पहिल्या अधिवेशनाचें महत्त्व
ब-याच कारणांमुळें ह्या पहिल्या अधिवेशनाचें महत्त्व किती ध्यानांत घेण्यासारखें आहे, हें भावी इतिहासकार ठरवितील. पण तुमच्याहि ध्यानांत हें महत्त्व भरावें म्हणून अशा घाईंतहि खालील परिस्थितीजनक कांहीं कारणांचा थोडक्यांत विचार करतों.
शेतक-याची हीन स्थिति
साधारणपणें पाहतांना जगांत कोठेंहि गेलें तरी शेतकरी, म्हणजे प्रत्यक्ष शेतांत पोटासाठीं रात्रंदिन खपणारा रयत, हा अनादिकालापासून कंगालच दिसून येत आहे. ह्याचीं उघड कारणें म्हणजे त्याचा साधेपणा, भोळेपणा व अडाणीपणा हींच होत. ह्या व्यक्तिगत कारणांत, संघटनेचा अभाव ह्या सामुदायिक कारणाचा अलीकडच्या सुधारलेल्या ऊर्फ यांत्रिक युगांत भर पडल्यामुळें शेतकरी हा एक कायमच्या गुलामांचा वर्ग बनला आहे. पिढ्यानुपिढ्या तो सावलींत राहणा-या भांडवलवाल्यांकडे कसा गहाण पडला आहे हें स्पष्ट असूनहि, भांडवलवाल्याला मात्र तें कबूल नाहीं, आणि स्वतः शेतक-यालाहि स्वतःची गुलामगिरी जाणवत नाहीं, हें मोठें दुर्भाग्य !  अशा ह्या पिढीजाद दुर्गतीमुळें शेतक-याची दानतहि बिघडत चालली आहे. त्याच्यांतला रामराज्यांतला साधेपणा व सरळपणा टिकणें अशक्य होत आहे. मग त्याचीं पावलें वांकडीं पडूं लागल्यामुळें तीं अधिक  खोलांतच शिरतात; आणि त्याच्या मानगुटीवर अढळपद धारण करून बसलेल्या भांडवलशाहीला तर हीच स्थिति पाहिजे असते. ह्यांतच पुढें शेतक-यांच्या व्यसनांची, कायदेकोर्टांतल्या प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष अन्यायांची, वकिलांच्या कपटनीतींची वगैरें अनेक कारणांची भर पडून शेतकरी हल्लीं सुधारलेल्या नरकयातना भोगीत आहे ह्यांत काय आश्चर्य !
संस्थानी कारभाराची अवनति
इतर ठिकाणच्या शेतक-यांची ही शोचनीय स्थिती, तर हिंदुस्थानांतल्या आमच्या स्वतःला स्वतंत्र समजणा-या संस्थानांतील शेतक-याकडे पाहिलें तर गहिंवर आल्यावांचून राहात नाहीं. राजा परका असला तर त्याचा जुलूम परकेपणाच्या सबबीवर तरी एक वेळ सहन होईल. पण राजा आणि त्याची प्रभावळ स्वतःच्या धर्माची, जातीची, हितसंबंधांची – फार काय तर हाडामांसाच्या सोयेरसुतकाच्याहि संबंधाची असून, जेथें जुलूम परकियांपेक्षां जास्त होतो, तेथें बोलणा-यांनीं बोलावें काय आणि ऐकणा-यानें ऐकावें काय ! सगळीं संस्थानें आणि तेथील सगळेच लहानथोर अधिकारी सारखेच नतद्रष्ट आणि निर्ढावलेले असतात, असें कोण म्हणेल ? पण ह्या बाबतींत अपवाद किती नियम किती हें पाहिल्यावर ज्या मानवाची छाती फाटत नाहीं तो एक पशु किंवा मुक्तच असला पाहिजे. असो, नुसते संस्थानिकांवरच उठल्या बसल्या तोंडसुख घेणें साहजिक असलें तरी, योग्य होणार नाहीं. पुष्कळ वेळां आमचे वरून आढ्य दिसणारे संस्थानिक आपल्या बड्या बड्या अधिका-यासह निराळ्याच एका अदृश्य सासुरवासांत गुरफटलेले असतात. तरी पण संस्थानिक माहेरीं असला काय, सासरीं असला काय त्याचें सुखदुःख गरीब शेतक-याला समजत नाहीं. त्यामुळें तो आपल्या धन्याला नांवें ठेवण्यापेक्षां दैवालाच नांवें ठेवीत, पशूप्रमाणें संतुष्ट स्थितींत राहतो. पण असला विषारी संतोष परिणामीं हितकर ठरेल काय ?

(२४) संप्रदाय, लकब (Idiom) विषयीं मला विशेष सांगतां येत नाहीं. कारण कोंकणीचा व माझा प्रत्यक्ष परिचय अल्प, आणि तोहि केवळ व्याकरणावरून मिळविलेला आहे. ह्या भागाचें विवरण ज्यांना दोन्ही भाषांचा बाळपणापासून निकट परिचय आहे त्यांनाच नीट करतां येईल. दालगादो हयांनीं कोंकणी भाषेंतील म्हणींचा जो अपूर्व संग्रह केला आहे, त्यांतील कांहीं थोड्या म्हणी व त्यांचे अर्थ खालीं देऊन हें लांबलेलें पुराण आटपतों. त्यावरून कोंकणी ही कशी जोरदार आणि मार्मिक बोली आहे ह्याची थोडीशी कल्पना वाचकांस होईल.
१. बासांऊचें थोडें दिवचें चड, हें जब्बर गोड = बोलावें थोडें आणि द्यावें फार, हें बरें.
२. लोखंड उदक प्याल्यार आतां कधींच मिळ न = तापलेल्या लोखंडानें उदक शोषण केल्यावर, मगरीनें गिळलेल्या मण्याप्रमाणें तें पुनः मिळण्याची आशा नको.
३. वाटेची हर्याळी जगइना आणि मरइना = वाटेवरचें गवत जीर्ण होत नाहीं कीं मरतहि नाहीं - नम्र माणसें फार वेळ टिकतात.
४. गांवांतलो चोर व्हय, परगांवांतलो साव नय = स्वदेशी चोर बरा, पण परकीय साधु नको !
५. दुवेक मारून सुनेक बेंकडाउंक = लेकी बोले सुने लागे.
६. आडली सून काढले घरचे गुण = सुनेवरून माहेरची पारख.
७. मोनेक स्वपन पडल्या सांगूं नो कळो = मुक्याला स्वप्न पडल्यास तो तें कसें सांगूं शकणार !
८. ते फिरंगे गेले आणि ते उंडे काबार झाले =मोठे लोक उठले कीं, मेजवानीहि आटपतेच. लहानांनीं अर्धपोटींच हात धुतले पाहिजेत !
९. नेसली दांट विसरली वाट = भपकेदार लुगडें नेसलेली बया, त्या भरांत आपली वाट विसरून भलतीकडेच चालली !
१०. उडालो कोलो झाडळी शेपटी = खाणें संपल्याबरोबर कोल्हा आपली शेपटी झाडून पसार होतो !
असो. तज्ज्ञांनीं मराठीच्या भोंवतालच्या द्राविड भाषांचें अधिक अध्ययन करून तौलनिक भाषाविषयावर अधिक अधिकारयुक्त प्रकाश पाडावा, म्हणजे शेवटल्या म्हणींतल प्रकार न घडून लेखकाचें समाधान होईल.

शेवटचें आणि खरें काम शेतक-यांची संघटना करणें हेंच आहे. ह्या घटनेचे सभासद केवळ शेतकरीच पाहिजेत. पण त्यांच्यांत हिंदु-मुसलमान, ब्राह्मण-ब्राह्मणेतर, स्पृश्य-अस्पृश्य किंबहुना संस्थानिक-खालसांतले हे व इतर आगंतुक भेद असावयाचेच. ह्या भेदांमुळेंच जर लंडन येथें गेलेल्या शेंकडों शहाण्यांच्या वाटोळ्या परिषदेची इतकी शोभा झाली, तर आमच्या कार्यांत तींच विघ्नें येणार नाहींत कशावरून ? येथेंच तुमची शेतक-यांना फार जरूरी भासणार. शिवाय द्रव्याची मदत तुम्हांकडूनच पाहिजे. शेतक-यांजवळ द्रव्य कोठून येणार ? तें तर सर्व तुम्हांजवळ येऊन चुकलें आहे. फूल नाहीं फूलाची पाकळी, तरी परत करून पडलेल्या शेतक-याला पुनः त्याच्या पायावर उभा करा. बळी राजा उभा राहील तरच स्वराज्याची आशा. येरवीं सर्वच गप्पा. परवां महात्मा गांधी मुंबई बंदरांत उतरल्यावर वेल्फेअर ऑफ इंडिया लीग नांवाच्या एका संस्थेनें महात्म्यांचें एक व्याखान करवून त्यांच्याशीं विचारविनिमय केला, असें ऐकतों. महात्माजींनीं त्यांना शेवटीं काँग्रेसनें चालविलेल्या धर्मयुद्धाबद्दल एकच निर्वाणीचें वाक्य सांगितलें तें ‘टाइम्स ऑफ इंडियां’त पुढीलप्रमाणे आहे :
“ To you (The League) the Welfare of India is a matter of leasure. For the Congress it is a matter for which it exists !”
ह्या लीगला हिंदुस्थानचें कल्याण करणें ही फावल्या वेळची गोष्ट आहे. पण काँग्रेस केवळ त्याचसाठीं जगते. हाच गांधींचा रोकडा संदेश, पांढरपेशांना मी नम्रपणें शेतकरी बंधूंच्या वतीनें आज येथें देत आहे. शेतक-यांची संघटना जरी तुमचे फावल्या वेळेचें काम आहे, तरी त्या घटनेवरच शेतक-यांचे व पर्यायानें तुम्हां आम्हां सर्वांचें जीवित अवलंबून आहे. येरवीं आम्हीं सर्व मृतप्रायच आहों !!

अनेक दृष्ट्या हें उपनिषद् फारच महत्त्वाचें आहे.  ही एक शैवांची भगवद्‍गगीताच म्हणण्यास हरकत नाहीं; तथापि हा केवळ सांप्रदायिक ग्रंथ नसून ह्यांत उपनिषत्काळाचा ईश्वर धर्म अथवा एकन्तिक भागवत धर्म कसा कळसास पोंचला होता हें गुरुवर्य सर भांडारकरांनीं आपल्या (Vaishnavism & Shaivism पान १०६-११२) ग्रंथांत एका स्वतंत्र भागाच्या रूपानें फार मार्मिकपणानें दाखविलें आहे.  गुरुवर्यांचें स्वत:च्या भक्तिमार्गविषयक सात्त्विक अभिमानाचें ह्या भागांत अतिसुंदर प्रतिबिंबच दिसून येत आहे. प्रकृति, जीव, ईश्वर, परब्रह्म इत्यादि वेदान्तांतील तत्त्वांचा परस्पर संबंधच केवळ ह्या उपनिषदांत आहे, असें नव्हे, तर ह्याच्या कर्त्यानें भक्ताची शरणागति, भक्तीचें माहात्म्य, ईश्वरी कृपा आणि सर्वव्यापित्व वगैरे भागवत धर्माला प्राणभूत अशीं इतर तत्त्वेंदेखील थोडक्यांत पण स्पष्ट निरूपिलीं आहेत. रुद्र, शिव, ईशान, महेश्वर हीं नांवें आलीं असून शिव हेंच ह्या उपनिषदाचें मुख्य आणि एकान्तिक दैवत उपास्य आणि अंतिम आदर्श आहे. श्रीकृष्णाच्या भगवद्गीतेंत “रुद्राणां शंकरश्चास्मि” (अ. १० श्लो. २३), “ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थम्” (अ. ११ श्लो. १५), “सर्व लोकमहेश्वरम्’ (अ. ५ श्लो. २९) वगैरे शैव नांवें आढळतात. पण श्वेताश्वेतरांत विष्णु, कृष्ण अथवा वासुदेव अशीं वैष्णव नांवें चुकूनहि आलीं नाहींत. कृष्णगीतेंत अनेक मतांची कालवाकालव आहे, तशी ह्या उपनिषदांत नाहीं. हें साध्या शुद्ध आणि आटपसर रूपांत आहे, तर उलट पक्षीं भगवद्गीतेंत फार ढवळाढवळ झालेली स्पष्ट दिसत आहे. कृष्णगीतेनें आपल्या अध्याय १३ व्यांतील १३ वा सबंध श्लोक आणि १४ व्या श्लोकाचा पहिला अर्धा भाग ह्या उपनिषदांतून घेतला आहे. दुस-या अनेक अंतस्थ रचनांवरून व तत्त्वांच्या मांडणीवरून कृष्णगीता ही ह्या उपनिषदानंतरचीच नव्हे, तर ह्या उपनिषदांतील तत्त्वांच्या धोरणांवरून फक्त उपास्य दैवत तेवढें बदलून रचलेली असावी अशी शंका येते. गीतोपनिषद् असें ज्या अर्थीं कृष्णगीतेच्या प्रत्येक अध्यायच्या शेवटच्या समाप्तिवाक्यांत म्हटलें आहे, त्या अर्थीं न जाणो ती ह्याच उपनिषदाचें रूपान्तर असणेंहि अगदीं अशक्य नाहीं. तें कसेंहि असो, कृष्णगीतेचें हल्लींचें स्वरूप श्वेताश्वेतराच्या काळानंतरचें खास आहे. श्वेताश्वेतरोपनिषदाचा कर्ता श्वेताश्वेतर ह्या नांवांतहि रहस्य आहे. कृष्णार्जुनाची जोडी पुरातन आहे. ह्यांचेच अवतार नर आणि नारायण रूपानें बद्रिकाश्रमांत राहात होते. श्वेताश्व हें नांव अर्जुनाचें होतें, मग श्वेताश्वेतर हें नांव कृष्णाचें तर नसेल? आणि इतर म्हणजे अर्जुन असा अर्थ होईल. श्वेताश्वेतर म्हणजे कृष्णार्जुन हें जोडपें व कृष्ण हा शैव होता, वैष्णव असणें शक्यच नाहीं. भगवद्गीतेपेक्षां श्वेताश्वेतराचाच संबंध कृष्णाशीं अधिक प्रत्यक्ष नसेल
कशावरून ?