युनिटेरियन समाज : ज्या युनिटेरियन लोकांकडून हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाजाच्या प्रतिनिधिविद्यार्थ्याला मँचेस्टर कॉलेजांतून धर्मप्रचारासाठीं तयार करण्याप्रीत्यर्थ स्कॉलरशिप मिळते तो इंग्लंडांतील युनिटेरियन समाज आणि हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाज या दोहोंचीं धर्मतत्त्वें, आचाराचें आणि कार्याचें धोरण स्थूल मानानें पाहातां जवळजवळ सारखेंच उदारपणाचें आहे. हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या ब्राह्मसमाजांची व प्रार्थनासमाजांची संख्या, मीं १९१२ सालीं प्रसिद्ध केलेल्या Theistic Directory मध्यें हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या प्रांतांतील मिळून एकंदर संख्या १६७ आहे. इंग्लंड, आयर्लंड व वेल्स मिळून एकंदर युनिटेरियन समाजांची संख्या १९०३ सालच्या Unitarian Pocket Book मध्यें दिल्याप्रमाणें ४५६ आहे. पण ब्राह्मसमाजापेक्षां युनिटेरियन समाजाची घटना किती तरी पटींनीं अधिक कार्यक्षम व सांपत्तिक स्थिति अधिक अनुकूल असल्यामुळें हिंदुस्थानांत आजन्म वाहून घेतलेले ब्राह्मधर्मप्रचारक आणि आचार्य फार थोडे म्हणजे हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतके आहेत आणि त्यांत पद्धतशीर रीतीनें तयार करून घेतलेले २।४ असतील किंवा नसतील. इंग्लंडांत अशा प्रचारकांची संख्या १९०३ मध्यें ३७४ होती. सर्व युनिटेरियन कामकाज आवरण्यासाठीं लंडनमध्यें British and Foreign Unitarian Assoiation नांवाची एक संस्था आहे, तशी हिंदुस्थानांत नाहीं. साधारण ब्राह्मसमाज नांवाची कलकत्त्यांत एक मध्यवर्ती संस्था आहे. पण तिचा ताबा सगळ्यांवर सारखा चालत नाहीं. न्यूयॉर्कमध्यें American Unitarian Assoiation नांवाची एक मध्यवर्ती संस्था आहे. कलकत्ता, लंडन आणि न्यूयॉर्क या तिन्ही मध्यवर्ती संस्थांकडून परस्पर सलोख्याचें सहकार्य घडतें. हें काय आजपर्यंत जवळजवळ शेंसव्वाशें वर्षांपासून चालत आलें आहे.
साधनसभा : ता. १० नोव्हेंबर १९०१ च्या आदितवारीं संध्याकाळीं ६ वाजतां आमचे कॉलेजबंधु मि. कॉक यांचे घरीं साधनसभा होती. जेवण तेथेंच झालें. परस्परांची हकिकत सांगितली. त्यांच्या घरीं मि. कॉक व त्यांची बहीण दोघेच आहेत. मोठ्या आनंदाननें दिवस घालवत आहेत. दोघें अत्यंत ममताळू व सात्त्विक आणि हिंदुधर्माचे व तत्त्वज्ञानाचे चाहते आहेत. दोघे Theosophist आहेत. मि. कॉक हा स्वतः खाटकाचा मुलगा असून पूर्वाश्रमीं बरेच दिवस खाटकाचा धंदा करूनही, हा आणि ह्याची बहीण आतां पूर्णतः शाकाहारी बनलीं आहेत. आध्यात्मिक भाव व भक्ति वाढविण्याकरितां नियमित वेळीं आम्ही एकत्र जमून कांहीं साधन करण्याचें त्यांनीं सुचविलें. माझे मनांत हें होतेंच. त्यांस मीं चांगलेंच प्रोत्साहन दिलें. घरीं परत आल्यावर जेवतांना मिस्टर व मिसेस ग्रेडन (ज्यांचेकडे मी भाड्यांनें राहात होतों) यांच्याशीं मांसाहाराबद्दल कडाक्याचा वाद झाला. मी हिंदुस्थानांत असतां कधीं कधीं मांस खात असें; पण तें अजिबात सोडावें असें मला वाटत नव्हतें.
येथें आल्यावर मी केवळ सात्त्विक अन्न घेत असें. दोघां ग्रेडननीं मला मांस घेण्याविषयीं फार आग्रह केला. सुमारें तीन महिने आमचा शाकाहार चालू होता; पण पुढें शाकाहार चांगलासा न मिळाल्यानें मला शिसारी आली. अंगांत फार अशक्तता आल्यानें मला शेवटीं तो सोडावा लागला.
नाताळची पहिली सुट्टी : ता. ८ डिसेंबर १९०१ रोजीं दोन प्रहरीं १ वाजतां ऑक्सफर्ड येथून निघून लंडनला ३ वाजतां पोंचलों. ग्रेजइन रोड, कॅल्थोर्म स्ट्रीट नं. ७ येथें खोली घेतली. स्वामी निर्विकल्प यांचे शिष्य रा. राजाराम पानवलकर आणि नाशिकचे व्यापार-शिक्षणासाठीं आलेले रा. पंगे हे दोघे लगतच्या खोलींत असत. पानवलकर आम्हां तिघांसाठीं हातानें स्वयंपाक करीत. तो आम्हांस फार गोड लागे. तो सात्त्विक व शुद्ध वनस्पतीचाच असे. यांचे सोबतींत लंडन चांगलेंच पाहावयास मिळालें.
मिस् मॅनिंग : दोन प्रहरीं ३ वाजतां मिस् मँनिगचे घरीं गेलों. तिला किती आनंद झाला ! इकडचें तिकडचें बोलणें झाल्यावर तिनें आपली लायब्ररी दाखवली. नंतर हिंदुस्थानची चित्रें, मौजेच्या वस्तु, रुप्याचीं भांडीं वगैरे तिनें मोठ्या अभिमानानें दाखविलीं. प्रत्येक हिंदी मनुष्याबद्दल आणि वस्तूबद्दल हिचें किती निष्काम प्रेम दिसलें ! हिनें हिंदुस्थानांत प्रवास केला होता आणि मिस् मेरी कार्पेन्टरबाईप्रमाणें हिंदुस्थानच्या सामाजिक सुधारणा व शिक्षण यांबद्दल ती झटत असे. मिस् मॅनिंगला 'द्रौपदी व सुदेष्णा' हें रविवर्म्याचें चित्र मीं भेटीदाखल दिलें. तें तिला फार आवडलें.
दादाभाई नौरोजी : लंडन इंडियन सोसायटी नांवाची लंडनमधील सर्व हिंदुस्थानवासियांची व मित्रांची सभा पार्लमेंटच्या इमारतीजवळ पॅलेस चेंबरमध्यें दर पंधरवड्यांस शनिवारी भरे. दर बैठकींत सोसायटीचे अध्यक्ष परमपूज्य दादाभाई नौरोजी हेच चेअरमन असत. एकदां आमचे मित्र रा. राजाराम पानवलकर यांचे 'इंग्रजी साम्राज्याखालील स्वराज्याची आवश्यकता' ह्या विषयावर एक तासभर इंग्रजींत भाषण झालें. त्यानंतर चौघांची भाषणें झालीं. मीही बोललों. बोलणारे सर्वच तरुण, अजाण व अननुभवी होते. तरी दादाभाई सर्वांचें म्हणणें शांतपणें ऐकून घेत होते व त्यांचें आपल्या नातवांप्रमाणें कौतुक करीत होते. व्याख्यान आटोपतांच ह्या मुलांनीं त्यांस अनेक प्रश्न सलगीनें विचारले. त्यांची फोड त्यांनीं मोठ्या आवेशानें केली. म्हातारा देहानें वृद्ध असे खरा पण त्याचा उत्साह तरण्यापेक्षां तरुण असे. सभेचे सेक्रेटरी वागळे यांस बोलतां बोलतां थट्टेनें म्हणाले, ''अरे, तूं मूर्ख आहेस रे. आतां मी तुला शिव्या हांसडीन पहा.''
एक जागृतींतलें स्वप्न : एकदां पॅस्मोर इन्स्टिट्यूटमध्यें इटालियन चित्रकार ह्या विषयावर मॅजिक लँटर्नसहित लेक्चर झालें. तें ऐकावयास गेलों असतां मनांत एक प्रेरणा झाली. माझे मित्र राजाराम पानवलकर यांस ती केव्हां सांगेन असें मला झालें. घरी आल्यावर आम्ही रात्रीं १ वाजेपर्यंत ह्या प्रेरणेसंबंधीं बोलत बसलों. राजारामास ती फार रुचली. ती अशी :- राजारामानें मजबरोबर ऑक्सफर्ड येथें राहावें. परवानगी घेऊन मँचेस्टर कॉलेजांतील कांहीं व्याख्यानें ऐकावींत. राजाराम हे विशेषतः उद्धारक मताचे, तर मी सुधारक मताचा. असे जरी आम्ही आहोंत तरी दोघांचीं अंतःकरणे शुद्ध हेतूनें भरलेलीं असल्यानें आम्हीं एकमेकांस लवकर जाणलें व मैत्री जमली. तो हिंदुस्थानांतील 'आर्य संघाचा' एक कट्टर सभासद आहे व मी प्रार्थनासमाजाचा आहें. पण आतां भेद उरला नाहीं. इतकेंच नव्हे तर आम्ही एकमेकांच्या संस्थांचे सभासद झालों व आमच्या भावी आयुष्याचा मार्ग रोखूं लागलों. Theosophy, मांसाहारनिषेध, योगसाधन या ज्या पौरस्त्य चळवळी येथें चालू आहेत त्यांचें राजारामानें रहस्य जाणून घ्यावें, पुस्तकसंग्रह करावा, माणसें जोडावींत, युनिटेरियानिझम, युनिव्हरसॅलिझम (Universalism) सारख्या ज्या पाश्चात्य चळवळी आहेत त्यांचा ठाव मीं घ्यावा असें ठरलें. आम्ही दोघांनीं मिळून येथें दीड वर्ष राहिल्यावर प्रथम दोघांनीं मिळूनच युरोप खंडांतून प्रवास करावा. रोम, अथेन्स, पॅलेस्टाइन, मक्का, कैरो इत्यादि पुरातन व पवित्र स्थळीं यात्रा कराव्यात. तेथील देखाव्यांचे फोटो घ्यावेत. त्यासाठीं राजारामानें ऑक्सफर्ड येथें फोटोग्राफी शिकावी. उदार धर्मावर आम्ही जागोजाग व्याख्यानें देऊन आपला निर्वाह करावा. युरोपांत प्रवास झाल्यावर नंतर जपान व चीन देशांतून परत कलकत्ता, मद्रास शहरांवरून स्वदेशीं जावें. वाटेंत व्याख्यान देणें, स्नेह संपादणें, बंधुता वाढविणें हाच धंदा ठेवणें इत्यादि. गुरुवारचा दिवस पवित्र समजून त्या दिवशीं कोठें तरी बाहेर जाऊन यासंबंधानें व्रतग्रहण करण्याचें ठरवून आम्ही निजलों. पण झोंप लागली नाहीं. तथापि पुढें याप्रमाणें कांहींही झालें नाहीं, हें सांगावयास नकोच.
रे. चार्लस व्हायसे : दुपारीं ११ वाजतां रे. चार्लस व्हायसेच्या चर्चमध्यें उपासनेस गेलों. हें एका बोळांत आहे. एक तास गीतें गाणें, उतारे वाचणें, प्रार्थना करणें इत्यादि झाल्यावर १२ पासून १२॥ पर्यंत रे. व्हायसे यांनीं उपदेश केला. हे अगदीं कडक सुधारक असून एकेश्वरी पंथाचे आहेत. यांना युनिटेरियानिझमही पसंत नाहीं. कारण त्यांत ख्रिस्ताचेंच पुढारीपण आहे. युनिटेरियन लोकांत शुष्कवाद न करतां, मिळून काम करण्याचा मोठा गुण दिसून येतो. तो व्हायसे यांनीं घेतल्यास दोघांसही जास्त बळ येईल. पण या गोष्टीस व्हायसेचीच नाखुशी दिसते. चर्चमधील व्यवस्था फार चांगली आहे. सुमारें १०० उपासक हजर होतें. दारांत व्हायसेची पुष्कळ पुस्तकें विकण्यास ठेविलीं होती. बोळांत शिरतांच एक छापील व्याख्यान फुकट मिळतें. संध्याकाळीं पुन्हां उपासना होते. दोन्ही वेळां धर्मार्थ पैसे गोळा होतात. सर्व इंग्लंडांत इतक्या उदार मताचें हें एकच Theistic चर्च आहे. हें आमच्या ब्राह्मसमाजाप्रमाणेंच निव्वळ एकेश्वरवादी आहे.
शेरलॉक होम्स : रात्रीं ८ वाजतां नाटकास गेलों. 'शेरलॉक होम्स' चा प्रयोग झाला. तिकिटाची किंमत २॥ शिलिंग पडली. नाटकांत संगीत अगर कसलाही रस नव्हता. गुप्‍त पोलिस याचें काम छान वठलें. ह्या लोकांचें लक्ष अभिनयाकडे जास्त आहे. तें त्यांना चांगलें साधलें आहे. रंगभूमि व नेहमींची रहाटी यांत मुळींच फरक दिसला नाहीं. हीच खुबी आहे. हें नाटक उत्तम गणलें गेलें आहे. पण मला कांहीं तें पाहून आनंद झाला नाहीं. नाटकगृहांत स्त्रियांची छानछोकी मात्र दिसली. Box चे तिकिटाला ४ गिनी म्हणजे ८४ रु. पडतात.
Domestic Mission : रे. समर्स यांचें जॉर्जेस रोमधील मिशन पाहिलें. ह्या भागांतील अत्यंत कंगाल लोकांची स्थिति चारपांच ठिकाणीं त्यांचें घरीं नेऊन आम्हांस रे. समर्स यांनीं दाखविली. पैकीं तीन ठिकाणीं म्हातार्‍या स्त्रिया आजारी होत्या. दोघां आजारी स्त्रियांजवळ मीं प्रार्थना केली. एक अगदीं बहिरी असल्यामुळें मला तिच्या कानाजवळ ओरडून प्रार्थना करावी लागली. या बाईनें राजा राममोहन रॉयबद्दल मोठ्या आस्थेनें व आदरानें उल्लेख केला. रस्त्यांत हिंडत असतां आमच्या मागें २००।२५० मुलांचा घोळका जमला होता. कारण त्या वेळीं माझे डोक्यावर हिंदी साफा बांधलेला होता. कांहींनीं आम्हांस थोडा त्रास दिला. एकाशीं हस्तांदोलन करून समजून घातल्यावर सर्वांनींच तसें करण्याचा आग्रह धरला. आम्ही घरांत शिरलों कीं, ही गर्दी आम्ही बाहेर येईपर्यंत वाट पाहात उभी असे. हा त्रास चुकविण्यासाठीं समर्ससाहेबांनीं एक अशी युक्ति काढली कीं, एका घरांत गेल्यावर मागील दारानें आम्ही दुसर्‍या रस्त्यावर गेलों. कामकरी बाया कामावर गेल्या असतां त्यांचीं मुलें सांभाळण्याची व्यवस्था एका घरांत केली होती. एकंदर लहानमोठीं २३ मुलें होतीं. प्रत्येक मुलास दोन पेन्स (२ आणे) प्रमाणें दर असे. गरिबांचीं घरें कितीही कंगाल असलीं तरी त्यांत निदान १०।२० चित्रें, कांहीं मूर्ति, कांहीं दिखाऊ सटरफटर सामान होतेंच. मिशनचें प्रार्थनामंदिर साधेंच पण पुरेसें होतें. मिशनचा बहुतेक सर्व खर्च युनिटेरियन असोसिएशनमार्फत आहे. अशीं तीन मिशनें लंडनच्या निरनिराळ्या भागांत आहेत. अशींच मँचेस्टरसारख्या मोठमोठ्या शहरीं निरनिराळीं मिशनें आहेत. अशीं मिशनें पाहून हिंदुस्थानांत परत गेल्यावर तेथील अस्पृश्य मानलेल्या लोकांसाठीं असेच प्रयत्‍न करावेत हा विचार मनांत आला.
Postal Mission (पोस्टल मिशन) : मिस् फ्लॉरेन्स हिलच्या आमंत्रणावरून युनिटेरियन पोस्टल मिशनच्या कौन्सिलमध्यें मुंबईच्या बाजूला ब्राह्मो पोस्टल मिशनची एक शाखा काढण्याचा माझा विचार मीं कौन्सिलपुढें ठेवला. कमिटीला तो पसंत पडून त्यांनीं मला लागेल तशीं पुस्तकें पुरविण्याचें आश्वासन दिलें. कमिटींत १०-१२ स्त्रिया होत्या. युनिटेरियन वाङ्‌मय पोस्टामार्फत वांटून व पत्रव्यवहार करून प्रसार करण्याचें काम सर्व देशभर केवळ स्त्रियाच करतात. पुढें माझे मित्र रा. वासुदेवराव सुकथनकर यांचेकडून मीं मुंबईस अशा एका ब्राह्मो पोस्टल मिशनची स्थापना करविली.
संडे स्कूल असोसिएशन : चेअरमन मि. प्रिचर्ड यांचे घरीं जेवणास गेलों होतों. जेवणानंतर मुलांसाठीं एक उपासना एका मंदिरांत झाली. ती मिस् प्रिचर्ड हिनें चालविली. मला दोन शब्द बोलावे लागले. मुलांची वर्तणूक फार व्यवस्थेशीर होती. सुमारें २०० मुलें होतीं. २० वर्षांवरील सुमारें ७ तरुण मुलांचा एक वर्ग रविवारीं मिस्टर प्रिचर्ड स्वतः आपल्या घरीं घेत. या गृहस्थांचा स्नेह पुढें त्यांचा अंत होईतों टिकला.
साउथप्लेस नैतिक समाज : इंग्लंडच्या साउथप्लेस नांवाच्या भागांत ह्या समाजाचें उपासनामंदिर आहे. फ्रान्सच्या ऑगस्टकॉम यानें Positivism (निश्चितवाद) नांवाचा सांप्रदाय काढला. या सांप्रदायांत ईश्वर, आत्मा वगैरे अज्ञेय गोष्टींना फाटा दिला आहे. याला Humanism (मानव्यधर्म) असेंही नांव देतां येईल. मोठमोठ्या थोर पुरुषांचे स्मृतिदिन पाळण्यांत येतात. केवळ नीतीपलीकडे धर्म म्हणून कांहीं बंधनें नाहींत. उपासनामंदिर व पद्धति इतर ख्रिस्ती देवळांतल्याप्रमाणें आहेत; पण परमेश्वर वगैरेचा इथें उल्लेख देखील होत नाहीं. लोकांस जबरीनें लढाईवर पाठविणें हें निंद्य आहे, असें उपासकांनीं प्रतिपादलें. ऍडम स्मिथ (अर्थशास्त्रज्ञ), सेज्विक (नीतिशास्त्रज्ञ) वगैरेंचे उतारे वाचले. टेनिसनचीं कांहीं पदें गायिलीं. सुमारें २०० श्रोते हजर होते. हे बहुतेक अत्यंत उदार मताचे होते. फ्रेडरिक हॅरिसन या नांवाचे गृहस्थ ह्या सांप्रदायाचे पुरस्कर्ते होते. ही संस्था पाहून मोठा विस्मय वाटला.
ता. २९ डिसेंबर १९०२ रोजीं संध्याकाळीं ७ च्या गाडीनें ऑक्सफर्डला निघालों. ९॥। वाजतां माझ्या बिर्‍हाडीं पोचलों. मला फार दिवसांनीं घरीं आल्याप्रमाणें झालें.
पॅरिस : सुमारें १ वर्षभर मीं इंग्लंडांत घालवून इंग्रजी राहाटीची मला बरीच कल्पना आली होती. इंग्लंड हा प्रॉटेस्टंट पंथाचा ऊर्फ सुधारलेल्या ख्रिस्ती धर्माचा देश. फ्रान्स हा रोमन कॅथॉलिक पंथाचा, पोपच्या पंजाखालचा, जुन्या वळणाचा देश. युरोपच्या दक्षिण भागांत तो असल्यानें आणि फ्रेंच लोक निराळ्या वंशाचे असल्यानें तेथील राहटींत साहजिकच बराच फरक असणार. तो पाहण्यासाठीं मीं १९०३ सालच्या ईस्टरच्या सुटींत १ महिना फ्रान्समध्यें घालविण्याचा विचार केला. हिंदुस्थानहून इंग्लंडला येतांना वाटेंत फ्रान्समधून खुष्कीच्या मागें मी आलों होतों; पण त्या वेळीं घाईच्या प्रवासांत मार्सेल्स, पॅरिस व कॅले यांची घाईंत फार अंधुक कल्पना आली होती. ता. १४ मार्च १९०३ रोजीं सकाळीं ऑक्सफर्डहून पॅरिसला निघालों. रात्रीं १०॥ वाजतां इंग्लंडच्या न्यु हेवन बंदरांत आलों. समुद्र शांत व चांदणें असल्यानें प्रवास सुखाचा झाला. इंग्लंडला येतांना हाच प्रवास वादळी हवेमुळें फार त्रासाचा झाला होता. पॅरिसला सकाळीं ७ वाजतां पोचलों.
बॉने मोरी : पॅरिस युनिव्हर्सिटीच्या कांहीं विद्वान् पुढार्‍यांना व इतर उदार धर्मानुयायांना माझे गुरु डॉ. कार्पेन्टर यांचेकडून ओळखीचीं शिफारसपत्रें घेतलीं होतीं. प्रथम बॉने मोरी या वृद्ध प्रोफेसरांस भेटलों. हे डॉ. भांडारकरांसारखे किंचित् कडक व उग्र दिसले. पॅरिसचें वरवरचें सौंदर्य पाहण्यासाठीं हुरळून आलेला मी एक तरुण असावा, असें वाटून त्यांनीं प्रथम माझी थोडी हजेरी घेतली. पण ऑक्सफर्ड कॉलेजांतील ब्राह्मसमाजाचा एक प्रतिनिधि म्हणून कार्पेन्टरसाहेबांच्या शिफारसीचें एक पत्र पाहून स्वारीनें आपला शांत सल्ला दिला. तुम्हांला पॅरिस खरें पाहायचें असल्यास येथील नटव्या इमारती पाहून न भुलतां त्यांच्या माळ्यावरील गाळ्यांत शिरून डोकावून पाहा. तेथें कंगाल, चोरटे व गुंड लोक बिळांतल्या उंदरांप्रमाणें चोरून रात्रीं आश्रयास राहतात, त्याचीं कारणें शोधा, असें त्यांनीं बजावलें.
प्रो. रेव्हील : प्रो. जाँ रेव्हील यांचे संभाषणांतून अशी माहिती मिळाली कीं, प्रॉटेस्टंट लोकसंख्या फ्रान्सांत ६-७ लाख आहे. प्रॉटेस्टंट समाजाच्या एका स्थानिक मंडळीस कनसिस्टार्स असें म्हणतात. १०६ कनसिस्टार्सपैकीं ३३ सुधारक मताचे (युनिटेरियन) आहेत. १७८९ पर्यंत प्रॉटेस्टंटांस धर्मस्वातंत्र्य मुळींच नव्हतें. आतां कॅथालिक, प्रॉटेस्टंट व यहुदी अशा तिन्ही संघांस सरकारांतून सारखाच आश्रय मिळतो. मदत देतांना सरकार मताची अट मुळींच घालीत नाहीं. सुधारक संघाची एक त्रैवार्षिक सभा भरते. तिचें नांव 'ऍसेम्ब्ली डी प्रॉतेस्तांत लिबरॉल' असें आहे. ह्या सभेनें कमिटी निवडल्यावर तिच्या मार्फत सरकारांतून खर्च मिळतो. पॅरिसचा समाज फार जुन्या मताचा आहे. सोशॅलिस्टांची सामाजिक चळवळ फार जोरानें चालू आहे. पण ह्या चळवळींतले सर्व सुधारक जरी हुशार आणि स्वार्थत्यागी आहेत, तरी धर्माच्या बाबतींत हे अत्यंत नास्तिक आहेत. कारण कॅथॉलिक मताच्या जुलुमास कंटाळून सर्व धर्मांच्या विरुद्धच हे लोक बंडावले आहेत. त्यामुळें एकीकडे कॅथॉलिक धर्माचा अडाणीपणा व जुलूम, दुसरीकडे सुधारकांच्या बुद्धीचा अंधपणा आणि औदासीम्य यांमध्यें उदार धर्माचें काम मोठें कठीण झालें आहे. सोशॅलिस्ट लोकांचा कटाक्ष धर्म आणि भांडवल यांच्याविरुद्ध सारखाच आहे.
मोस्यू वेग्नेअर आणि रॉबर्ती ऑ. फॉतेनी हे उदार धर्माचे मोठे वजनदार वत्तेफ् आहेत. 'लॉ प्रोतेस्तंत' हें साप्‍ताहिक व 'लिबरल एव्हॅन्जलीक' हें मासिक हीं उदार मताचीं आहेत. उदार धर्माच्या प्रसाराचें काम व्हावें तसें जोरानें चालू नाहीं. धर्माच्या बाबतींत आतां बहुतेक पूर्ण स्वातंत्र्य आहे. व्यक्तीच्याच स्वभावाची वाढ झाल्याशिवाय गत्यंतर नाहीं. जाँ रेव्हील हे आधुनिक धर्माच्या इतिहासाचे पॅरिस युनिव्हर्सिटींत व्याख्याते आहेत. व्याख्यानास सर्वांस मोंकळीक आहे. तरी पण थोडास श्रोतृवर्ग हजर असतो. पॅरिस येथें धर्माचें नांव काढल्यास कित्येकांस हंसें येतें. वरपांगी जुन्या धर्माचें ढोंग माजविण्याचा हा परिणाम !
मोस्यु रोज : ता. २५ मार्च १९०३ रोजीं ७ वाजतां रात्रीं मोस्यु रोज यांचे घरीं जेवणास गेलों. मादाम रोज ही फार गोड व कुशल बाई आहे. ती इंग्रजी शिकत होती. निदान तशी मोस्यु रोजची समजूत होती. मीं कांहीं इंग्रजींत विचारलें कीं, मादामची कासावीस होई. मग ती आतुर नजरेनें नवर्‍याकडे पाही. त्याचें मला मोठें कौतुक वाटलें. ३।४ वर्षांची मार्सेला ही मुलगी फार गोड होती. मादामनें काढलेलीं कांहीं चित्रें पाहून समाधान वाटीलें. मला पाहण्यासाठीं मादामचे आईबाप व बहीण ही मंडळी जेवणास आली होती. फ्रेंच तरुणीस इंग्रजी तरुणीइतकी स्वतंत्रता नाहीं. विवाह मुलीच्या संमतीनें आईबापच लावतात. मुलींची विवाहमर्यादा कमींत कमी १६ वर्षांची असते. अलीकडे १० वर्षांत स्त्रीशिक्षणाची अधिक सोय व प्रवृत्ति होत आहे. स्त्रियांच्या प्रगतीच्या बाबतींत इंग्रजांचेंच येथें अनुकरण होत आहे. इंग्रजांचा संसारी शहाणपणा फ्रेंच शिकतात व आपली छानी म्हणजे फॅशन त्यांना शिकवतात. इंग्रजांपेक्षां फ्रेंच अधिक मोकळ्या मनाचे. पॅरिसमध्यें गुलहौशी लोक घरीं न जेवतां रेस्तोराँ (Restaurant) मध्येंच जातात.
बॉई बॉला : ता.२८ शनिवार मार्च १९०३ रोजीं रात्रीं ८ वाजल्यावर माझ्या मित्रानें बॉई बाँला नांवाचें सार्वजनिक नाचाचें ठिकाण दाखविण्यास नेलें. हें ठिकाण लॅटिन क्वॉर्टर्स नांवाचे युनिव्हर्सिटीचे विद्यार्थी राहातात त्या भागीं आहे, हें ऐकून ऑक्सफर्डहून गेलेल्या मला फार आश्चर्य वाटलें. एक फ्रँक देऊन वाटेल त्यानें आंत करमणुकीसाठीं जावें. व्हायोलिनवाल्यांचा मनोहर बँड येथें वेळोवेळीं सुरू होतो. तेव्हां वाटेल त्यानें वाटेल तिच्याशीं नाचूं लागावें, क्रीडावें, हिंडावें, बोलावें, उपाहार घ्यावा किंवा संकेत करावा. येथें येणार्‍या बहुतेकांबद्दल शंका येते. किंबहुना अशा ठिकाणीं शंका घेणें म्हणजेच रिकामटेकडेपणा आहे. पॅरिसच्या करमणुकी अशाच आहेत कीं, त्या परक्यांना सहसा सहन होत नाहींत. निदान त्या कळत तरी नाहींत. रंगेल स्त्रिया अगदीं उघड उघड येऊन विचारतात. सुमारें १००० तरुण माणसें येथें विलास करीत बसलीं होतीं. माझें मन विचारशील झालें. हल्लींच्या उद्योगाच्या झटापटींत मनुष्याला कसल्या तरी करमणुकीची आवश्यकता आहेच. धर्माधिकार्‍यांनीं जर शुद्ध करमणुकी पुरविल्या नाहींत तर इथल्याप्रमाणें केव्हां केव्हां अशुद्ध व घातकी करमणुकी समाजांत शिरतात. इंग्लंडांत हल्लीं धर्माचे बाबतींत तरुणांचें लक्ष वेधण्याची खटपट करणारे मिशनी लोकांना शुद्ध करमणुकी पुरवीत आहेत; त्याचप्रमाणे तरुण कामकरीवर्गाचें मन धर्माकडे वळविण्याचाही प्रयत्‍न करीत आहेत. याबाबत माझें मत पूर्वी फारसें अनुकूल नव्हतें. ही सोकावलेली तरुण मंडळी करमणुकीला पुढें व धर्माला मागें होतात असें माझें म्हणणें होतें; पण अशा शुद्ध करमणुकी पुरवल्या नाहींत आणि कॅथॉलिक धर्माप्रमाणें फाजील सोवळेपणाचा दंभ माजविला पर पॅरिसांतल्यासारखे मासले दिसणारच, असें मला वाटू लागलें.
परे ला शाज : दुसरे दिवशीं परे ला शाज नांवाची स्मशानभूमि पाहावयास गेलों. ही सर्व स्मशानांत मोठी आहे. हिच्यांत सुमारें ३० लक्ष प्रेतें पुरलीं आहेत. प्रथम गेल्याबरोबरच समोरच्या एका उतरणीवरच्या भिंतींत ज्यांच्यासाठीं कबरस्थान नाहीं अशांसाठीं एक मोठें स्मारक भिंतींत कोरलें आहे. तें पाहाण्यासारखें आहे, मृत नवराबायको भिंतींतल्या दाराशीं अज्ञेय प्रदेशाकडे जात आहेत. दोहोंकडे कित्येक मृत विन्मुखपणें त्यांच्या मागून चालले आहेत, खालीं तेंच जोडपें अखेरच्या निद्रेंत उघडें पडलें आहे. आशादेवीनें (Hope) थडग्यावरील शिळा उचलून धरली आहे. त्यावर त्यांचें अर्भक पालथें पडलें आहे. हें चित्र फार परिणामकारक असून त्यांत करुणरस परमावधीला पोंचला आहे. पुष्कळ थडगीं म्हणजे लहान लहान देवळेंच आहेत. त्यांत वेदीवर येशूचा पुतळा, मेरीचा पुतळा, मृताचा पुतळा-निदान फोटो वगैरे ठेवले होते. त्यावरून फुलें, माळा घातल्या होत्या. मोठ्या मेणबत्त्या तेवत होत्या. त्यापुढें बसून प्रार्थना करण्याकरितां खर्ुच्या ठेवल्या होत्या. अशा देवळांतून सर्व कुटुंबाचीं माणसें पुरलेलीं असत. स्मशानांत स्वच्छ व सुंदर सडका, दोहों बाजूंनीं उंच झाडें, त्यांच्या खालीं एकाला एक चिकटून असलेलीं हीं देवळें असा एकंदर देखावा पाहून आपण पाताळलोकांत मृतांच्या स्तब्ध शहरांतच आलों असें वाटतें. येथें प्रेतें जाळण्याचीही टोलेजंग व्यवस्था केलेली होती. एकंदरींत तत्त्वज्ञान, नीति, काव्य व धर्म इत्यादि अनेक गहन विषयांवर गंभीर चिंतन करण्यास पॅरिसचीं ही कॅथॉलिक स्मशानस्थळें अत्यंत अनुकूल आहेत.
रॉबिन्सन : ७ मंगळवार एप्रिल १९०३ रोजीं मोस्यू रोज यांचेबरोबर पॅरिसपासून ८ मैलांवर एक खेडें पाहाण्यास गेलों. बरोबर मादाम व मार्सेला होती. ह्या खेड्यांत रॉबिन्सन नांवाचें एक वनभोजनाचें मोठें स्थळ होतें. त्यांत सुमारें ३०-३५ रेस्तोराँतस होतीं. येथें करमणुकीकरितां पॅरिसचे उद्योगधंद्यांतले सुमारें ४।५ हजार लोक दर आदितवारीं जमतात. दोन ठिकाणीं जुन्या झाडांच्या फांद्यांवरून तीन चार मजली घरें केलीं आहेत आणि खाण्यापिण्याचे पदार्थ खालून वर चाकांवरून ओढून घेण्यांत येतात. भोंवतालीं डोंगरी देखावा आहे. चहूंकडे सहल करण्यासाठीं येथें पुष्कळ गाढवें भाड्यांनें ठेवलीं आहेत. सुमारें ६० वर्षांपूर्वी येथें शुकशुकाट होता. एका धोरणी पुरुषानें प्रथम एक विश्रांतिगृह उघडलें. तेव्हां तो रॉबिन्सन क्रूसोप्रमाणें जंगलांत एकटाच येऊन राहिला; म्हणून ह्या ठिकाणास आतां रॉबिन्सन हेंच नांव पडलें आहे. त्याला इतकी किफायत झाली कीं, त्याचें अनुकरण होऊन आतां हें मोठें करमणुकीचें स्थान बनलें आहे. मोठमोठ्या जत्रा व क्षेत्रें कशीं बनतात याचें हें मोठें चांगलें उदाहरण आहे. एकोणिसाव्या शतकांतलें हें एक पॅरिशियन क्षेत्रच होय.
गुड फ्रायडे : ता. १० एप्रिल १९०३ या दिवशीं भाविक लोक उपवास करतात. मासे, अंडीं हें फराळाचें सामान समजलें जातें. खाटकांचीं सर्व दुकानें बंद असतात. धार्मिक लोक मुख्य मुख्य देवळांत दर्शनास जातात. सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत देवळांतून रीघ लागते. मी आज सां व्हेन सां दि पाल, सां रोक, मा दि लेन या तीन मोठ्या देवळांत गेलों. गायन, वादन, मंत्रघोष, उपदेश वगैरे चालू होतें. फुलें, वेली, पानें यांनीं देव्हारे भरगच्च सजवले होते. एका टेबलावर मखमलीच्या गादीवर सुळावर चढलेल्या येशूची लहान मूर्ति ठेवलेली असे. जवळ एक लहान मुलगा बसला होता. स्त्रीपुरुष एकामागून एक येत व मोठ्या भक्तीनें येशूचे दोन्ही बाहू, गुढघे, पावलें चाटून जात. वृद्ध स्त्रिया फारच प्रेमानें चाटीत आणि जवळ ठेवलेल्या एका ताटांत पैसा टाकून पुढें जात. जवळ बसलेला मुलगा रुमालानें मूर्ति पुशीत असे. हा प्रकार सर्वत्र एकसारखा चालला होता. सां रोक येथें येशूला सुळावर चढविण्याचा व थडग्यांत नेण्याचा हुबेहूब देखावा दाखविण्यांत आला. तो पाहून कॅथॉलिक मूर्तिपूजेचा माझ्या मनावर फार परिणाम झाला.
मॅडोमासील ड्युगा : मॅडोमासील ड्युगा ही बाई कुमारी मोलरी नांवाच्या स्त्रियांच्या कॉलेजांत वाङ्‌मय व तत्त्वज्ञान या विषयांची अध्यापिका आहे. पॅरिस येथील स्त्रीशिक्षणाबद्दल माहिती मिळविण्याकरितां ह्या बाईची मीं भेट घेतली. बाई अत्यंत गरीब, सभ्य व साधी होती. हिचा पोषाख व वागणूक इतकी साधी दिसली कीं, पॅरिस नगरांत राहाण्यास ती जवळजवळ अयोग्य वाटली. दर एक माहिती पुरविण्याची हिची अत्यंत उत्कंठा दिसली. मी अनेक प्रश्न विचारले. त्यांचीं तिनें समर्पक, साधार उत्तरें दिलीं. सुमारें दोन तास बोललों, तरी तिनें कंटाळा दाखविला नाहीं. उलट माझीं उदार मतें व बारीक चौकसपणा पाहून तिला सानंद आश्चर्य वाटलें व तिनें तसें बोलूनही दाखविलें. हिंदुस्थानचे लोक म्हणजे गहन विचारांत गुंतलेले, विरागी वृत्तीचेच असावयाचे, असा तिचा समज होता. माझीं हीं प्रगमनशील, बुद्धिवादी मतें पाहून आपणांस आश्चर्य वाटतें, असें बोलून दाखविल्याबद्दल तिनें माफी मागितली. दुसरे दिवशीं तिनें मला जेवणास बोलावलें. आदले दिवशीं स्त्रीशिक्षणासंबंधीं भाषण झालेंच होतें. पुढें उच्च शिक्षणाविषयीं बोललों. भाषणांत व्यत्यय येऊं नये म्हणून तिनें दुसर्‍या कोणासही बोलावलें नव्हतें. प्रेंफ्च विवाहपद्धतीवर मोठें मजेचें बोलणें झालें.
फ्रान्समध्यें मुलांमुलींचीं लग्नें त्यांचें आईबाप त्यांच्या संमतीनें मोठेपणीं लावतात. इंग्रजांप्रमाणें हळूहळू येथेंही स्वयंवराची चाल पडत चालली आहे. मात्र तरुण मुलीस तेथल्याप्रमाणें स्वातंत्र्य नाहीं. एका मुलींचें उदाहरण सांगितलें कीं, आईला सोडून ती एकटीच अशी केवळ स्नानगृहांतच जात असे. नंतर पॅरिस शहरच्या नीतीसंबंधीं बाईनें मोकळेपणानें आपले विचार कळविले. ब्रिटिशांपेक्षां फ्रेंच लोकांत वैवाहिक नीति कमी आहे. जसजसें दक्षिण युरोपांत जावें तसतसें नीतीचें मान कमी कमी होत जातें, असें तीं म्हणाली. गरीब व कामकरी स्त्रीपुरुष लग्न न लावतां नवराबायकोप्रमाणेंच राहतात. तें केवळ अनीतीचेंच असतें असें नाहीं. ह्याचें एक कारण लग्नाच्या विधीचें धर्मदृष्टीनें व कायद्यानें फाजील अवडंबर माजवलें जातें. गरिबांना तें झेंपत नाहीं. नीति बिघडण्याचें दुसरें कारण तरुण मुलांनीं २१ वर्षांनंतर २ वर्षे लष्करांत नोकरी केलीच पाहिजे, असा कायदा आहे. अशा तारुण्याच्या वेळीं या पेशांत स्वैरवृत्ति साहजिकच वाढते. शिवा पॅरिस हें जगातील करमणुकीचें स्थान असल्यानें परकीय चैनी लोकांचे चाळे येथें फार चालतात. उच्च शिक्षणांत स्त्रियांचा कसा थोडा थोडा शिरकाव होत आहे व चळवळीचें काम स्त्रियाच कसें अंगावर घेत आहेत याविषयीं बोलणें झालें. एकंदरींत या बाबतींत फ्रान्स देश अमेरिकेच्या व इंग्लंडच्या मागें असल्याचें बाईनें कबूल केलें. स्त्री-शिक्षणाच्या कामीं कॅथॉलिक धर्माकडून कसा अडसर येतो तें तिनें स्वतःच्या अनुभवावरून सांगितलें.
ह्याप्रमाणें ह्या दोन दिवसांच्या संभाषणानंतर या विद्वान् व आपल्या जातीबाबत झटून यत्‍न करणार्‍या बाईविषयीं मला फार आदर वाटूं लागला. तसेंच तिलाही मजबद्दल व माझ्या ब्राह्मसमाजाबद्दल आस्था उत्पन्न झाली. आपल्या भेटीची आठवण म्हणून तिनें इमर्सनचें एक पुस्तक मला बक्षीस दिलें.
व्हर्सायचा राजवाडा : पॅरिसच्या नैॠत्येस १५ मैलांवर इतिहासप्रसिद्ध व वैभवशाली व्हर्साय शहर आहे. मी १२ एप्रिल आदितवारीं दोनप्रहरीं तीन वाजतां तेथें पोंचलों. येथें १५ व्या लुईचा प्रचंड आणि वैभवसंपन्न राजवाडा आहे. मध्यें चौकांत ह्या लुईचा अश्वारूढ भव्य पुतळा आहे. या ठिकाणीं ऐतिहासिक चित्रांचा व पुतळ्यांचा जसा संग्रह आहे तसा जगांत कोठेंही नाहीं. कांहीं चित्रांनीं माझें मन वेधलें. शार्लमेन, सां लुई यांचीं चित्रें पाहातच राहावेसें वाटलें. क्रुसेड्स हॉलमध्यें क्रुसेड्ससंबंधीं चित्रें आहेत. दुसर्‍या मजल्यावरील गॅलरींत १७९७ ते १८३५ पर्यंतची भव्य चित्रें आहेत. त्यांत नेपोलियनचा पराक्रम वर्णिला आहे. त्याचें सेंट हेलीना येथील थडगें, राटीसबन येथें त्याच्या पायाला झालेली जखम सर्जन बांधीत असतां तो आपल्या पांढर्‍या घोड्यांवर चढत आहे. अलेक्झांड्रिया शहरांत त्याचा प्रवेश, तेथील राजाचें शरण येणें, ऑस्टर्लिटझ्र लढाईची आदली रात्र वगैरे चित्रें पाहून वीर व करुण रसाचा अनुभव आला.
लुईची निजावयाची खोली, अंथरुण व चादर हीं राखून ठेवलीं आहेत. वाड्यांचे खिडक्यांतून सुंदर बागेची व उपवनाची अनुपम शोभा दिसत होती. उंच झाडें, वीथिका, पुष्पवाटिका, गुंफा, तडाग, लहानमोठीं हजारों कारंजीं, वाड्यांपासून उतरत जाणारी सपाटी, पुढें दूरवर जाणारा रुंद व प्रशस्त कालवा, त्यावरील क्रीडानौका, हे एक ना दोन नानाविध देखावे पाहून मन समाधान पावलें. मानवी ऐश्वर्य, सौंदर्य, स्वातंत्र्याच्या व सुधारणेंच्या वातावरणांत इतकें एकवटलेलें माझ्या पाहाण्यांत तरी अद्याप कोठें आलें नाहीं व पुढें येईलसें दिसत नाहीं. म्हणून ८ चे सुमारास बाहेर पडतांना थोडेसें अवघड वाटलें.
ऑगस्ट डि कॉम : प्रसिद्ध तत्त्ववेत्ता ऑगस्ट डि कॉम राहात असलेलें घन नं. १० रू मॉसियॉर ल प्रिन्स ह्या रस्त्यांवर आहे तें पाहिलें. त्यांनीं काढलेला Positivist ऊर्फ निश्चितवादी समाज या घरांत भरत असतो. तिथें त्याच्या कांहीं तसबिरी व पुतळे होते. त्याची दत्तक मुलगी मादाम द व्हान्सा आणि त्याचा शिष्य लाफाट हे येथें राहात होते. सर्व सामान व्यवस्थित होतें. तो ज्या अंथरुणावर मेला तें अंथरूणही चांगल्या रीतीनें ठेवण्यांत आलें होतें.
राममोहन रॉय : राजा राममोहन रॉय यांची समाधि ब्रिस्टल शहरांतील एका स्मशानभूमींत सुंदर हिंदी पद्धतीनें बांधली आहे. हिच्याजवळ बसून मीं थोडीशी प्रार्थना केली. प्रेक्षकांसाठीं एक मोठें पुस्तक ठेवलेलें असतें. त्यांत समाधि पाहिल्याचा उल्लेख करून मीं आपली सही केली. राममोहन रॉयला लहानपणीं जिनें स्वतः पाहिलें होतें, अशी एक वृद्ध बाई या शहरांत राहात होती. तिला मी मुद्दाम जाऊन भेटलों, ही सात वर्षांची असतांना तिची शाळा पाहण्यास राममोहन गेले होते. त्यांची भव्य मूर्ति पाहून तिच्या लहानग्या मनावर फार चांगला परिणाम झाला होता असें तिनें सांगितलें. "He was every inch a Raja." असे तिनें मजपाशीं उद्‍गार काढले. या बाईचें नांव मिस् कॅसल असावें असें वाटतें. राममोहन रॉयचा अनुयायी आपणांस येऊन भेटतो याबद्दल तिला फार आनंद झाला. तिनें स्टॅफर्टन ग्रोव्ह, १८ ऑक्टोबर १८३३ च्या दिवशीं राजा राममोहन रॉयच्या अत्यंविधीचें वर्णन असलेल्या डायरींतलें जुनें पान मला आठवण म्हणून दिलें. याशिवाय रॉयच्या डोक्याचे केस व त्यांच्या नांवाचें एक सुंदर व्हिजिटिंग कार्ड तिनें मला दिलें. हीं सर्व योग्य ठिकाणीं सांभाळून ठेवण्यासाठीं कलकत्त्याला ब्राह्मसमाजाच्या सेक्रेटरीकडे मीं पाठवून दिलीं.
१९०२ ची ईस्टर सुट्टी : ही सुट्टी मीं इंग्लंडच्या दक्षिण किनार्‍यावरील प्रांतांत घालविली. या भागांत थंडी कमी असते. सकाळीं ९ वाजतां डेव्हनशायरमधील ब्रीडपोर्ट या गांवीं निघालों. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटींतील चौघाजणांनीं दक्षिण अफ्रिकेंतील लढाईंत स्वेच्छेनें कामगिरी पत्करली होती. त्यांपैकीं दोन विद्यार्थी माझ्याच गाडीनें निघाले होते. त्यांस निरोप देण्याकरितां स्टेशनवर विद्यार्थ्यांची गर्दी जमली होती. लष्करी बँड सुरू होता. हें पाहून माझें मन विचारांनीं व विकारांनीं भारून गेलें. दोन प्रहरीं दीड वाजतां ब्रेडपोर्टला पोंचलों. माझे मित्र, जे वाल्टर कॉक यांच्या परिचयाचे, मि. कार्निक मला नेण्यास स्टेशनवर आले होते. हे जुन्या वळणाचे मेथॉडिस्ट पंथाचे. तरी माझ्याशीं त्यांनीं धार्मिक बाबतींत फार सहानुभूति दाखवली. चार दिवस मी यांच्याचकडे होतों. दुसरे दिवशीं रविवारीं संध्याकाळी ब्रेडपोर्टच्या युनिटेरियन चर्चमध्यें माझी उपासना ठरली होती. मँचेस्टर कॉलेज कमिटीचे प्रेसिडेंट श्रीमंत युनिटेरियन मि. कॉलपॉक्स याच गांवांत राहात होते. त्यांची मुलाखत दोन प्रहरीं झाली.
रविवारीं संध्याकाळीं युनिटेरियन मंदिरांत उपासना चालविली. एकदोन आठवडे आधींच मजबद्दलच्या जाहिराती वर्तमानपत्रांतून प्रसिद्ध झाल्या होत्या. मीं लिटनीच्या पद्धतीनें उपासना चालविली. या पद्धतींत आचार्य व उपासक या पद्धतीच्या ठराविक छापील पुस्तकांतून कांहीं वाक्यें आळीपाळीनें म्हणतात. तेणेंकरून दोघांचेंही लक्ष उपासनेंत चांगलें लागतें. ही पद्धत मला आवडली. श्रोतृसमाज ३००।३५० जमला होता. मी परका म्हणूनच इतकेजण जमले असावेत. युनिटेरियन पंथाशिवाय इतर पंथांचाही भरणा होता. एक तास उपासना झाल्यावर सुमारें २० मिनिटें माझें प्रवचन झालें. विषय ब्राह्मसमाज होता. बहुतेक सर्वांस प्रवचन कळलें. १०।१२ लहान थोरांनीं तसें येऊन मला सांगितलें.
रविवारच्या नेहमींच्या पोषाखाप्रमाणें माझ्या डोक्यावर गुलाबी फेटा होता. निरनिराळ्या वर्तमानपत्रांतून उपासनेचा जो रिपोर्ट आला त्यांत ब्राह्मसमाजापेक्षां माझ्या फेट्याचें आणि विशेषतः शेमल्याचेंच अधिक वर्णन होतें.
'ए' गार्डन : ता. १८ मंगळवार मार्च १९०२ रोजीं सकाळीं ९ वाजतां मी, मि. कॉर्निक व रेव्हरंड विंटर असे तिघे ब्रेडपोर्टपासून ६।७ मैलांवर 'ए' गार्डन टेकडीवरचे प्राचीन रोमन अवशेष पाहाण्यास गेलों. अगदीं डोंगराळ प्रदेशांत टेकडीच्या माथ्यावरून घोड्यांच्या गाडीला आणि बायसिकलला जाण्यास सुंदर सडका आहेत. ही रस्त्याची सुधारणा बायसिकल सुरू झाल्यापासून झाली आहे. (मोटारींचा प्रघात अजून झाला नव्हता. त्याचप्रमाणें विजेच्या दिव्यांचा प्रघातही लंडनसारख्या मोठ्या शहरांतही झाला नव्हता.) 'ए' गार्डन टेकडी समुद्रसपाटीपासून ८१२ फूट उंच आहे. जमीन मऊ, चिकणाईत चुनखडीची व गवतानें आच्छादित अशी आहे. टेकडीच्या माथ्यावरून जुन्या रोमन काळची एक सडक सरळ बाणासारखी खालीं जाते. सडका अगदीं सरळ करण्याची चाल रोमन आहे. टेकडीच्या माथ्यावर जुनी रोमन छावणी होती. तिचे अवशेष अद्याप दिसतात. मध्यें दोन पुरुष खोल खंदक व दोन्हीकडे समांतर बांध असें एक मोठें वर्तुळ टेकडीच्या माथ्यावर आहे. येथून सुमारें १।२ मैलांवर समुद्र दिसतो. ही चांगली मार्‍याची जागा आहे. टेकडीवर अद्यापि केव्हां केव्हां रोमन लोकांचीं हत्यारें व हाडांचे सांगाडे सांपडतात.
त्यानंतर कॉर्निकसाहेबानें खालीं खेड्यांतून मेथॉडिस्ट समाजाचें काम पद्धतशील कसें चालतें हें दाखविलें. दोन गरीब लोकांच्या घरांत जाऊन त्यांची स्थिति पाहिली. पैकीं एक बाई १० वर्षे अंथरुणाला आजारानें खिळलेली होती. तिचेजवळ जाऊन मी प्रार्थना केली. मेथॉडिस्ट लोकांची गरिबांत धर्मप्रचार करण्याची हातोटी पाहाण्यासारखी आहे. आठवडाभर कामधंदा करणार्‍या तरुणांस हुरूप येऊन रविवारीं खेडोपाडीं उपासना करण्यास पाठविण्यांत येतें. कॉर्निक हे अशांपैकीं होते. दर रविवारीं ते दोन तीन खेड्यांत फेरी मारून येत.
डेव्हॉनपोर्ट येथील युनिटेरियन मंदिरांत सकाळीं ११ वाजतां व संध्याकाळीं ५ वाजतां मीं दोनदां उपासना चालविली. देऊळ भव्य होतें; पण युनिटेरियन चळवळ फार मंदावलेली दिसली. उपासकांची संख्या सकाळीं सुमारें ३० व संध्याकाळीं ५० अशी होती. विशेष अगत्य दिसलें नाहीं. सुधारक चळवळीस औदासिन्याप्रमाणें दुसरें कांहींच घातक नाहीं. हें येथें व दुसर्‍या कांहीं ठिकाणीं दिसलें. याशिवाय क्रूकर्न, टनबिजवेल्स, वेल्सची राजधानी कार्डिफ, चेल्टनहॅम वगैरे ठिकाणीं माझ्या उपासना व प्रवचनें झालीं.
डेव्हनपोर्ट, फ्लीमौथ आणि स्टोन हाऊस हीं तिन्ही शहरें एकमेकांस भिडून आतां त्यांचें एक गांव बनलें आहे. पूर्वी धार्मिक जुलमाला कंटाळून अमेरिकेला ज्या वसाहती गेल्या त्यांपैकीं फ्लीमौथ ब्रदरेन ही याच गांवांहून गेली होती. हल्लीं लोकसंख्या दोन लाख आहे. हीं गांवें टेकड्यांवर वसलीं असल्यानें एकही रस्ता सपाट नाहीं. बर्‍याच ठिकाणीं इतके भयंकर चढउतार आहेत कीं गाडी हाकलणें धोक्याचें होतें. तशांत इंग्लंडचे रस्ते बर्फ पडून निसरट होतात. सपाट रस्त्यांतही केव्हां केव्हां माणसें पडतात; पण अशा चढउतारावरूनही विजेच्या ट्रामगाड्यां इतक्या शिताफीनें धांवतात व उतारावर मध्येंच थांबबात कीं पाहात राहावें. हें शहर आरमारी सैन्याचें मोठें स्थान असल्यानें येथें लष्करी देखावे पुष्कळ दिसतात. आदितवारीं लष्करी लोक उपासनेला जातांना पाहून कौतुक कां वाटूं नये ?
नाताळची सुट्टी : १९०२ ची नाताळची सुट्टी मीं ऑक्सफर्डमध्येंच घालविली. ऑक्सफर्ड येथें एक नॅचरल हिस्ट्री म्युझिअम म्हणून भव्य संग्रहालय आहे. त्याच्या मागच्या बाजूस प्रोफेसर टायलर नांवाचे वृद्ध आणि विद्वान् संशोधक राहतात. प्रिमिटिव्ह कल्चर नांवाचा त्यांचा ग्रंथ प्रख्यात आहे. मानवसमाजाची आद्यस्थिति कशी होती ह्याविषयीं शोध करणें हा त्यांच्या आयुष्यांतील मुख्य विषय आहे. त्यांना मी भेटलों. मी हिंदुस्थानचा विद्यार्थी म्हणून त्यांना मोठा आनंद झाला. संभाषणाचे वेळीं दिव्याची आणि कंदिलाची प्रगति कशी झाली हा विषय निघाला. तेव्हां मी माझ्या जन्मभूमि-जमखंडीमध्यें बाजारांत माळणी कोणत्या प्रकारचे दिवे वापरतात तें सांगितलें. वेळवाच्या चार पायांवर तट्टयाचा एक लहानसा मनोरा असतो. एका बाजूला हा वेळवाचा कंदील मोकळा असतो. बाकीच्या तिन्ही बाजू मेणानें मेणवलेल्या असतात. त्यांत करडईच्या तेलाची पणती जळत असते. ज्या दिशेनें वारा वाहात नाहीं त्या दिशेकडे या कंदिलाचें तोंड वळवून माळणी आपला रात्रीचा व्यापार करतात. हें ऐकून प्रिमिटिव्ह कल्चरचीं उदाहरणें हिंदुस्थानांत अद्यापि कशीं आढळतात, हें मीं प्रोफेसरांना सांगितल्यावर त्यांनीं माझे फार आभार मानले व स्वदेशीं परत गेल्यावर माळणीच्या दिव्याचे दोनचार नमुने अवश्य पाठविण्याविषयीं विनंती केली. या विषयाची माझी ग्राहकता पाहून त्यांनीं दुसरे दिवशीं मला चहाला बोलाविलें. त्यांची व्याख्यानें सर्वांस मुक्त असत. तरी तिघां-चौघांखेरीज कोणी येत नसे. मीं तीन-चारदां व्याख्यानें ऐकलीं. व्याख्यानापेक्षां संभाषणच मला बरें वाटलें. युनिव्हर्सिटीचे हे मोठे जाडे प्रोफेसर आहेत. त्यांना वाटेल तेव्हां अशीं दोन-चार व्याख्यानें देण्यापलीकडे कांहीं काम नाहीं ह्यांचें घर म्हणजे एक मोठें म्युझिअमच असे. मी भेटावयास जाईं तेव्हां प्रोफेसर टायलर म्हणत, "Come in Mr. Shinde. This is my den." आणि विचित्र वस्तूंनीं भरलेली आपली भव्य खोली ते मला दाखवीत.
मिसेस मॅक्समुल्लर : मि. हर्बर्ट स्पेन्सर, डॉ. मार्टीनो, मॅक्समुल्लर वगैरे अत्यंत नामांकित मंडळींचे ग्रंथ वाचून माझी त्यांच्यावर श्रद्धा बसली होती. इंग्लंडांत गेलों तेव्हां त्यांपैकीं कोणी हयात नव्हते. कांहीं तर नुकतेच वारले होते. प्रो. मॅक्समुल्लर यांचें घर युनिव्हर्सिटी पार्कजवळ चांगलें थाटाचें होतें. तेथें मी मिसेस मॅक्समुल्लरना भेटण्यास गेलों. आपल्या नवर्‍याचा एक होतकरू हिंदी चाहता आणि अनुयायी आपल्यास भेटावयास आलेला पाहून तिला फार संतोष वाटला. इकडच्या तिकडच्या गोष्टी झाल्यावर तिनें माझा पत्ता विचारून मी लवकरच इंग्लंड सोडणार होतों म्हणून स्वदेशचा पत्ता विचारून घेतला. मी स्वदेशीं आल्यावर तिनें प्रो. मॅक्समुल्लरचीं सर्व प्रसिद्ध लेक्चर्स, तुलनात्मक धर्मावरचीं आणि हिंदु षड्दर्शनें हीं पुस्तकें मला बक्षीस म्हणून पाठविलीं. मि. हर्बर्ट स्पेन्सर यांच्या आत्मवृत्ताच्या दोन मोठ्या प्रती मला ब्रिटिश आणि युनिटेरियन असोसिएशनमार्फत हिंदुस्थानांत मिळाल्या. त्या या बाईकडून कीं काय तें आठवत नाहीं.
१९०३ च्या उन्हाळ्याच्या सुट्टीपूर्वीची ऑक्सफर्ड येथील शेवटची टर्म भरत आली. माझ्या कॉलेजच्या प्रोफेसरांचा व मित्रांचा तसेंच सर्व विश्वविद्यालयाचा निरोप घेण्याचे दिवस जसजसे जवळ येत चालले तसतशी मला फार हुरहूर वाटूं लागली. विलायतेंतील हीं दोन वर्षे म्हणजे माझ्या आयुष्यांतील एक मोठें सुखस्वप्नच होय.
ऑक्सफर्डपासून दीड-दोन मैलांवर बेंझी नांवाचें क्षुद्र खेडें होतें. तेथें एक ओसाड जुनें उपासनालय (मंदिर) होतें. त्यांत मी केव्हां केव्हां विश्रांतीसाठी जाई. शेवटचा एकान्तवास करण्यासाठीं मी तेथें जाऊन या दोन वर्षांचें सिंहावलोकन केलें. आंतून मला असें उदासीन वाटत असतां ऑक्सफर्ड शहरांत मात्र आनंदाचा मोठा गलबला माजला होता.
बोटींच्या शर्यती : वर्षअखेरीस ऑक्सफर्डच्या विद्यालयांत Eighth Week नांवाचा एक अत्यंत गर्दीचा आठवडा घालविण्यांत येतों. निरनिराळ्या कॉलेजच्या आठ बोटींची ही चुरशीची टेम्स नदीवरील शर्यत (Regatta) असते. ऑक्सफर्डजवळील टेम्स नदीच्या भागाला आयशिस हें नांव आहे. मॉडेलिन कॉलेजापासून जवळजवळ मैल-दीड मैल नदीचां प्रशस्त भाग बोटीच्या शर्यतीला फार योग्य आहे. ज्या ज्या कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांना मागें यश आलेलें असतें, त्यांच्यापैकीं आठ आठ विद्यार्थी एकेका बोटींत बसलेले असतात. यशांतील नंबराप्रमाणें बोटीचा अनुक्रम ठरलेला असतो. कॉलेजांतील बहुतेक सर्व विद्यार्थी आपापल्या बोटींच्या बाजूनें किनार्‍यावर उभे असतात. बोटी वेगानें धांवूं लागल्या म्हणजे किनार्‍यावरील मंडळी बेहोष होऊन ओरडत, कर्णे पुंफ्कीत, हातवारे करीत, धांवत असतात. ह्यांत केव्हां केव्हां कॉलेजांतील शिक्षकही भाग घेतात. हा रमणा आठवडाभर चालतो.
ऑक्सफर्ड : ऑक्सफर्ड हें अति प्राचीन विद्यालय असून इंग्लंडच्या इतिहासांतच नव्हे तर चालू वरिष्ठ प्रतीच्या समाजरहाटींतही या विद्यालयाचा अनेक प्रकारें परिणाम घडलेला दिसून येतो. हें विद्यालय इंग्लिश राष्ट्ररूपी पुरुषाच्या पाठीचा मणकाच म्हटलें तरी चालेल. श्रीमंत समाजांतील विशेषतः अमीरउमरावांचीं मुलेंही या विद्यालयांत सामाजिक व संभावित वळण लावून घेण्यासाठी येतात. प्रत्यक्ष राजघराण्यांतील तरुणही राजपुत्रासह युनिव्हर्सिटीच्या निरनिराळ्या कॉलेजांत असतात. सुमारें १७।१८ कॉलेजांतून चार-पांच हजार विद्यार्थी शिकत असतात. ह्या आठवड्यांत इतक्या कॉलेजांतील विद्यार्थी येथील संमेलनांत भाग घेण्यासाठीं आपल्या आयाबहिणींना बोलावणें करतात. सभा, संमेलनें, पाटर्या, भोजनें इत्यादि प्रसंगांची गर्दी उडते. इंग्रजी विवाह स्वयंवरपद्धतीचा असल्यानें परस्पर-परिचयाला हा काळ फार अनुकूल असतो. इंग्रजी समाज चा ध्येयवाद व्यवहाराला नेहमीं समांतर असतो. एकंदरींत राष्ट्रीय जीवनांत ही बुढ्ढी युनिव्हर्सिटी बारीकसारीक गोष्टींतही कसें मन घातले आणि बिनबोभाट काम साधून घेते हा एक मोठा निरीक्षणाचा विषय आहे.
पदवीदान-समारंभ : ता.२४ जून १९०३ रोजीं ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीचा मोठा वार्षिक पदवीदान समारंभ झाला. १० वाजल्यापासून शेल्डोनियन थिएटरांत स्त्रीपुरुषांची गर्दी जमूं लागली. १२ वाजतां थिएटर खालवर गच्च भरलें. सुमारें दोन हजार लोकसमुदाय हजर होता. तीनचतुर्थांशावर स्त्रियाच होत्या, यावरून जमावाचें सामाजिक स्वरूप स्पष्ट दिसलें. मागील Eight Week च्या (बोटींच्या शर्यतीच्या) खालोखाल हा आठवडा मोठा चैनीचा होता. चोहोंकडे नाच, मेजवान्या व खेळ चालतात. परीक्षा आटोपल्यामुळें विद्यार्थी मोकळे असतात. त्यामुळें मुद्दाम बोलावून आणलेल्या बहिणी व मेहुण्या यांचा आदरसत्कार करण्यास ते उत्सुक असतात.
बारा वाजतां सेनेटचा छबिना आंत आला. नंतर ज्या बड्यां लोकांना सन्मानाच्या पदव्या घ्यावयाच्या होत्या ते आले. त्यांत आफ्रिकेंतील बोअर युद्धांतील यसस्वी वीर सर जॉर्ज व्हाईट हे होते. त्यांस D.C.L. ची पदवी देण्यांत आली. बादशहा एडवर्डचे बंधु डयूक ऑफ आल्बनी यांची पत्‍नी व कन्या हजर होत्या. समारंभांतील सर्व भाषणें लॅटिनमध्यें झालीं. (ही पुराणप्रियता किंचित् हास्यास्पदच होती.) अशा गंभीर प्रसंगीं विद्यार्थ्यांनीं गोंगाट व वात्रटपणा केला यांत काय नवल ! एका विद्यार्थ्यानें बायकांसारखा आवाज काढला. दुसर्‍यानें मांजराच्या आवाजाची नक्कल केली. ही सर्व मंडळी अंडर-ग्रॅज्युएट्स होती. व्हाइटसाहेबांनीं कांहीं तरी बोलावें म्हणून ३।४ मिनिटें टाळ्यांनीं ठिकाण दणाणलें. मग त्यांचे भाषाण सुरू असतांना तें लवकर संपेना म्हणून कांहींनीं गोंगाट व आरडाओरडा सुरू केला. अंडर-ग्रॅज्युएट्स असा दंगा करतात, म्हणून त्यांना तिकिटें देण्यांत येत नाहींत. तरी येनकेन प्रकारेण जी कांहीं मंडळी आंत येतात ती आपला प्रताप अशा रीतीनें गाजवतातच.