(ता. १४-७-१९०८ रोजीं रा. रा. भास्करराव तर्खड यांच्या येथें कौटुंबिक उपासनेच्या वेळीं झालेल्या उपदेशाचा सारांश.)

।। गोड तुझें नाम दयाळा आवडतें मज ||

आवड आणि प्रीती हे दोन शब्द व्यवहारात बहुधा आपण समानार्थीच योजीत असतो पण ह्यांचे अर्थ व संकेत परस्परांशी ताडून पाहून त्यांची किंचित परीक्षा केली तर लवकरच कळून चुकेल की ते परस्परांहून भिन्न आहेत, इतकेच नव्हे तर अगदी उलट आहेत. आपण म्हणतो की आपल्याला एकादी वस्तू आवडते, जशी एकादे दिवशी रूचकर झालेली ताटातली चटणी, अंगावरचा अलंकार किंवा पहाडातला अगर समुद्रकाठचा देखावा, अथवा कालिदासासारख्याच्या काव्यातील एकादा उतारा. दुस-या पक्षी आम्ही म्हणतो की एकाद्या प्राण्यावर प्रेम आहे, जसे आपले लाडके कुत्रे अथवा सलगीचा मित्र किंवा एकुलता एक पुत्र ह्यावर आम्ही करतो ते. ताटातल्या चटणीपासून तो कविराजाच्या काव्यापर्यंत परंपरेने उंच उंच होत जाणारे हे सर्व पदार्थ एक पक्षी आपल्या आवडीचे विषय होतात तर दुस-या पक्षी कुत्र्यापासून तो पोटच्या गोळ्यापर्यंत प्राणी आपल्या प्रीतीचे विषय होतात. आता व्यवहारात यद्यपि प्रीती आणि आवड ह्या शब्दांची योजना करिताना आपण अगदी सहज गोंधळ करून टाकतो, तरी वरील उदाहरणावरून सहज लक्षात येण्यासारखे आहे की आवडीचे सारे विषय आमच्या केवळ थोड्याबहुत उपभोगास कारण होतात, तर प्रीतीचे विषय मात्र आम्हांस कमी अधिक मानाने स्वार्थत्याग करावयास लावतात म्हणजे आवडीचे लक्षण उपभोग आणि प्रीतीचे लक्षण ह्याच्या उलट स्वार्थत्याग हे होय. आवडीचा विषय कोणताही अचेतन पदार्थ असू शकतो, पण प्रीतीचा विषय होण्याला चैतन्याचीच जरूरी असते, मग ते चैतन्य कुत्र्यामांजरातल्याप्रमाणे झाकलेले बद्ध चैतन्य असो किंवा साधुसंतातल्याप्रमाणे प्रकाशणारे मुक्त चैतन्य असो. एका पक्षी आमच्या आवडीच्या विषयाला आम्ही आपल्या सुखासाठी त्याचा अंत होईपर्यतही झिजविण्यास किंवा एकदम गट्ट करण्यासही तयार असतो, तर दुस-या आमच्या प्रतीच्या विषयासाठी आम्ही स्वतःचा अगदी अंत होईतोपर्यंत तनमन झिजून जातो. आता असेही काही विक्षिप्तराव आढळतात की जे आपल्या फाटक्या जोड्यासाठीही प्राण धोक्यात घालतील. ह्या उत्पटांग भावनेला आवडही म्हणता येत नाही व प्रीतीही म्हणता येत नाही. ती केवळ कृपणत; व तिचा विचारही येथे करावयास नको. पण वरील उदाहरणावरून आवड व प्रीती हे केवळ पर्यायवाचक शब्द नाहीत हे सिद्ध झाले. आणि म्हणून जरी आम्ही दिवाणखान्यतल्या आपल्या एका आवडीच्या सुबक आरामखुर्चीवर आपली प्रीती आहे असे केव्हा केव्हा व्यवहारात सहज म्हणून जातो तरी खरे पाहता हा अगदी चुकीचा व्यवहार आहे हे उघड आहे.

पण प्रस्तुत समयी मला केवळ भाषेची मीमांसा किंवा दुरूस्ती करावयाची नाही. आवड आणि प्रीती ह्यांचे खरे अर्थ ह्या प्रसंगी स्पष्ट करण्याचा उद्देश निराळाच आहे. आवड आणि प्रीती ह्यांची, भोग आणि त्याग अशी परस्पर विरूद्ध लक्षणे आहेत असे सांगितले. असे असूनही संसारात निरनिराळ्या माणसांशी आमचे जे स्नेहाचे संबंध जडतात त्यांना सरसकट प्रीती हेच नाव देण्यात येते. पण वस्तुत: बहुतेक प्रकार केवळ आवडीचेच असतात. एका मित्राने मला स्पष्ट सांगितले की, त्यांना लहान मुलांवर प्रीती करावीशी वाटते पण ती मुले मात्र सुंदर असली पाहिजेत. रस्त्यात जर एकादे गोजिरवाणे मूल पाहिले तर ते कोणाचेही असो उचलून त्याचे चुंबन घ्यावेसे त्यांना वाटते. स्पष्ट सांगितल्याबद्दल मित्राची मी तारीफ केली. पण ज्या गोड बालकाविषयी ह्या मित्राची अशी स्थिती होते त्याच्या आईची त्या बालकासंबंधी भावना व ह्या मित्राची भावना किती जमीनअस्मानाचा भेद. परवा एका वर्तमानपत्रात वाचले की दार्जिलिंगकडे एक आगगाडी धावत चालली असता एकाएकी गाडीबाहेर एक मूल पडले, त्यासरशी त्याच्या आईने खाली उडी टाकली. तिचा परिणाम असा झाला की गार्डाने गाडी थांबविली व दोघांचेही प्राण वाचले. कुठे कौतुकाचे नुसते चुंबन आणि कुठे हा कडेलोट. संसारात आम्ही परस्परांवर स्नेह करितो (ह्या मासिक कौटुंबिक उपासनांचा उद्देशही परस्पर स्नेह वाढविण्याचाच आहे.) तेव्हा आम्ही आपापल्या स्नेहाची आपल्याशीच पारख करावयाला पाहिजे आणि त्यात आवडीचा भोग किती आहे व प्रीतीचा त्याग किती आहे हे वेळोवेळी ठरविले पाहिजे. नाहीतर ही एक नित्यनैमित्तिक फसवणूक चालली आहे ती तशीच कायम राहील.

ह्यावरून कोणी कोणाच्या गुणावर लुब्ध होऊन त्याचे कौतुक करू नये असे म्हणणे नाही. उलट एकाची दुस-यावर आवड बसमे हा उदात्त आत्मिक व्यापार आहे हे खरे. तथापि ह्या व्यापाराचा प्रीतिरूपी याहून अत्यंत उदात्त आत्मिक व्यापाराशी विपर्यास होऊ न देण्याची खबरदारी घेतली पाहिजे हेच सांगण्याचा हेतू आहे.

आता आवड आणि प्रीती ह्या आमच्या भिन्न भावना ईश्वराचे ठायी कशा असतात ह्याचा विचार करू. आणि आजच्या विषयाचा हाच मुख्य उद्देश आहे. कोणताही अचेतन पदार्थ आमच्या आवडीचा विषय होऊ शकतो. पण प्रीतीचा होत नाही, म्हणजे तो पदार्थ कितीही आवडता असला तरी आम्ही त्याच्यासाठी कधी काही स्वार्थत्याग करीत नाही. मनुष्यप्राणी म्हणजे एक जड आणि चैतन्याचे मिश्रण आहे. तो केव्हा आवडीचा, केव्हा प्रतीचा, केव्हा दोन्हींचाही विषय होत असतो. एकाद्या आपल्या जिवलग मित्रावर आपले पुष्कळ प्रेम व आदर असतो पण काही मतभेदामुळे अगर रूचिवैचित्र्यामुळे अथवा दुस-या असल्या क्षुल्लक उपाधीमुळे त्याच्यावर आपली तितकी आवड नसते. तसेच एकाद्या खुशमस्क-या सोबत्याचा आपल्याला मोठा शोक लागून जातो तथापि त्याच्यावर तितकी प्रीती नसते, तसे आम्हा अपूर्ण मानवांचे संबंध असतात. पण शुद्धचैतन्य परिपूर्ण परमात्मा ह्याच्याशीदेखील आवड असल्यास प्रीती नाही, किंवा प्रीती असून आवड नाही, अशी अर्धवट धरसोडीची भावना असू शकेल काय?

अगोदर ईश्वरावर आमची नुसती आवडही जडणे दुर्मिळ. वेळोवेळी विषयाकडेच ओढ घेणारे आमचे मन त्याने विषयातील निराकार ज्योतीकडे धाव घेणे म्हणजे अपवादच. तथापि असे अपवादक पुरूष बरेच आढळतात. किंबहुना आमच्या सा-यांची ही अशी अपवादक स्थिती थोडीबहुत केव्हाना केव्हा तरी होत असते. विशेषत: एकांतात भजन, प्रार्थना, चिंतन हे करू लागलो असताना, आत्मपरीक्षण जोराने चालले असता, पश्चात्तापशुद्धीचा अनुभव घेत असता, भूत, भविष्य, वर्तमान विशाल विश्वातील सर्व चांगल्या आणि सामर्थ्यवान वस्तू एकवटून जणू आकारालाच येते आणि भक्तीच्या योगे मृदू झालेले आमचे मन त्या आकाराला साक्षी होते. अशा स्थितीत ईश्वर आपल्याला आवडू लागतो. ही वेळ अमोल सुखाची आणि उदात्त अनुभवाची हे सर्व खरे, पण अशा वेळी ईश्वरावर आम्ही प्रीती करतो किंवा त्याच्या अपार मंगल गुणांचे केवळ कौतुक करितो बरे? अशा वेळी सुख होत असते पण काही त्याची सेवा घडत असते काय? आध्यात्मिक सुख पुष्कळसे अनुभवून सेवेची पाळी आल्याबरोबर आम्ही चुकवाचुकवी करीत नाही काय? जसे आपल्या अडचणीत पडलेल्या मित्रासाठी किंवा मरणोन्मुख झालेल्या बालकासाठी अथवा आपल्या प्रिय मातेची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी आम्ही अनेक दु:खे सोसतो, तसे ईश्वराच्या इच्छेसाठी काही झीज सोसतो काय? असे जर होत नसेल तर ईश्वरावर आपली प्रीती नसून केवळ केव्हा तरी आवड मात्र बसते असे होते. पण किंचित सूक्ष्म विचार केला तर कळून चुकेल की ईश्वराची आवड लागणे आणि त्याजवर प्रीती न करणे, किंवा त्याजवर प्रीती करणे पण त्याची आवड न लागणे, ह्या दोन्ही गोष्टी शक्य नाहीत. ह्या धरसोडीचे प्रकार आम्हा मनुष्यांच्या परस्पर संबंधात असणे शक्य आहे. पण शुद्ध चैतन्याशी असा अर्धवट संबंध जडणे मुळीच अशक्य आहे. तसा अर्धवट अनुभव येत असल्यास आपण आपली फसवणूक करून घेत आहो असे खास समजावे.

।। गोड तुझें नाम दयाळ आवडतें मज ।।
असें वाटल्याबरोबर
।। काया वाचा मन हें चरणीं डुल्ललें गहाण ।।
।। कृपा ऋण नचि फिटे अर्पिताही प्राण ।।

असाही अनुभव, नुसता आपल्यालाच नव्हे तर दुस-यालाही आला पाहिजे, नाहीं तर दोन्ही अनुभव खोटे आणि पोकळ समजावेत.

 (ता. १४-६-१९१० रोजी रा. रा. सत्यवंत वासुदेव नवरंगे यांच्या घरीं त्यांचे वडील प. वा. वासुदेव बाबाजी नवरंगे यांच्या तिस-या पुण्यतिथिनिमित्त केलेल्या हरिकीर्तनाचा सारांश.)

विषयोपक्रम :- ह्या मानवी संसारामध्ये मनुष्याची बुद्धी उत्तरोत्तर जसजशी जास्त विकसित होत जाते, तसतसा त्याच्या कर्तव्याचा प्रदेश विस्तृत होऊन त्याची बुद्धी संकीर्ण होते व अशा वेळेस काय करावे असा त्याला भ्रम होत असतो. त्याची चित्तशुद्धी आणि समाजहित ह्या दोन कर्तव्यांचा कलह लागून बुद्धी व्यामिश्रित होते. प्राचीन काळी वेदांतात समष्टी, व्यष्टी ह्या दोन भावना जरी अवगत होत्या तरी अर्वाचीन काळाप्रमाणे तेव्हा त्याचा प्रत्यक्ष अनुभव येत नव्हता. आता प्रत्येकाची जात, समाज, राष्ट्र, जग अशा उत्तरोत्तर समष्टी सुधारणेकडे ध्यास लागतो आणि अंतःकरणशुद्धी ह्या व्यष्टी सुधारणेची हयगय होते आणि त्यामुळे समष्टी सुधारणेलाही बाध येतो. तुकाराम म्हणतात, अशा वेळेस एक गोष्ट करा ती ही की –

आपुले स्वहित करावे पै आधी । विचारुनी बुद्धी समाधान ।।
नये मागे पाहो वाट फिरोनिया । दुसरा संगिया साहाकारी ।।
आपुलिया बळे घालावी हे कास । न घेणेचि आस आणिकाची ।।
तुका म्हणे ब्रह्मरसी द्यावी बुडी । वासना हे कुडी सांडुनिया ।।

आपल्या स्वतःच्या बद्धीला ज्यायोगे समाधान वाटेल अशी गोष्ट करा. स्वतःच्या बुद्धीला सोडून दुस-याच्या बुद्धीचे समाधान पाहू नका. जितकी त्वरा करवेल तितकी करून आपले हित साधून घ्या. कारण –

जरा टुक सोच ये गाफील, । के दमका क्या ठिकाना है ।
निकल जब ये गया तनसे । तो सब आपना बेगाना है ।।१।।
मुशाफिर तूं है, यह दुनिया । सराहे भूल मत गाफील ।
सफर परलोकका आखिर । तुझे दरवेश आना है ।।२।।

तुमचे जीवित फार थोडे आहे, त्याचा प्रदेश फार आकुंचित आहे, तुमचे ठिकाण कोठे आहे ? पर्यवसान कशात आहे ह्याचा विचार करा. ह्या तनूतून दम निघून गेला म्हणजे जे आपले म्हणून समजतो ते परकीय बनेल. आपण ह्या जगामध्ये मुशाफर असून आपली वसती तात्पुरती आहे. ही सराई-धर्मशाळा आहे, कायमची वसती नाही. सध्या आपण ज्या पायरीवर आहो त्याच्या वरच्या पायरीवर जाण्याचा आपण प्रयत्न केला पाहिजे. बुद्धीचे बदलत जाणारे आपले कर्तव्य करीत असता, आपल्या बुद्धीचे समाधान केले पाहिजे, कारण –
न जाने कौनसी बीरया । बजेगा कूच नक्कारा ।।
विषयसुख देख मत भूलो । वृथा जंजालमें फूलो ।।
जगत है रैनका सुपना । समज मन कोई नही अपना ।।
तजो मन लोभ चतुराई । भजो हरिचरण सुखदाई ।।

कोणत्या वेळेस ह्या पाय-या आपटतील ह्याचा नियम नाही, ह्या प्रवासाचा आदी व अंत अनिश्चित आहे, हे सर्व जगत् क्षणभंगुर आहे व नेहमी बदलत जाणारे असून रात्रीच्या वेळी पडलेल्या स्वप्नाप्रमाणे आहे. आपले मत स्थापित करण्याकरिता प्रयत्नाने बहुमत आपणाकडे मिळविण्याची चतुराई आपण करू नये. त्यायोगे आपणाला खरे सुख प्राप्त होणार नाही. ते मिळविण्यास हरीचे चरण घट्ट धरले पाहिजेत. नाही तर-

चामडेकी पूतली तूं करले भजन ।।धृ।।
चामडेकी पूतली चांवलेवे पान ।
आछे आछे कपडे पहिरे करत गुमान ।।
चामडेका बछा चामडेकी गाय ।
चामडेका दूध दही चामडेमें जाय ।।
चामडेका हाथीघोडा चामडेका उंठ ।
चामडेका बाजा बाजे बाजे चारो खूंट ।।
चामडेका बादशहा चामडेका वजीर ।
चामडेकी सारी दुनिया बोले दास कबीर ।।

मनुष्ये कातड्याच्या बाहुल्या आहेत, त्या बाहुल्या तरी सुंदर असाव्या तशा नसून बहुतेक कुरूप आहेत. शंभरामध्ये एकादी दुसरी सुंदर असते. अशी स्थिती असूनही मनुष्य कितीतरी गर्व वहातो ! पानसुपारी खाऊन कृत्रिम सौंदर्याने कुरुपतेचे तो प्रदर्शन करीत असतो. एका राष्ट्राचे सौंदर्य दुस-या राष्ट्रास हसावयास लावते, एकाद्याची टोपी, जोडा किंवा अंगरखा दुस-यास हास्यास्पद वाटतो. दुस-याला बरे वाटावे म्हणून आपण चांगला पेहराव करतो. ह्याप्रमाणे आपण ह्या कातड्याच्या देहाचा विनाकारण गर्व वाहतो. जिचे आपण दहीदूध खातो ती गाय चामड्याचीच आहे, तिचे वासरू, दही, दूध देखील कातड्याचेच आहे, आणि ते दूधही कातड्याच्याच पोटात जाते. हत्ती, घोडे, उंट, वजीर व बादशहादेखील कातड्याचाच आहे. अशी ही सर्व दुनियाच कातड्याची बनलेली आहे. तथापि आपल्या आदर्शाच्या मागे लागून आपण जर उच्चपद संपादन करून आपले हित साधून घेतले तर ह्या चामड्याच्या देहाचे सार्थक होते. जेथे जेथे भजन होत असते तेथे तेथे आत्माराम येत असतो, नाही तर निसते चामडे रहाते. आपण जर स्वहित लवकर साधून घेतले नाही तर आपण काळाच्या जबड्यात जाऊ. काळ कसा आहे तर-

पुरंदरसहस्त्राणि चक्रवर्तिशतानि च ।
निर्वापितानी कालेन प्रदीपा इव वायुना ।।
अद्यैव हसितं गीतं पठित यैः शरीरिभिः ।
अद्यैव ते न दृश्यन्ते कष्ट कालस्य चेष्टितम ।।
म्रियमाणं मृतं बंधुं शोचन्ते परिदेविनः ।
आत्मानं नानुशोचन्ति कालेन कवलीकृतम ।।

मोठमोठी शहरे काबीज करणारा सोनापती, एवढेच नव्हे तर सार्वभौम राजासुद्धा काळाच्या एका फुंकाराने नाहीसा होतो. थोड्या वेळेपूर्वी वाचीत असलेला किंवा सुस्वर गायन गात असलेला मनुष्य एकदम काळाच्या तावडीत सापडतो. ह्या काळाने सर्वांना आपल्या मुठीत धरलेले आहे. परंतु हा कालवादसुद्धा खरा नाही. कर्म हेच सर्वांपेक्षा बलवत्तर आहे. महाभारतातील अनुशासनपर्वामध्ये अशी गोष्ट आहे की, गौतमी नावाच्या एका वृद्ध बाईचा एकुलता एक मुलगा साप चावून मेला, तेव्हा अर्जुनका नावाच्या व्याधाने त्या सापास जिवंत धरून आणून, ह्यास कोणती शिक्षा करू म्हणून गौतमीस विचारले. त्यावर तिने सापासच ती गोष्ट विचारण्यास सांगितले. सापास विच्यारल्यावरून त्याने उत्तर दिले की, ह्यात माझा काही एक अपराध नाही, मी मरणाचा दास आहे, मरणाने सांगितलेले काम मी बजावतो एवढेच. त्यावरून व्याध्याने मरणास जिवंत पकडून आणून हे दुष्कृत्य तू का केलेस म्हणून त्याला विचारले. मरणाने उत्तर दिले, “बाबा, मी सापासारखाच काळाचा नोकर आहे. त्याच्याच आज्ञेवरून मी पडशाकडे, खोकल्याकडे, तापाकडे वगैरे अनेक रोगांकडे जाऊन मनुष्यांना घेऊन येतो.” पुढे व्याधाने त्या काळासही पकडून आणिले, तेव्हा काळाने पुढीलप्रमाणे उत्तर दिले –

कर्मदायादवौल्लोकः कर्मसंबंधलक्षणः ।
कर्माणि चोदयन्तीह यथान्योन्यं तथा वयम् ।।
यथा मृ त्पिंडतः कर्ता कुरुते यद्यदिच्छति ।
एवमात्मकृतं कर्म मानवः प्रतिपद्यते ।।
यथाच्छायातपौ नित्यं सुसंबंद्धौ निरंतरम् ।
तथा कर्मच कर्ता च संबंद्धावात्मकर्मभिः ।।
एवं नाहं नवैर्मृत्युर्नसर्पो न यथा भवान् ।
न चेयं ब्राह्मणी वृद्धा शिशुरेवात्र कारणम् ।।

मी काही एक करीत नसतो. जे काही घडते ते ज्याच्या त्याच्या कर्मामुळे घडत असते. कर्मसंबंधहीन अशी कोणतीच वस्तू नाही. सर्व भाव मात्र कर्मसंबंधलक्षण आहे. एका कर्मामुळे दुसरे कर्म उद्भवते. अशी ही मालिका सारखी चालू आहे. आम्ही सर्वजण छकड्याला जुंपलेले बैल आहो. कर्म वा कर्ता ह्यांचा अन्योन्य संबंध आहे. आज असे कर्म नाही की जे स्वयंभू आहे. कर्ता अगोदर की कर्म अगोदर हे एक मोठे कोडे आहे. बीजांकुरन्यायाप्रमाणे कर्ता, कर्माचा बाप, किंवा कर्म कर्त्याचा बाप हे काही सांगता येत नाही. कर्त्याच्या इच्छेच्या बीजाभोवती कर्माची जमीन, कर्माचे खत, कर्माचे पाणी व कर्माची हवा असते. त्यांतून जो अंकुर येतो त्याचा भाग कर्माकडे किती व कर्त्याकडे किती हे कोणी सांगावे ? कुंभार ज्याप्रमाणे आपल्या इच्छेनुरूप मडके बनवितो, त्याप्रमाणे मनुष्य स्वेच्छेने कर्म करीत असतो व कर्मही मनुष्येच्छेला आपल्यापरी वळवीत असते. ज्याप्रमाणे ऊन व सावली एकमेकांवर अवलंबून असतात त्याप्रमाणे कर्म व कर्ता एकमेकांवर अवलंबून असतात. परस्परांची परस्परांवर सूक्ष्म क्रिया, प्रतिक्रिया (Interaction) होत असते. व्याध, साप, मरण, काळ, किंवा गौतमी ह्यांपैकी कोणीही जबाबदार नाही तर त्या मुलाचेच जे कर्म त्याने त्यास नेले आहे. कर्मच सर्वांत श्रेष्ठ आहे. असे आदर्शमय कर्म आपल्या बुद्धीचे समाधान साधून आपण करावे, व आपली बुद्धी स्थिर करावी. भलताच वाद माजवू नये, नाही तर तुकारामांनी म्हटल्याप्रमाणे ‘वादे ब्रह्मवृंदे गेली वायां’ असे होईल. आपल्या जीवनपथापासून आपण एक अंगुलीभरही दूर जाऊ नये. नानाप्रकारच्या मतांचा व जीवनपथांचा काही एक संबंध नाही. आपल्या समाधानाचे जितक्या प्रमाणाने हित असेल तितक्या प्रमाणाने आपले शरीर, शील, समाधानरूपी संपत्ती खर्च करावी. जीवनपथास धरून आपण जर कर्म केले नाही तर आपली स्थिती वेड्यापेक्षाही कठीण होईल.

स्थाल्यां वैडूर्यमय्यां पचति तिलखलीमिन्धनैश्चन्दनाद्यैः ।
सौवर्णे लांगलाग्नैर्विलिखति वसुधामर्कमूलस्य होतोः ।।
छित्या कर्पूरखण्डा न्यृतिमिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात् ।।
प्राप्येमां कर्मभूमि न चरति मनुजो यस्तपो मन्दभाग्यः ।।

जो मनुष्य कर्मभूमीला प्राप्त होऊन व्रत आचरीत नाही तो रत्नजडित भांड्यामध्ये तिळाची पेंड घालून खाली मलयपर्वतावरील चंदन हे सर्पण लावून ती पेंड शिजविणा-या ह्या मनुष्याप्रमाणे किंवा रुईची मुळी काढण्याकरिता सोन्याच्या नांगराचा उपयोग करणा-या मुलाप्रमाणे, किंवा कोद्रवाच्या भोवती कापराचे आळे करणा-या मनुष्याप्रमाणे मूर्ख आहे. जो मंदभागी आहे तो कर्म कोणते, कर्माचे काय महत्त्व आहे हे समजल्यावरही त्या संधीचा दुरुपयोग करतो. ह्याकरिता आपण नेहमी भजन केले पाहिजे. भजन म्हणजे नुसते टाळ कुटीत बसणे नव्हे तर भजन म्हणजे आपल्या मनाला जे उच्च वाटले त्या आदर्शाचा पाठलाग करणे होय. असे भजन करून आपले उद्दीष्ट मनाला कळले अशी जरी खात्री झाली तथापि आदर्शाच्या बाजूने एक अडचण आहे ती कोणती म्हणाल तर –

आवडतो प्रिय परी गवसेना ।।धृ।।
स्वजनाहुनि प्रिय देह आपला ।
तोहि विटे परि आपण विटेना ।।
ज्यावरी धांवति इंद्रिय मन ही ।
सर्वही पाहुनि आपण दिसेना ।।
श्रीगुरुदासा अनन्य घडे जरी ।
अनुभवतंतू कधीही तुटेना ।।

आपणास आदर्श प्रिय वाटतो पण तो गवसत नाही. आपल्या स्वजनाहून प्रिय असा देह विटतो पण आदर्श विटत नाही. आपल्या सर्व गात्रांचे भाव ईश्वर पाहातो पण तो स्वतः काही दिसत नाही. असे जरी आहे तरी आपण निराश होता कामा नये. एका आदर्शाने दुसरा आदर्श मिळतो. हिमालय पर्वतावरची सर्व शिखरे एकदम दिसत नाहीत. एक चढून गेल्यावर दुसरे, दुसरे चढल्यावर तिसरे दिसते. ह्याचप्रमाणे आदर्शाचीही गोष्ट आहे. डावपेच नसेल तर आपला अनुभवतंतू कधी तुटत नाही.

प्रेम पियाला जो पिये शीस दक्षिणा देय ।
लोभी शीस न देसके नाम प्रेमका लेय ।।
जो घट प्रेम न संचरे, सो घट जान मसान ।
जैसी खाल लुहारकी, श्वास लेत बिन प्राण ।।

ज्याला प्रेमाची गोडी लागली आहे तो प्रेमाकरिता आपले डोकेही कापून देण्यास तयार असतो, पण ज्याला ती गोडी नसते तो नुसते प्रेमाचे नाव घेत बसतो, अनुभव यावयास प्रेमाचा प्याला प्यावयास पाहिजे. नाही तर लोहाराच्या भात्याप्रमाणे प्राणाशिवाय नुसता श्वास घेणारी आम्ही यंत्रे होऊ. केशवस्वामी सांगतात -

ऐसी फकिरी नही रे भाई । ये तो सालिम बेशरमाई ।।धृ.।।
चेलेके घर हात पसारे । दुनियादारकु मानत प्यारे ।।
मै घर लडके मनमे घरना । बाहेर निजाम रोजे करना ।।
कान खोलकर केशव बोले । गाफिल अलबत खावे झोले ।।

चेल्याने फकिराजवळ भिक्षा मागावयाची, ती हल्ली संध्याकाळी फकिरांची गर्दी चेल्यांचे घरी दृष्टीस पडते. बाहेरून परमार्थ पण आतून स्वार्थ बरा नव्हे, ह्याकरिता तू आपल्या बुद्धीला संतुष्ट करून आपले हित साधून घे व खालीलप्रमाणे ईश्वराची प्रार्थना कर –
प्रभू मज देई तुझी खरी शांति ।।धृ.।।

जगशांतीने मन मळमळते ।
होत असे मज वांति ।।
तव शांतीने बहु सुख वाटे ।
नेई वरी ती अंती ।।
शांति दे स्थिर करि मन माझे ।।
काढ मनाची भ्रांति ।।
शांति आपुली दिली त्वां ज्यांना ।
काय तयांची कांति ।।

मँचेस्टर कॉलेज, ऑक्सफर्ड
(सुबोधपत्रिका ता. ५-१०-१९०२)

मुलांनो, आमच्यापेक्षां खालील प्राण्यांस बुद्धी नाही, अक्कल नाही असे आम्ही नेहमी मोठ्या तो-याने बोलत असतो. पण, आज मी तुम्हांस ह्या प्राण्यांबद्दल दोन तीन गोष्टी सांगणार आहे. त्यासंबंधाने तुम्ही आपल्याशीच विचार करा.

डेव्हन पोर्ट शहरी एके दिवशी मी आपल्या खोलीत वाचीत बसलो होतो. जवळच घरचे मांजर घुरघुरत बसले होते. काही वेळाने त्यास बाहेर जावेसे वाटले. पण दार घट्ट झाकले होते. ह्या देशात थंडीमुळे घराची सर्व दारे आणि खिडक्या सुमारे ६ महिने बंद ठेवावी लागतात. ते दोन तीनदा ओरडले. पम माझे लक्ष तिकडे गेले नाही. शेवटी मी जेव्हा तिकडे पाहिले तेव्हा मांजर आपल्या पायांवर ताठ उभारून मजकडे पहात पहात दाराच्या कडीकडे आपले रेशमी हात पोहोचविण्याचा प्रयत्न करू लागले. एवढी खूण मला पुरे झाली. मी दार उघडल्यावर मांजर मुकाट्याने बाहेर चालते झाले ! बोलता आले असते तर मांजर ‘थँक यू’ म्हणून आभार मानल्याशिवाय राहते ना !  

पण एवढ्यावरून सर्वच प्राणी ह्या मांजरासारखे मुके आहेत असे समजू नका. थोड्या वर्षांपूर्वी तुम्हा सवतःला जितके बोलता येत होते त्यापेक्षा अधिक व जास्त स्पष्टपणे आणि तेही इंग्रजीत माझ्याशी एक पक्षी बोलला त्याची हकीकत अशी :-

स्कॉटलंड देशाची राजधानी एडिंबरो ह्या शहराजवळ ‘फर्थ ऑफ फोर्थ’ नावाच्या खाडीवर एक भला जंगी पूल बांधला आहे. तो पाहाण्यास मी एके दिवशी गेलो होतो. पाहून झाल्यावर पुलाखालच्या खेड्यातील एका गृहस्थाने मला चहाला बोलाविले. कोणी नवीन पाहुणा घरी आल्यास त्याची आधी घरातील सर्व मंडळींशी शिष्टसंप्रदायाप्रमाणे हात हालवून ओळख करून देण्याची इकडे (फुट नोट – सुबोध पत्रिका ता. ५-१०-१९०२) चाल आहे. पण, ह्या वेळी घरातील सर्व मुली बाहेर गेल्या असल्यामुळे घरधनिणीने आपला आवडता पोपट मजपुढे आणिला. पोपटबुवांची मुद्रा गंभीर आणि अति संभावित दिसली. पुढे आल्याबरोबर पॉलपंतानी मला ‘हाऊ डू यू डू’ (कसे काय आहे ?) असे इंग्रजीत स्पष्ट कुशल विचारले आणि लगेच आपला उजवा पंजा पुढे केला ! ही असाधारण सभ्यता पाहून मी जरी चकित झालो होतो, तरी आपले बोट स्वारीच्या पंजात घालून त्याच्याशी मला सख्य करावे लागले. आम्ही सर्वजण बसल्यावर पॉलसाहेबही खिडकीतून पुलाचा देखावा पाहत बसले. धनीणीने त्यास गावयास सांगितल्यावर ‘आय हॅव्ह गॉट कोल्ड’ (मला थंडी झाली आहे) अशी थाप ठेवून दिली ! स्वारीस गावयास येत होते की नाही , ह्याची शंकाच होती !  पण त्याच्या गाण्यापेक्षा त्याची थाप ऐकून मला विशेष कौतुक वाटले. शेवटी टेबलावर चहाची तयारी झाल्यावर ‘आय वॉन्ट ए कप ऑफ टी’ (मला एक चहाचा पेला आणा) असे कितीदा तरी म्हटले. निरनिराळ्या देशांच्या चालीरीतीसंबंधाने बोलणे निघून आम्ही मध्ये जेव्हा जेव्हा हासू तेव्हा तेव्हा पोपटही जणू कळल्याप्रमाणे हुबेहूब माणसासारखेच हासे. त्याचे खोटे हासू ऐकून आम्हांला अधिकच हासू येई, तरी तिकडे त्याचाच गोंगाट अधिक ! स्वारी लहरीत आल्यास केव्हा केव्हा पुष्कळ वक्तृत्व दाखविते असे त्याच्या धनिणीने सांगितले.

मुलांनो, खालील प्राण्यांत केव्हा केव्हा दिसणा-या ह्या चमत्कारिक गुणांचे आम्ही घटकाभर करमणुकीपलीकडे विशेष महत्त्व मानीत नाही, का तर ह्यांहून पुष्कळपट मोठे गुण आमच्या स्वतःमध्ये किती तरी आहेत ! बरे असो. मी आता तुम्हांस तिसरी गोष्ट सांगतो.

इंग्लंडच्या उत्तरभागी सरोवर प्रांती हेलव्हेलन नावाच्या एका उंच पर्वतशिखरावर मी एके दिवशी चढत होतो. चढण बरीच कठीण होती. चढून गेल्यावर शिखरावर मला एक सुंदर संगमरवरी शिळा उभी केलेली दिसली. अशा कठीण व एकांत स्थळी कोणातरी थोर साधूचे हे स्मारक असावे असे वाटून मी त्यावरील लेख वाचण्यासाठी जवळ गेलो. लेख पुढील अर्थाचा होता. इ. स. १८०५ साली चार्लस गाऊ नावाचा कोणी गृहस्थ ह्या पर्वतावरून हिडत असताना खाली पडून बर्फात गोठून मरण पावला. त्याचा प्रामाणिक कुत्रा त्याच्या प्रेताचे रक्षण करीत तीन महिने त्या ओसाड डोंगरात होता. शेवटी धन्याची वाळलेली हाडे राखीत असताना हा कुत्रा एका धनगरास आढळला ! ह्या एकनिष्ठ दैवी पशूच्या स्मारकार्थ प्राण्यांची कनवाळू प्रसिद्ध फ्रान्सिस पॉवर कॉबभाई हिने हा सुंदर शिलालेख सन १८९० मध्ये रोविला. ह्या दगडांच्या स्मारकाहून अधिक महत्त्वाचे स्मारक वर्डस्वर्थ कवीने (Fidelity) म्हणजे एकनिष्ठा ह्या नावाने कवितेच्या रूपाने करून ठेविले आहे ! मुलांनो, ह्या भयाण व निर्जन प्रदेशात कडक हिवाळ्याच्या बर्फात तीन महिने ह्या कुत्र्याने आपली उपजीविका तरी कशी केली असेल ! ह्याचे उत्तर वर्डस्वर्थने आपल्या कवितेच्या शेवटी दिले आहे ते असे –

How nourished there through such long time –
He knows that gave that love sublime;
And gave that strength of feeling great;
Above all human estimate !

मुलांनो, तुम्हांस इंग्रजी येत नसेल कदाचित तर वरील ओळींचा अर्थ इंग्रजी जाणणा-या तुमच्या वडिलांस विचारा. आणि नुसता शब्दार्थच नव्हे तर खोल अर्थ—व तो तुम्हांस स्वतःला नीट उमजेपर्यंत वडिलांची पाठ सोडू नका.

चिमुकल्यांनो, ह्या तीन गोष्टी झाल्या. अशा आणखी किती तरी सांगता येतील ! पुष्कळ तुम्ही स्वतःच पाहिल्या असतील, पण त्या तुम्हांला दिसल्या नसतील—म्हणजे कळल्या नसतील. आता तुम्हांला घरातील कुत्री, मांजरे, गोठ्यांतील गाई, घोडे, बागेतील चिमण्या, राघू ह्यासंबंधाने काय वाटते ? त्यांस ईश्वराने केवळ आमच्या काबाडकष्टांकरिता व तुमच्या खेळाकरिताच उत्पन्न केले असेल काय ? ईश्वर आम्हांवर जशी प्रीती करतो तशी त्यांच्यावरही करितो. आम्हांस जसे गुण दिले आहेत तसेच थोडेबहुत त्यांना दिले आहेत, ही गोष्ट आता आम्ही कबूल करावीच काय ! देवाच्या मोठ्या कुटुंबात हे प्राणी आमची लहान भावंडे आहेत असे म्हणण्याची अद्यापि थोडी लाज वाटते नव्हे ! एकेकाळी कमी दर्जाच्या माणसास मोठ्या दर्जाच्या माणसाच्या उपयोगासाठीच केले आहे, असा समज होता, पण आता हा अडाणी समज कमी होऊन सर्व मनुष्यजात एकाच बापाची लेकरे आहोत असे हळूहळू वाटू लागले आहे.

हलक्या मनाच्या मनुष्यास दैवाने संपत्ती मिळाली की तो आपल्या पूर्वीच्या गरीब नातलगांस तुच्छ मानू लागतो. मुलांनो, तुम्ही खालील प्राण्यांशी आपले खरे नाते विसराल तर तुमच्यावरही वरील दोष येईल. तर कुत्र्यामांजरांत तुमचे जे खेळगडी असतील, त्यांच्याशी आतापासून प्रेमाने व गोडीने वागाल ना ?

(ता. १-५-१० रोजीं केलेल्या उपदेशाचा सारांश.)

ब्रह्मज्ञान नव्हे लेंकराच्या गोष्टी | तेथे व्हावा पोटीं अनुताप ||
दगडाहूनि जीव करावा कठीण | अंतरीचा शीण तेव्हा जाय ||
मेल्या मनुष्याची न धरिती आस | तैसा हो उदास संसारासी ||
तुका म्हणे येथे कराराचे काम | मग सुखधाम जवळींच ||

मागील खेपेस आपण नैराश्यवादाचें विवेचन करून तो कसा व्यर्थ आहे आणि आपणांस कसा पटत नाही हे पाहिले. ह्या खेपेस आनंदवादाचे विवेचने करून त्याचे साधन काय आहे ते पाहू. सुदैवाने जे स्वभावत:च सुखी, जन्मत:च आनंदी, आणि उल्हासी असे असतात, संसारातल्या कोणत्याही प्रसंगाने ज्यांच्या उपजत सुखमय स्थितीला बाधा येत नाही, अशांना आनंदावर निराळा उपदेश करण्याची गरज नाही. लहान मुलास मद्यपाननिषेधसंबंधी व्याख्यानाची जरूरी नाही, किंबहुना त्यामुळे धोकाच आहे. कारण त्याच्या कोवळ्या मनाला मद्य म्हणजे काय ह्याची कल्पनाही नसते. ती कल्पना कदाचित अशा प्रकारच्या व्याख्यानामुळे येऊन त्याच्या उच्छृंखळ बाळस्वभावानुसार मद्याविषयी अनिष्ट जिज्ञासाही उत्पन्न होण्याचा संभव आहे. तद्वत वरील स्वाभाविक उल्हासवृत्तीच्या लोकांची स्थिती होण्याचा संभव आहे. उलटपक्षी, जे लोक स्वभावत: दु:खी आणि उदास असतात, ज्यांच्या मनाची मूस जणू काय उद्वेगाच्या धातूनेच ओतलेली असते, अशांनाही केवळ असल्या उपदेशापासून विशेष फायदा होण्याचा संभव नाही. त्यांच्याशी उल्हासी माणसाचा निरंतर समागम घडावयाला पाहिजे आणि त्यांच्या आनंदी मित्रांनी मनाचे आकर्षण करून त्यांच्या मनाची मूळ रचना बदलण्याचा सतत प्रयत्नच केला पाहिजे. पण तुम्ही आम्ही साधारण माणसे अशा वरील दोन अपवादक आणि अतिरेकाच्या स्थितीतील नसतो. उल्हास आणि उदासीनता ह्या दोन्ही भिन्न भिन्न स्थितींची परिवर्तने, प्रसंग, समागम आणि अभ्यास ह्यांच्यायोगे आमच्या मनात चालली असतात. तेव्हा अशा साधारण बहुसमुदायासाठीच आजचा उपदेश आहे. असा साधारण माणसाच्या विचारामध्ये जो निराशावाद आलेला असतो तो त्यांना दुस-याच्या विचारामुळे, अनुभवामुळे, दूषित वाङ्मयामुळे, अपुरत्या किंवा खोट्या तत्त्वज्ञानामुळे आलेला असतो. तो घालवावयाचा झाल्यास ज्या कारणांनी तो आलेला असतो त्याच कारणांनी, तो काढला पाहिजे. एकदा एका वेड्याचे मनाने असे घेतले की, आपण मेलो आहो. ह्या भ्रमामुळे त्याने जेवण मुळीच सोडून दिले. त्याचा हा भ्रम एका कुशल डॉक्टराने जाणून तो काढून टाकावयासा त्याने पुढील उपाय केला. सुमारे दहाजणांस आपण मेल्याचा पूर्ण भास त्या वेड्यास करून देण्यास त्या डॉक्टराने सांगितले. त्याप्रमाणे बराच वेळ अगदी मेल्यासारखे पडल्यावर व आपण मेलो आहो अशी त्या वेड्याची खात्री पटविल्यावर हे दहाजण आपआपसांत बोलू लागले, खेळू लागले व काही वेळाने त्यांच्यासाठी भोजनगृहात उत्तम तयारी करून ठेविली होती तिकडे निघाले. हे सर्व त्या वेड्याच्या देखतच चालले असल्यामुळे मृत मनुष्येही आपल्या परीने चालतात, बोलतात व जेवतात असा त्याचा दुसरा भ्रम होऊन त्यामुळे त्याच्या पहिल्या भ्रमाचे निरसन झाले, आणि तोही त्या दहाजणांबरोबर यथेच्छ जेवला. असाच उपाय आम्हांला ह्या वरील दु:खवाद्यासंबंधी करावयास पाहिजे. आम्हांला आमच्यात स्वदेशी वाङ्मयातून व विचारातून आनंदाची बीजे शोधिली पाहिजेत. पण आमचे वाङ्मय एककल्ली असल्यामुळे तसे करणे थोडे कठीण जाईल. तथापि एकच पागोटे असले तरी ते मोठे असल्यास आलटूनपालटून बांधल्यास साजरे करता येते तसाच प्रकार आमच्या वाङ्मयाचा करता येईल. आपण आज नुसत्या तुकारामाच्याच अभंगातून आनंदवाद कसा निघतो ते पाहू.

“हरीचिया भक्ता नाही भय आणि चिंता | दु:ख निवारिता नारायण ||”

असे तुकारामाने म्हटले आहे. पण भक्तीच्या ह्या लक्षणामुळे आळस वाढण्याचा संभव आहे असे कोणास वाटेल पण-

'पोशा आळशी पातकी | एक आहे मी त्रिलोकी |' व
'झालो कासावीस वेढिलों आळसें | शरीराचा त्रास आला मज ||
तुका म्हणे धाडी पाडिलें आळसें | तुझें नाम कैसे राहे आता ||'

यावरून तुकारामाला आळसाची किती चीड होती ते दिसून येते. दुसरे ठिकाणी तर त्यांनी म्हटले आहे की,

“नाही देवापाशी मोक्षाचे गाठोडे | आणूनि निराळे द्यावे हाती ||
इंद्रियांचा जय साधूनिया मन | निर्विषय कारण असे तेथे ||
उपास पारणी अक्षरांची आटी | सत्कर्मा शेवटी असे फळ ||
आदरे संकल्प वारी अतिशय | सहज ते काय दु:ख जाण ||
स्वप्नीच्या धाये विवळसी वाया | रडे रडतियासवे मिथ्या ||
तुका म्हणे फळ आहे मुळापाशी | शरण देवासी जाय वेगी ||”

ह्यात तुकारामाने म्हटले आहे की, ‘रडे रडतियासवे मिथ्या’ म्हणजे रडणा-याबरोबर आपण रडणे हे वेडेपणाचे आहे. दुस-याला दु:ख झाले आणि तो आपल्या दु:खाचा अनुभव सांगतो तेवढ्यानेच आपण दु:खी होण्याचे कारण नाही. आपल्या मनामध्ये धीर आणि समाधान ठेविल्यास ईश्वर जवळच आहे. पण तोही मोक्षाचे आयतेच गाठोडे देतो असे नाही. त्याला घोर यत्न केला पाहिजे. प्रथम मन निर्विषय आणि निर्वासन करण्याचा निषेधात्मक यत्न करून नंतर सत्कर्माचा विध्यात्मक यत्न करावयास पाहिजे, म्हणजे दु:ख हे पोकळ आहे असे कळून येईल. अशा प्रयत्नान्ती परमेश्वर आहे आणि तो सुखस्वरूप आहे हे कळून येईल.

झाला प्रेतरूप शरीराचा भाव | लक्षियेला ठाव श्मशानीचा ||
रडती रात्रंदिवस कामक्रोधमाया | म्हणती हायहाय यमधर्म ||
तुका म्हणे रक्षा झाली आपोआप | उजळीला दीप गुरूकृपा ||”

यामध्ये बौद्धांचें निर्वाण,

“आपुलें मरण पाहिलें म्यां डोळां | तो झाला सोहळा अनुपम्य ||
एकदेशीं होतों अहंकारें आथिला | त्याच्या त्यागें झाला सुकाळ हा ||”

यामधील ब्रह्मवाद्यांचा अभेद साक्षात्कार,

“सरले आता नाही | न म्हणे वेळ काळ काही ||
विठ्ठल कृपाळु माउली | सदा प्रेम पान्हायेली ||
शीण न विचारी भाग | नव्हे निष्ठुर नाही राग ||”

ह्यामध्ये ईश्वरवादाचे रहस्य सांगितले आहे. पण हे तिन्हीही प्रकारचे ब्रह्मज्ञान झाले तरी शेवटी तुकाराम म्हणतात की त्याच्या साक्षात्काराला प्रयत्न हे मुख्य कारण आहे. त्या केवळ लेकराच्या गोष्टी नव्हेत. ते कराराचे काम आहे आणि अशा करारानेच सुखाचे माहेरघर आपल्या जवळ आहे, ती आपली सहज स्थिती आहे असे कळून येणार आहे, तर आपल्या दु:खाची कारणे एक तर दुस-यांनी सांगितलेले दु:ख किंवा आपला आळस हीच होत. ह्या दोहोंचा त्याग करून आपण सुखी आहो हे समजून घेतले पाहिजे.