्या लहानशा दालनांत मोझेसचा एक संगमरवरी भव्य बैठा पुतळा आहे.  मायकेल ऍंजेलो या शिल्पकाराला हा पुतळा कोरण्यास चाळीस वर्षे लागलीं.  मोझेसची मूर्ति ऍंजेलोच्या मनांत अगोदर भरली होती.  अशी त्याची प्रथम मनोमन मूस तयार झाल्यावर ऍंजेलोनें संगमरवरी दगडाच्या ठोकळ्यांतून चाळीस वर्षे कलाकुसरी करून ती जणूं पोखरून बाहेर काढली.  जणुं काय ती आंत दडूनच बसली होती.  तद्वत् ब्राह्म समाजाची ही मूस ईश्वरानें राममोहन रॉयच्या मनांत आधींच ओतली होती.  ती पुढें राममोहन रॉयनीं व अनेक ब्राह्म समाजाच्या बंधुभगिनींनी सकल ब्राह्म सामाजिक कुसंस्काररूपी दगड दूर करून गेल्या शतकांत उघड केली.  हें आविष्करण अद्यापि चालूच आहे.  ताजमहालाचें स्वप्न शहाजहानास अगोदरच पडलें होतें.  तें पुढें २०,००० माणसांनीं २२ वर्षे खपून मूर्त स्वरूपास आणिलें.  ब्राह्म समाज हें राममोहन रॉयचें एक मानसिक संगमरवरी स्वप्नच होय.  ईजिप्‍तांतील मनोरे, हिंदुस्थानांतील मोठमोठीं देवळें, हीं सर्व हजारों कैद्यांकडून व वेठीस धरलेल्या मजुरांकडून उभारलेलीं आहेत.  तीं त्यांच्या अन्यायाचीं स्मारकेंच आहेत.  ब्राह्म-ब्राह्मिकांनीं ब्राह्म समाजाच्या उभारणीसाठीं स्वार्थत्यागपूर्वक कष्ट व छळ सोसले.  आतां त्यांचे वंशज व बाहेरचे लोक त्या स्मारकाचा उपभोग फुकट घेत आहेत.  ह्या सुंदर उपमा श्रोतृवृंदास फास आवडल्या.  पुष्कळांनीं तसें उघड येऊन सांगितलें.  सतीषचंद्र चक्रवर्ती आणि बिपिनचंद्र पाल ह्यांनीं मला निर्भर चित्तानें कवटाळलें.

चित्तागाँग  :   ता. १९ सप्टेंबरला ८। वाजतां मेघनाद नदीच्या पात्रांतून चांदपूरला निघालों.  सकाळीं १० वाजतां पद्मा नदीच्या अफाद पात्रांत शिरलों.  सागराप्रमाणें ही विशाल व भयानक आहे.  पुष्कळदां हिनें हाहाःकार केला आहे.  पात्रांत     भयंकर मगर आहेत.  पाण्यानें तुडुंब भरलेल्या पात्राची रुंदी २।३ मैल तरी असावी.  नलगुरी बंदराजवळ तर पात्र ६ मैल रुंद होतें.  चांदपूरचें काम आटोपून ता. २१ ला सकाळीं चित्तागाँगला (चैत्यग्राम) आलों.  येथें नवविधान व साधारण ब्राह्म समाज अशा दोन पंथांचीं मंदिरें आहेत.  अर्थात् आम्ही साधारण ब्राह्म समाजाचे पाहुणे होतों.

हेमलताबाई  :   सप्टेंबर २४ ला मिस्टर देवेन्द्रनाथ भट्टाचार्य यांच्या पत्‍नीनें चित्तगाँगमध्यें साधारण ब्राह्म समाजांत उपासना चालवली.  देवेन्द्र हे प्रथम जुन्या मताचे ब्राह्मण होते.  प्रथम ते ब्राह्म झालेले सौ. हेमलताबाईंना आवडलें नाहीं.  ते पुढें घरींही प्रार्थना करूं लागले.  तेव्हां तर त्या अधिकच भ्याल्या.  पण शेवटीं जेव्हां देवेन्द्रांच्या संतापी बापानें देवेन्द्राला त्याचा दायभाग देण्याचें नाकारून तो एका जुन्या देवळाला दिला, तेव्हां हेमलताबाईंनीं दायभागाचा धिक्कार करून त्या स्वतः ब्राह्मो झाल्या.  त्यांची उपासना व चरित्र ऐकून मी द्रवलों.  त्यांना इंग्रजी येत नव्हते.  मला आता गरजेपुरतें बंगाली येऊं लागलें होतें.  ता. २६ला नवविधान ब्राह्म समाजाच्या मंडळीनें मला आपल्या मंदिरांत जाहीर उपासना करण्यास बोलावलें.  बंगाल्यांत पुष्कळ ठिकाणीं ह्या दोन पंथांचें आपसांत मुळींच पटत नाहीं.  मी साधारण पक्षाचा असूनहि मला हें आमंत्रण आलें हें अपूर्व होतें.  केवळ मी महाराष्ट्रांतील ब्राह्मो प्रचारक म्हणूनच हा सन्मान होता.  मीं 'समन्वय' (Harmony) ह्या विषयावर इंग्रजींत प्रवचन केलें.  उपासना हिंदींत केली.

ता. २७ सप्टेंबरला राममोहन रॉय पुण्यतिथि साजरी करण्यांत आली.  ता. २९ ला 'नीला' स्टीमरनें कॉक्सबझार गांवीं निघालों.  एका तासानें आमची नदी बंगालच्या उपसागरास मिळाली.  समुद्रास पाहून आनंद झाला.  पुढें कुतुबदीया व मस्कली बेटांजवळील खाडींतून दिसणारा देखावा बहारीचा होता.  कॉक्सबझार ब्राह्म समाजांत जोगेंद्रसेन वकील, ऑनररी मॅजिस्ट्रेट हे एकच ब्राह्म सभासद असूनही आमचे स्वागतार्थ दिंडी, पताका, खोल घेऊन मुलांबाळांसह आले होते.  सुमारें १०० माणसें बंदरावर आलीं होतीं.  हा बंदराचा गांव बंगालच्या उपसागराच्या पश्चिम किनार्‍यावर पूर्व किनार्‍यावरील जगन्नाथपुरीच्या समोर आहे.  येथें ब्रह्मी लोकांची वस्ती फार आहे.  हा आराकान प्रांत पूर्वी ब्रह्मदेशाचा भाग होता.  आतां फक्त एक डोंगराची रांग आड आहे.  येथें पूर्वी बौद्धविहार होता.  समुद्रकिनार्‍यावरील वालुकामय वाळवंट फार नयनमनोहर दिसत होतें.  पाण्याच्या कांठाशीं आमची उतरण्याची सुंदर सोय केली होती.  रात्री चांदण्याच्या होत्या.  तेथें तीन दिवस आम्हीं फार विश्रांतींत घालवले.    

हा पहा ब्राह्म धर्माचा विजय !  :   ता. १ ऑक्टोबरला मी हायस्कूल विद्यार्थ्यांसमोर थोडेंसे बोललों.  राममोहन रॉयची बाळपणची गोष्ट सांगून ''गोष्टींतल्या मुलाचें नांव कोण सांगेल ?''  असा सवाल केला.  एका मुसलमान मुलानें राममोहन हें नांव मोठ्या उत्साहानें सांगितलें.  मी उद्‍गारलों, ''हा पाहा ब्राह्म धर्माचा विजय !  मुसलमान मुलासही राममोहनांचें नांव माहीत आहे !''  (पण हिंदूंना माहीत नव्हतें याची वाट काय ?)  ता. २ ला चित्तागाँगला परतलों.  येथें मला सनस्ट्रोक (मस्तिष्कताप) झाला.  दासबंधूंची मोठी कन्या अमिया हिनें अर्धा तास खंड पाण्याची धार मस्तकावर धरून सुमारें एक तास वारा घालून मला बरें केलें.  ता. ३ ऑक्टोबर रोजीं पहारतली, ता. ४ ला बरोमा, ता. ५ ला फेनी या गांवीं जाऊन ता. ७ रोजीं नोआखली येथें आलों.  फार पावसामुळें विशेष काम झालें नाहीं.

नोआखली  :  नोआखली हा जिल्ह्याचा गांव आहे.  मेघनाद व पद्मा ह्या दोन नद्यांच्या आक्रमणामुळें ३४ भाग वाहून गेला आहे.  बाकीचाही त्याच पंथास लागला आहे.  दक्षिण-पूर्व व कांहीं उत्तर भाग भयाण, ओसाड व भिजलेल्या चिखलाचा, ८।१० मैलपर्यंत दिसतो.  पात्राजवळ जाऊन पाहिलें असतां जमीन कात्रून पाण्यांत टाकण्याचा, नद्यांचा सतत उपक्रम नजरेस येतो.  तेथें ब्राह्ममंदिर आहे.  पण नगराप्रमाणें मंदिरही कातरलें जाऊन जवळजवळ ओस पडलें आहे.  रायबहादूर राधाकांत आईस हे एकटेच ब्राह्म.  तेहि अनुष्ठानिक नाहींत.  हे आमच्यासाठीं कोमिल्लाहून आपल्या चिरंजिवाचे येथें आले होते.  ब्राह्म समाज म्हणजे वकील, डॉक्टर, सरकारी अधिकारी वगैरे उपर्‍या सुशिक्षितांचा, स्थानिक फारच कमी.  हे शाळूसोबती चोहींकडे पांगून मंदिरें ओस पडल्याचीं उदाहरणें उत्तर प्रांतांत तर आहेतच, पण खुद्द बंगाल्यांत तर अधिकच आहेत.  ता. ८ ऑक्टोबरला रात्रीं ७ वाजतां कोमिल्ला येथें पोचलों.        

माझें बंगालींत भाषण  :   सायंकाळीं मला नित्याप्रमाणें थकवा व कणकण भासली.  त्यावरून आज तीन महिने माझ्या मनावर व शरिरावर जो ताण पडत आहे तो आतां कमी केला पाहिजे असें मला वाटलें.  पण व्याख्यानास उभें राहिल्यावर मी हें सर्व विसरतों.  सायंकाळचें व्याख्यान इतकें वठलें कीं, दुसर्‍या दिवशीं गांवच्या मंडळींनीं येऊन दुसरें व्याख्यान देण्याचा आग्रह केला, विषय World and Work of Brahma Samaj हा होता.  प्रथम बंगालींत मी पांचसात मिनिटें बोललों.  अशा तर्‍हेनें परकीयानें स्वभाषेंत नांदी केल्यानें श्रोतृवृंद खूष होतो.

उल्हास दत्त  :   पूर्व बंगाल हा जहाल राष्ट्रीयतेचा प्रांत आणि कोमिल्ला हें ठिकाण त्याचा आत्मा.  येथें मला उल्हास दत्त हे ज्वलज्जहाल तरुण भेटले.  हे तरुण विद्यार्थी असतांना आमच्या घरीं मुंबईस यांचा फार घरोबा असे.  क्रांतिकारक चळवळ करून ते अंदमानची ५।६ वर्षे हवा खाऊन आले होते.  मला भेटतांच त्यांनीं मोठ्या आग्रहानें आपल्या घरीं मातापितरांकडे नेलें.  बाप जहाल मताचा सुधारक असूनही वेदाचा अभ्यासी होता.  आई साधीभोळी व प्रेमळ होती.  तिनें माझ्या आईची आठवण करून दिली.  माझ्या आईनें उल्हासला खाऊं घातलें होतें.  म्हणून त्याच्या आईनें मला गोडगोड जेवण खाऊं घातलें.

अभयाश्रम  :  १० ऑक्टोबरला अभयाश्रम नांवाची प्रसिद्ध नमुनेदार संस्था पाहिली.  गांवाबाहेर सुमारें २ मैलांवर ७ एकर जमीन घेऊन तेथें सुंदर निरनिराळ्या पर्णकुट्या बांधल्या आहेत.  १०।१२ विद्वान् तरुण राष्ट्रकार्यास सर्व जीवित अर्पण करून ब्रह्मचर्यव्रत घेऊन राहिले आहेत.  खादीचें मुख्य भांडार व प्रसार येवून होतो.  खादी रंगवण्याचें काम येथेंच चालतें.  महात्मा गांधींचीं बहुतेक तत्त्वें येथें पाळण्यांत येतात.  सर्व वातावरण आध्यात्मिक, निर्भय व स्वाधीनतेचें आहे.  मोठ मोठे विद्वान् उघड्यां हवेंत हातानें परिश्रम करतात.  मात्र स्त्रियांना येथें शिरकाव नाहीं.  दुर्भाग्य !!  मग अभयाश्रम कसा ?

ता. ११ ला दार्जिलिंगला जाण्याकरितां निघालों.  आमची यजमानीण मिसेस् सुशीला दत्त हिनें फारच प्रेमानें पाहुणचार केला.  तिच्या लेकीसुनांनीं आम्हां सर्वांस घरच्यासारखें वागवलें.  त्यांनीं कांहीं मिराबाईंचीं सुंदर पदें मला उतरून दिलीं व चाली शिकविल्या.  सून हिरण्यमी व नाती ज्योतिकणा व ज्योत्स्ना ह्या वेळोवेळीं आम्हांस गाऊन दाखवीत असत.  पुढें हीच ज्योतिकणा दत्त मोठी क्रांतिकारक निघाली.  येथें मीं माझ्या पथकांस डाक्क्याकडे जाण्यास सोडलें व मी हिमालयास जाण्यास निघालों.

रात्रीं १ वाजतां चांदपुरास आगबोटीवर चढलों.  ता. १३ ला दार्जिलिंग स्पेशलनें (आगगाडी) ६॥ वाजतां सिलिगुरी येथें हिमालयाच्या पायथ्याशीं पोचलों.  कांचनगंगेनें दर्शन देऊन स्वागत केलें.  दार्जिलिंग-हिमालयन रेल्वेंतून सकाळीं सात वाजतां निघून १० वाजतां कर्सिऑंग स्टेशनवर पोचलों.  हें स्थळ ६००० फूट उंच आहे.