ब्राह्मधर्म सूची ग्रंथ
या विषयाची रजा घेण्यापूर्वी या परिषदेच्या कामांतूनच निघालेला (Theistic Directory) ब्राह्मधर्म सूची ग्रंथ ह्याविषयीं थोडी माहिती देऊन हा भाग पुरा करूं. भारतांतील निरनिराळया ब्राह्मसमाजांच्या कार्याची आणि प्रगतीची माहिती जमा करून सालोसाल प्रसिध्द करण्याचें काम कलकत्त्याचे भाई प्रतापचंद्र मुझुमदार यांनीं प्रथम १८७२ च्या सुमारास सुरू केलें आणि Theistic Annual या नांवाखालीं १८७९ पर्यंत चालूं ठेवलें. पुढील वर्षीं एका त्रैमासिकाचें रूपानें त्यांनीं हेंच काम पुढें चालविलें. मिस्. एस्. डी. कॉलेट ह्या उत्साही इंग्रज स्त्रीनें १८७६-८७ पर्यंत Bramho Year Book या नांवानें हेंच काम अधिक पध्दतशीर चालविलें.
त्यापुढें १८८८ सालीं ब्राह्म परिषदेचें काम सुरू झालें. १९०५ सालीं काशीच्या परिषदेंत या सूची ग्रंथाच्या कामाची मीं पुन्हां उचल केली. परिषदेकडून एकमतानें ठराव पास करून घेतला. समक्ष माहिती करून घेण्यास बंगालची सफर काढली. जाहीर पत्रकें काढून व खासगी पत्र व्यवहार करून कित्येक वर्षें प्रयत्न करूनहि समाधानकारक माहिती मिळेना. म्हणून हा प्रयत्न मला दोनदां सोडून द्यावा लागला. शेवटीं १९१२ सालीं पुन्हां मीं हा प्रयत्न केला. ज्याअर्थीं निरनिराळया स्थानिक ब्राह्मसमाजाचा इतिहासाची मनोवेधक माहिती मला आधींच मिळाली होती व ती मीं छापूनहि काढली होती त्याअर्थीं हें काम असें अर्धवट टाकणें मला पसंत पडलें नाहीं. भारताच्या दूरदूरच्या कानाकोप-यांतील कार्याची आणि धडपडीची माहिती, त्यांत कार्यवाहकांना मिळालेले अपयश देखील उद्बोधक होतें. ही माहिती ठिकठिकाणच्या प्रत्यक्ष कार्य करणा-यांनीं आणि डोळयापुढें घडलेल्या गोष्टींची साक्ष देणारांनीं लिहून पाठविली होती. समुद्रापलीकडील इतर देशांतील उदार धर्माची चळवळ करणारांनीं आपापली माहिती आणि संदेशाचीहि यांत भर टाकली. म्हणून मीं हें अत्यंत परिश्रमानें तयार केलेलें सुमारें ३७५ पानांचें इंग्रजी पुस्तक १९१२ च्या डिसेंबर महिन्यांत प्रसिध्द केलें. ह्याला सर नारायण चंदावरकरांनीं आपली सुंदर प्रस्तावना जोडली आहे. त्यांत त्यांनीं म्हटलें आहे कीं, “भरतकखंडात ब्राह्म आणि प्रार्थना समाजानें चालविलेल्या एकेश्वरी धर्माची एकत्रित माहिती ह्या समाजाच्या सभासदांना व हितचिंतकांनाच नव्हे तर ज्या कोणाला ह्या चळवळीकडे चिकित्सक दृष्टीनें पहावयाचें असेल अशा बाहेरच्यांना देखील ही माहिती अत्यंत उपयोगी ठरेल. आधुनिक सुशिक्षित हिंदु लोक धर्माचे बाबतींत अत्यंत उदासीन आहेत असा आक्षेप वरचेवर करण्यांत येतो, पण तो सर्वांशीं खरा नाहीं. हिंदु महामंडळ, आर्यसमाज, थिऑसफी आणि इतर धर्माच्या चळवळी यांचें कोणीं निरीक्षण केल्यास नवीन चैतन्याची साक्ष सहज पटण्यासारखी आहे. आधुनिक विचारी जगांत दोन भिन्न प्रमुख शक्तींचें कार्य चालूं आहे. एक धर्मकारण व दुसरें अर्थकारण. ह्या दोन शक्ति सर्व सुधारलेल्या जगास हालवून सोडीत आहेत. नुसते अर्थाचे मागें लागलेला मनुष्य किंवा संस्था असणें शक्य नाहीं. जसजशी श्रीमंती वाढते तसा कंगालपणाहि त्याचबरोबर वाढतो अन् त्याच्या मागोमाग युध्द हें ठेवलेलेंच. दुसरें सत्य हें कीं, मतमतांतरांचा गलबला चालला असतां त्यांतूनच एक मूलभूत सामान्य तत्व बाहेर डोकावतें. बंगाल्याकडील राममोहन राय, महर्षि देवेंद्रनाथ, ब्रह्मानंद केशवचंद्र आणि आमचेकडील सर रामकृष्णपंत भांडारकर यांनीं या सामान्य तत्त्वाचा स्वीकार करून त्याचा पुकारा आधुनिक जगास करीत आहेत. त्यांची जाबबादारी किती मोठी आहे हें हा सूची-ग्रंथ दाखवीत आहे. ह्या ग्रंथांत वर्णिलेली परिस्थिति वाचून नेहमीं आनंदच होईल असें नाहीं. तथापि ब्राह्मधर्माचा प्रचार अधिक नेटानें करणें कसें अवश्य आहे हें पटतें, आणि ब्राह्मधर्मानुयायी होणें सुखांतलें मोठें सुख आणि भाग्यांतलें मोठें भाग्य आहे याची खात्री पटते.”
माझे मित्र द्वा. गो. वैद्य, वामनराव सोहोनी यांनीं या पुस्तक प्रकाशनाचे कामीं फार मदत केली. या पुस्तकाचे दोन निराळे भाग असून पहिल्या भागांत जगांतील निरनिराळया उदार धर्माच्या ग्रंथांचें कार्य आणि परोपकारी प्रयत्न व त्या त्या चालकांकडून लिहून आलेल्या निबंधांचा समावेश करण्यांत आला आहे. अशा चालकांकडून जी माहिती मिळाली नाहीं अशीं प्रकरणें मीं स्वतःच लिहून काढलीं आहेत. पश्चिम हिंदुस्थानांतील प्रार्थना समाजाची चळवळ, एकेश्वरी धर्मपरिषद, भारतीय निराश्रित साह्यकारी मंडळी, इराणांतील बहाई धर्माची चळवळ, युरोप व अमेरिकेंतील युनिटेरियन आणि युनिव्हर्स्यालिस्ट समाज हीं प्रकरणें माझींच आहेत. बंगाल्यांतील ब्राह्म समाज ह्यावरील लेख प्रसिध्द पं. शिवनाथशास्त्री यांनीं स्वतः लिहिला आहे. मँचेस्टर कॉलेजांतील माझे सहाध्यायी झेनो सूके टोया साकी यांनीं जपानमधील उदार धर्म हें प्रकरण तयार केलें आहे. दुस-या भागांत बंगाल, बिहार आणि ओरिसा ह्या प्रांतांतील १०१ ब्राह्मसमाज, मद्रास प्रांतांतील ३२ ब्राह्मसमाज, मुंबई प्रांतांतील १६ प्रार्थनासमाज, पंजाब आणि संयुक्त प्रांतांतील १८ ब्राह्मसमाज आणि लंडन येथील चार्ल्स व्हायसे यांचे Theistic Church असे एकूण १६८ संस्थांची तपशीलवार माहिती आणि सविस्तर इतिहास याविषयीं माहिती आली आहे. चिटणीसाचें नांव आणि पत्ता, सभासदांची संख्या, अनुष्ठानिक किती व इतर किती यांचा निर्देश, हितचिंतकांची संख्या, आठवडयांतून सभा किती वेळां भरते, पोटसंस्थांचा तपशील, स्वतंत्र मंदिर आहे कीं नाहीं, वर्तमानपत्रें-मासिकें कोणतीं आहेत, प्रचाराची तजवीज काय वगैरे इतर माहिती अत्यंत कसोशीनें गोळा केली आहे. एकंदरींत हें पुस्तक प्रत्यक्ष प्रचाराचें काम करणारासच नव्हे तर इतर जिज्ञासूंना देखील एक अमोलिक ठेवाच वाटण्यासारखा आहे.
पुस्तकाचा छपाई खर्च, माझ्या प्रवासाचा आणि पत्रव्यवहाराचा खर्च अनुक्रमें ब्राह्मो पोस्टल मिशन व बनारस येथील परिषदेच्या शिलकेंतून भागविण्यांत आला. कोणच्याहि स्थानिक समाजावर ह्याचा बोजा पडलेला नाहीं. नुसती माहिती पुरविण्यांत ज्यांनीं विलंब केला किंवा मुळींच दिली नाहीं अशाकडून पैशाची मदत कोण अपेक्षिल? हीं पुस्तकें ब्राह्मधर्म प्रचारकांना फुकट वाटण्यांत येतील, टपालहंशील देखील पडणार नाहीं; फक्त त्यांनीं मागणी करावी असें वेळोवेळीं जाहीर करूनहि कोणा एकाकडून मागणी देखील आली नाहीं, हा अव्यावहारिपणा पाहून आश्चर्याचा धक्का बसला. पाश्चात्य कार्यकर्त्यांना मात्र ह्या प्रयत्नाचें महत्व फार वाटून त्यांनीं त्याची वेळोवेळीं मुक्तकंठानें प्रशंसा केली. ब्राह्म धर्म ही प्रार्थना करणारी संस्था आहे; प्रचार करणारी नव्हे असें केव्हां केव्हां विनोदानें सांगण्यांत येतें, त्यांत सत्याचा अंश बराच आहे असें हा ग्रंथ जोरानें पुकारीत आहे.