निराश्रित साह्यकारी मंडळीचें अशा रीतीनें एक वर्ष लोटल्यावर कामाचा चहुकडे बोलबाला होऊं लागला. ह्या नवीन कार्याबद्दल अनुकूल प्रतिकूल मतें प्रकट करण्यांत वृत्तपत्रकारांची चढाओढ लागली. या राष्ट्रीय मुहूर्त कालांत मुंबईस बिनबोभाट परोपकारी कृत्य करणारे दोन दानशूर गृहस्थ होते. एक मलबारी नांवाचे पारशी गृहस्थ व दुसरे दयाराम गिडुमल, सुरतेचे डिस्ट्रिक्ट जज्ज, असे होते. पुण्याचे प्रो. धोंडोपंत कर्वे, अनाथ महिलाश्रमाचे संस्थापक; प्रो. गोपाळ कृष्ण गोखले, भारत सेवक मंडळाचे संस्थापक; राजकारणांत सारा हिंदुस्थान हलवून सोडणारे टिळक वगैरेंनीं महाराष्ट्राला तत्कालिन अग्रपद मिळवून दिलें होतें.  अशा मुहूर्तकाळीं वरील दोन परोपकारी गृहस्तांना केवळ महिलांच्या उध्दारासाठीं निष्काम बुध्दीनें कांहीं तरी करावें ही तळमळ लागून राहिली होती. एके दिवशीं दयाराम गिडुमल ह्या थोर पुरुषाकडून मीं त्यांना समक्ष भेटून जावें अशी अत्यंत प्रेमळपणाची चिठ्ठी आली. ती भेट मी कधीं विसरणार नाहीं. त्यांनीं मला अत्यंत आपलेपणानें कवटाळून, डोळयांत आंसवें आणून विचारलें कीं, हें अपूर्व मिशन काढण्याची कल्पना मला कशी सुचली. ह्या कामीं अस्पृश्यवर्गांच्या महिलासाठीं मीं कांहीं तजवीज केली आहे काय असें विचारलें. मीं निर्भीडपणें सांगितले कीं, ह्या हतभागी भारतामध्यें पुरुषापेक्षां महिलांची स्थिति अत्यंत दुर्बळ व केविलवाणी आहे हें मी जाणून आहें. माझ्याप्रमाणेंच माझ्या घरांतल्या मंडळींनाहि ही जाणीव असल्यानें माझी त्यागी बहिण आणि पूज्य माता यांनीं आपलें पाठबळ दिलें आहे. याची वार्ता दयारामजींच्या कानावर अगोदरच आली होती. म्हणूनच त्यांनीं मला समक्ष भेटीला बोलावून असें कळकळीचें स्वागत केलें. त्यांनीं विचारलें, “ह्या अस्पृश्य महिलांच्या सेवेसाठीं तुम्ही काय करूं शकतां?” मीं उत्तर दिलें,“आमच्या मध्यवर्ती आश्रमांत निराश्रित सेवासदन या नांवाखालीं एक स्वतंत्र शाखा आम्हीं काढूं.” दयारामजींनीं ताबडतोब दरमहा १०० रु. ची मदत देऊं केली आणि हें सदन निघालें. मिशनची पहिली शाळा १८ ऑक्टोबर १९०६ सालीं मुरारजी वालजीच्या बंगल्यांत निघाली होती. पण कामाची वाढ झाल्यानें ही जागा पुरेना म्हणून एल्फिन्स्टन रोडवरील स्टेशनाचे पश्चिमेस ग्लोब मिलजवळ एका चाळींत अधिक प्रशस्त जागा घेतली.

मिशनचा पहिल्यापासूनच एक दंडक ठरला होता कीं, मिशनमध्यें काम करणा-यांनीं ज्या ठिकाणीं अस्पृश्य लोक रहातात तेथेंच त्यांच्यांत मिळून मिसळून रहावें, काम करणारांनीं आपल्या कुटुंबासह येऊन रहावें. मिशन-यांच्या बायकामुलांनीं अस्पृश्य मानलेल्या बायकामुलांमध्यें मिळून मिसळून रहावें. ह्या उद्देशाला अनुसरून ग्लोब मिलजवळच्या एका चाळींत मिशननें आपलें ठाणें घातलें. खालच्या मजल्यांत शाळा, दवाखाना, उद्योगालय वगैरेची व्यवस्था करण्यांत आली आणि वरच्या मजल्यांत माझे वृध्द आईबाप, रा. सय्यद अबदुल कादर व त्यांची बहिण आणि तिचा नवरा इतक्यांची राहण्याची सोय करण्यांत आली. तेथे वरील सदनाची संस्थापना २१ में १९०७ रोजीं झाली. ग्लोब मिलच्या आसपास या चाळीला लागूनच मोठें पटांगण होतें. किंबाहुना येथें शहराची वस्ती संपली होती आणि उन्हाळयाच्या दिवसांत मुलांना खेळावयास प्रशस्त जागा होती. पण पावसाळयांत ह्या जागेंत मोठी दलदल माजून दोन तीन महिने पाणी सांचून रहात होतें. त्यामुळें रहाण्याला जागा रोगराईची आणि गैरसोईची होती. म्हणून लवकरच ही जागा सोडून स्टेशनाला लागूनच नवीन प्रशस्त बंगला घेतला व तेथें या सदनाचें काम जोरांत चाललें.

मिशनचे हेतू पहिल्यापासूनच पुढीलप्रमाणें होते. (१) शिक्षणप्रसार (२) नोक-या मिळवून देणें (३) सामाजिक अडचणींचें निवारण करणें आणि (४) सार्वत्रिक धर्म व्यक्तिगत शील आणि नागरिकता वगैरे गुणांचा प्रसार ह्या गरीब लोकांत करणें. शेवटचे तीन हेतू वरील सदन निघेपर्यंत साधणें अशक्य होतें. म्हणून ह्या सदनाचे हेतू खालील प्रमाणें ठेवण्यांत आले वरिष्ठ वर्गांतील जे कोणी उत्साही स्त्री-पुरुष विशेषतः सुशिक्षित भगिनी आपल्यास वाहून घेऊन मिशनच्या कामास येण्यास तयार असतील त्यांच्यामध्यें कामाची पात्रता येण्यासाठीं त्यांना तयार करणें, आणि ते तयार झाल्यावर आणि होत असतांहि अस्पृश्य वर्गाच्या गरीब स्त्रियांमधून त्यांना कामें देणें. मिशनचें काम अत्यंत उदार धर्माच्या पायावर चाललें होतें. त्यासाठीं दर शनिवारीं व्याख्यानें आणि कीर्तनें होत. रविवारीं सकाळीं धार्मिक शिक्षणाचे वर्ग आणि सायंकाळीं उपासना होत. प्रथम प्रथम हें काम मी स्वतःच माझ्या बहिणीच्या सहाय्यानें करीत असे. सदन निघाल्यावर त्याची स्वतंत्र व्यवस्था चांगली झाली. सणाचे दिवशीं सामाजिक मेळे होत. त्यांत अश्पृश्यवर्गीय स्त्रीपुरुष वरिष्ठ वर्गांच्या स्त्रीपुरुषांत समानतेनें भाग घेत. पहिल्या वर्षी ९ जाहीर व्याख्यानें, ४ कीर्तनें, ५ पुराणवाचनें असे प्रसंग झाले. भजनसमाज उघडण्याच्या दिवशीं परळ आणि देवनार शाळेच्या सर्व मुलांना व्हिक्टोरिया गार्डनमध्यें फिरवून आणून मिठाई वाटण्यांत आली. मोहरमचे सुट्टींत सर्व मुलांना आणखी कांहीं वडिल माणसांना घारापुरी येथील लेणीं दाखवून आणण्यांत आलीं. त्यावेळीं तेथें प्रीतिभोजन झालें. गांवांतील लोकांपासून, जुने वा नवीन कपडे (सुमारें १५००) गोळा करून गरीब लोकांस वाटण्यांत आले. गरीब स्त्रियांसाठीं, विशेषतः कुमारी व विधवांच्या शिक्षणासाठीं शिवणकामाचा वर्ग सुरू करण्यांत आला. त्यांत तयार करण्यांत आलेले कपडेहि वाटण्यांत आले. ह्या लोकांत स्वच्छतेच्या संवयी वाढाव्या म्हणून दर शनिवारीं व रविवारीं शाळांतील मुलांना सदनांत स्नान घालण्याची सोय करण्यांत आली. ह्या साध्या गोष्टीचाहि प्रथम गैरसमज होऊन ब-याच अडचणी येऊं लागल्या. अस्पृश्य वर्गांतील निरनिराळया जातींचीं मुलें एकमेकांत मिसळण्यास कचरत म्हणून ब-याच अडचणी येऊं लागल्या. चिकाटीनें आणि चतुराईनें काम चालवून त्यांतून पार व्हावें लागलें.

शाळा जरी काढल्या तरी त्यावेळीं अस्पृश्यवर्गीय मुलांना शाळेंत रोजच्या रोज जाण्याची सोय नसे व त्यांच्या पालकांना रोजच्या रोज पाठविण्याची आवड नसे. शिक्षणाची अभिरुचि लावून देण्यासाठीं सदनांतील स्त्री प्रचारकांना घरोघरीं भेटी द्याव्या लागत असत. हें काम ख्रिस्ती लोकांचें आहे असें समजून हें मिशनही ख्रिस्ती असावें असा गैरसमज होऊं लागला. त्याचें निराकरण करण्यासाठीं प्रचारक स्त्रियांनीं भारत, भागवत, रामायण वगैरे हिन्दु ग्रंथांचें घरोघरीं वाचन सुरू केलें. एकादशी, शिवरात्री वगैरे हिन्दुसणाचे दिवशीं सदनामध्यें भक्तिविजयासारखीं हिंदु संतांचीं चरित्रें वाचून दाखविण्यांत आलीं. आजा-यांची शुश्रूषा करण्यासाठीं आणि बाळंतपणाची मदत देण्यासाठीं सदनांतील स्त्रियांना शिक्षण देऊन तयार करण्यांत आलें. श्रीमती वेणूबाई, द्वारकाबाई आणि श्रीमती कल्याणीबाई सय्यद ह्या तीन स्त्रिया सदनांत राहून  हीं कामें उत्कृष्ट रीतीनें करीत. या सदनांतील घरगुती सर्व कामें माझी बहीण जनाबाई पार पाडी व बाहेरच्या कामाचा सर्व बोजा रा. सय्यद अबदुल कादर यांनी उचलला होता. या कामासाठीं निराश्रित महिला समाज ही निराळी संस्थाच जनाबाईनें काढली होती. या महिला समाजाचा पहिला वार्षिकोत्सव सौ. लक्ष्मीबाई चंदावरकर ह्यांच्या अध्यक्षतेखालीं साजरा करण्यांत आला होता. या महिला समाजाचीं कामें भायखळा  व परळ येथें दोन ठिकाणीं स्वतंत्रपणें चालत असत.

भायखळा येथील शाळेंत शिवणकामाचा वर्ग शनिवार व रविवार खेरीज रोज भरे. ह्या वर्गामधून बाहेरूनहि कांहीं बायका आपले कपडे शिवून नेत. दोन शिवण्याचीं यंत्रें व एक विणकामाचें यंत्र सदनास मिळालें होतें.

घरोघर भेटीला जाऊन समाचार घेण्याचें काम वर्षभर चालत होतें. त्या कामाचा फायदा आमच्या निराश्रित भगिनींना कितपत मिळाला हें आम्हांस सांगवत नाहीं. परंतु त्याचा आम्हाला मात्र निरीक्षणदृष्टया बारच फायदा मिळाला. घरांतील वर्ग सुमारे ६ महिने चालले. गेल्यावर्षी एकंदर १३ बायकांची प्रसूती करण्यांत आली. पुष्कळांना दवाखान्याचा लाभ देण्यांत आला. पोलीस कमिशनराकडून बेवारशीं मुलें व बायकां मिळून ५ आलीं त्यांची निगा ठेवण्यांत आली.

महिलांच्या समाजाप्रमाणेंच पुरुषांचाहि सोमवंशीय समाज स्थापन करण्यांत आला. इंप्रूव्हमेंट ट्रस्टमधील चाळ नं. ३ मध्यें हा समाज ता. २४ मार्च १९०५ रोजीं स्थापन करण्यांत आला. ह्याचा हेतू अस्पृश्य लोकांकरवींच स्वोध्दारार्थ धार्मिक व सामाजिक सुधारणा करवून घ्यावी असा होता. १९१० अखेर पटावर ४० सभासद होते. ते दरमहा चार आणे वर्गणी देत. दर रविवारीं एकेश्वरी मताच्या उपासना त्यांचेसाठीं चालविण्यांत येत. १९१० सालीं ११ जाहीर सभा, अस्पृश्यांच्या निरनिराळया मोहल्यांतून ह्या लोकांनीं घडवून आणल्या. अशाच एका सभेचे वेळीं, ‘एकनाथ व अस्पृश्य जाती’ या विषयावर माझें जाहीर व्याख्यान झालें. ह्या मंडळींचा उत्साह इतका वाढला कीं, या समाजासाठीं एक स्वतंत्र उपासना मंदिर बांधावें असा विचार १९०९ च्या नोव्हेंबरमध्यें ठरून वेळोवेळीं सभा होऊं लागल्या. ह्यासाठीं फंड जमा होऊन ६५० रुपये मुंबई बँकेंत ठेव पंचांच्या नावें ठेवण्यांत आली. परंतु कोणत्याहि कामांत स्थावर मिळकत होऊं लागली म्हणजे वादाची मुळी पेरल्याप्रमाणें होतें. हा अनुभव ह्या लहानशा कामांतहि येऊन कांहीं वर्षानें हें काम बंद पडलें.

ह्या निराश्रित सेवासदनाच्या खर्चासाठीं दयाराम गिडुमल यांनीं दरमहा १०० रु. ची देणगी दिली होती. ती तीन वर्षांसाठींच होती. सुरुवातीचे अनुभव घेऊन पाहण्यासाठींच हे प्रयोग चालले होते. त्या दृष्टीनें पाहतां ह्या मिशनला फार लाभ झाला. प्रचारकांना अशा कामाचा आणि मनुष्यस्वभावाचा जो अनुभव आला तो प्रत्यक्ष कामापेक्षांहि अधिक महत्वाचा वाटला. लहान लहान आणि वयपरत्वें अंथरुणाला टेकलेलीं माणसें यांचे फार हाल होतात हें माझ्या नजरेस येत असें. गिरणींत बारा तास काम करणा-या माणसांना आपलीं पोटचीं मुलें आणि वृध्द जराग्रस्त आईबापें यांच्या जोपासनेस वेळ मिळत नसे. म्हणून अशांची सेवा हेंच सदनाचें मुख्य काम असे.

अशा कामांतील अनुभवाचीं पुढील कांहीं उदाहरणें लक्षांत घेण्यासारखीं आहेत. मुलांना शाळेंत पाठविण्यासाठीं आमच्यावर विश्वास बसावा म्हणून कांहीं निवडक मुलांना सदनाच्या ठिकाणीं माझ्या आई-बापाकडे मुलें आणून मातेचा लळा लावण्याचा प्रयोग करून पाहिला. लष्करांतून सेवानिवृत्त झालेले एक महान जमादार समजुतदार गृहस्थ होते. ८ वर्षांची एक मुलगी व ६ वर्षाचा एक मुलगा अशीं दोन अपत्यें त्यांना होतीं. आठ आठ दिवस त्या मुलांना आमच्या सदनांत ठेवण्यास ते कबूल झाले. अगदीं आपल्या पोटच्या पोराप्रमाणें त्यांना ठेवून घेण्यास माझी आई देखील कबूल झाली. चंद्राक्का नांवाची माझी धाकटी बहिण नुकतीच वारल्यामुळें विरहाचा मोठा धक्का बिचारीला बसला होता. त्यांतून थोडासा विरंगुळा मिळावा म्हणून तिनें हें संगोपनाचें कार्य पत्करलें. एके दिवशीं सदनांत कांहीं गोडधोड झालें होतें म्हणून लहानग्या गंगूनें (मुलीचें नांव) नेहमीपेक्षां जरा जास्त खाल्लें. गंगूला आपल्या स्वतःच्या बिछान्यांत घेऊन आई निजत असे. असा लळा लावल्याशिवाय मुलें घर सोडून राहण्यास तयार होण्यासारखीं नव्हतीं. मध्यरात्रीनंतर गंगूला अंथरुणांतच जुलाब होऊं लागले. बिचा-या आईनें सर्व अंथरुण धुऊन काढलें. मुलीला साफसूफ करुन ऊबदार उपचार करुन उजाडण्याचे पूर्वी नीटनेटकें केलें होतें. मी रागें भरेन म्हणून घडलेला प्रकार मला कळविला नाहीं; तर तो मला पुढें कळलाच. मीं माझ्या आईचे पाय धरले. अशा गोष्टींनीं या लोकांचा विश्वास आमच्यावर हळू हळू बसून पुढें लवकरच आमच्या प्राथमिक आणि दुय्यम शाळाच नव्हेत तर एक मोठे विद्यार्थी वसतिगृह देखील चांगलें नांवारूपास आलें.

माझी बहिण जनाबाई समाचारास घरोघरीं जात असतां त्यांना फार खडतर अनुभव आले. एका घरीं एक अगदीं वृध्द बाई अंथरुणास खिळली होती. पडून पडून तिच्या पाठीला जखमा झाल्या होत्या. जनाबाई रोज तिची पाठ शेकण्यास जाई. तिच्या पाठीला शेकण्याला पाणी तापविण्याकरतां जनाबाई चुलीकडे जाऊं लागली. तेव्हां बाई म्हणते, “बाई तुमचे फार फार उपकार आहेत. पण माझ्या चुलीला शिवूं नका. तुम्हां ख्रिस्ती लोकांनीं चूल बाटविल्यास लोक मला नावें ठेवून वाळींत टाकतील.” जनाबाईला आपल्या घरचा स्टोव्ह नेऊन आपलें स्वीकृत काम मुकाटयानें करावें लागलें.

राही नांवाच्या दुस-या एका वृध्द बाईला असाध्य जखमा झाल्या होत्या. मोठया सायासानें ह्या बाईला जे. जे. हॉस्पिटलांत पोहोंचविण्यांत आलें. दुसरे दिवशीं तिचा समाचार घेण्यासाठीं जनाबाई जाऊन पाहाते तों तिच्या तरुण मुलानें तिला घरीं नेलेलें आढळलें. आणि हा उपद्व्याप केल्याबद्दल त्याच्याकडून बराच शिव्यांचा प्रसादहि मिळाला. घरीं नेऊन आपल्या वृध्द आईच्या थोबाडांतहि त्यानें मारल्याचें कळलें. मुलगा दारूच्या निशेंत होता म्हणूंनच हीं कृत्यें त्याच्याकडून पार पडलीं. तो कामावर गेल्यावर जनाबाई त्या बाईला भेटण्यास घरीं गेल्या. मुलगा रेल्वेंत मजूर होता. दारूच्या निशेंत रेल्वे ओलांडीत असतां दोन्ही डब्यांत चेंगरून जागच्याजागीं ठार झाला. तेव्हां त्याची आई ‘बाळा, माझ्या तोडांत मारायला तरी पुन्हां येरे’ असे हंबरडे पुत्रशोकानें फोडूं लागली. त्याच शोकांत म्हातारीचा त्या रात्रीं शेवट झाला आणि जनाबाईचें हें हृदयविदारक कामहि संपलें.

पुष्कळ बायांना गरोदरपणीं व बाळंतपणीं फार नाजुक उपचार करण्याची पाळी येई. मिशनचे हितचिंतक मोठमोठे स्त्रीडॉक्टर असत. ते औषधोपचार सांगत. पण शुश्रूषेचीं कामें सदनांतील स्त्रियांवर पडत. एनीमा देणें वगैरे नवीन उपचाराचें काम आल्यास जुन्या मताच्या रोग्यांना आवरणें फार कठीण होई. ते अत्यंत बीभत्स शिव्या देत निघून जात.

खालच्या वर्गांत मुरळी सोडण्याची चाल त्यावेळीं जारी असे मदनपु-यांत आमच्या शाळेंत येणा-या एका मुलीला मुरळी सोडणार आहेत असें कळल्यावरून सदनांतील भगिनी चार समजुतीच्या गोष्टी सांगण्यास त्या मुलीच्या आईकडे गेल्या. आपल्या धर्मांत हात घातल्याबद्दल अत्यंत संताप येऊन पुन्हां आमच्या अंगणांत येऊं नका असें त्या मुलीच्या आईनें दरडावून सांगितलें आणि आपल्या मुलीला शाळेंतून काढून घेतलें.

एकदां पुण्याच्या डॉ. मॅनकडून मुरळी सोडलेली एक मुलगी सदनांत आली. तिला अंग भरून वाईट रोग जडला होता. तिची कोठेंहि व्यव्सथा होत नसल्यानें निर्वाणीचा उपाय म्हणून ही मुलगी सदनांत पाठविली गेली. पण मुलाबाळांनीं भरलेल्या सदनांत ही मुलगी ठेवणें धोक्याचें होतें. म्हणून आमच्या भायखळा येथील शाळेजवळ एक स्वतंत्र खोली घेऊन जनाबाईला तिच्यासाठीं निराळें रहावें लागलें. मुलगी फार आडदांड स्वभावाची होती. बरेच दिवस तिनें फार त्रास दिला. पुढें बरी झाल्यावर आणि चांगली शिकल्यावर तिचा योग्य स्थळीं विवाह करून देण्यात आला. ही मुलगी महाराची होती. ती हल्लीं निजाम हैद्राबाद येथें शिक्षकीण आहे, वेळोवेळीं पोलीसांकडून अनाथ अर्भकें सदनांत पाठविलीं जात. अस्पृश्य म्हणून इतर अनाथालयांत त्यांचा शिरकाव होणें अशक्य होतें. अशा मुलांना पंढरपूरच्या आश्रमांत किंवा मालाड येथें काढलेल्या दयाराम शेठच्या आश्रमांत पाठविण्यांत येई.