प्रकरण ९ वें
जन्म
आतां स्वतः माझ्यासंबंधींच्या आठवणीकडे वळतों. मी इ. सन १८७३ एप्रिल ता. २३ (शके १७९५ चैत्र वद्य एकादशी) बुधवारीं दोनप्रहरीं ११ वाजतां जन्मलों. माझी जन्मपत्रिका इतर सर्व मुलांप्रमाणें रीतसर ज्योतिषाकडून वर्तवून बाबांनीं ठेविली आहे. त्या जन्मपत्रिकेची भाषा अर्धवट संस्कृत व अर्धवट मराठी. पण दोन्ही अशुद्ध पाहून ह्या ज्योतिषबोवांचे भाषेचेंच नव्हे तर ज्योतिषांचेंही ज्ञान तुटपुंजेच दिसतें. ह्यांत मी अमुक होईन तमूक होईन ज्या माझ्या भावी गुणांची लांब माळ ओविली आहे ती अद्यापि वाचून मला मौज वाटते. अर्थात् हें भविष्य अशा कांहीं साधारण मोघम भाषेंत असावयाचें कीं गोळा बेरजेंत तें कोणालाही लागूं पडावें. लहानपणीं मला लिहिण्याला व वाचायला आल्यावर माझी पत्रिका वाचून विशेषतः मी मोठा विद्वान् व लोकप्रिय होणार हें वाचून मला मोठी फुशारकी वाटे येवढें मात्र खरें. अगदीं बालपणीं माझ्या अंगांत बाळसें चांगले असे. आतां जरी मी काळा आहें तरी बांध्यानें व चेह-यानें मी लहान वयांत फार आकर्षक होतों असें आई मला सांगे. माझा वडील भाऊ मजपेक्षां रंगानें उजळ रूपानें जास्त चांगला आणि स्वभावानें शांत होता. तरी माझ्या बाळशाची व तरतरीतपणाची छाप पाहणारावर माझ्या इतर भावंडांपेक्षां अधिक बसे. दादाभाई डॉक्टर नांवाचा कोणी एक पारशी दरबारचा नोकर बाबांच्या परिचयाचा होता. तो पारशी तर मजवर फार लुब्ध होता. रस्त्यांत कोठेंही भेटला तर जवळ येऊन माझे बरेचसे मुके घेऊन मला बेजार करी असें मला आई सांगत असे.
एक आपत्ति
अर्थात् तेव्हां मी फार तर सव्वा-दीड वर्षाचा असेन. माझे कानांत सोन्याचे सुंदर झुबे घातले होते. त्या भोवताली लहान मोत्यें लाविलीं होती. हा दागिना साधाच परंतु मला फार शोभे. तो घालतांना कान टोचावा लागला. त्यांत कांहीं तरी कमी जास्त होऊन माझे कानाला जखम झाली. विशेषतः डावा कान फार सुजून त्यांत पू झाला. आमच्या आजीला वाटलें मला कोणाची तरी दृष्ट झाली योग्य उपाय न होतां दृष्टीबद्दल ब-याच वस्तु ओवाळून टाकण्यांत आल्या असाव्यात. शेवटीं कानाचा लोंबता भाग कुजून तुटेलसा झाला. एके दिवशीं मला न्हाऊं घालीत असतां तो भाग तुटून झुब्यासह खालीं पडला. मग काय विचारतां ! माझी आजी, आई आणि आत्या ह्यांनीं आकांत मांडला. तेव्हां माझे आजोबा जिवंत होते. मला मात्र हा प्रसंग आठवण्याइतका मी मोठा झालों नव्हतों.
पहिला लळा
तिस-या वर्षापासून मी थोडें थोडें बोबडें बोलूं लागलों असेन. अगदीं पहिल्या पानावर लिहिलेली माझी आठवण ह्या तिस-या वर्षांतली असावी. मला पहिला लळा आजीचा, किंबहुना बाबांचा व आईचा नसून माझ्या आजोबांचा बसवंतरावांचाच होता. हिंदु घरांत असें होणेंच साहजिक होतें. नवरा बायको तरुण असतात. मुलांचा आजा आजी असेतोंपर्यंत त्यांच्यासमोर आपल्या मुलाचें कौतुक आपणच करण्यास त्यांना लाज वाटते. घरकामांत त्यांना फुरसतही मिळत नसते. आजा आजी म्हातारी असतात. त्यांना काम नसतें. मुलांचा मोह त्यांनाच जास्त असतो. अशा कारणामुळें हीं पिलें त्या म्हाता-यांनाच विलगण्यांत दोहों पक्षी सुख असतें.
धाडसी तांडेल
माझी आजी कष्टाळू व कडक असल्यानें मी नेहमीं आजोबांच्याच भोंवतीं असें. त्यामुळें माझ्या मनावरचे अगदीं पहिले ठसे माझ्या आजोबांनींच उठविले. मला अद्यापि चांगले आठवतें. आमच्या घराच्या सोप्यांत माझा पाळणा बांधलेला असे. मी त्यांत बसून नेहमींप्रमाणें तो आडवा न हालवितां उभा हलविण्याचा मला भारी शोक असे. असा पाळणा हालू लागला म्हणजे मी नावेंत बसल्याप्रमाणें खालवर हेलकावे खाई. अशा हालणा-या पाळण्याला मी नावच म्हणत असें. आजोबा आपल्या ठरलेल्या जागीं सोप्यांत बसून माझे लाड पुरविण्यासाठीं माझा पाळणा उभा हालवीत. पाळणा जोरांत हालूं लागला म्हणजे मोठ्या धाडसी तांडेलाप्रमाणें मी स्वतःला मोठा धन्य मानीत असें. भावी ईर्षेचे हे पहिले धडेच नव्हेत कायॽ आणि इतर म्हाता-याप्रमाणें नवीन अंकुर फुटणा-या ईर्षेला तेथल्या तेथेंच दाबून न टाकतां तिला चेतविण्याचें चातुर्य माझ्या आजोबांत होतें. ते त्यावेळीं वार्धक्यामुळें आंधळे होते. माझ्या तोंडावरची विजयशाली नावाड्याची विजयश्री जरी त्यांच्या चर्मचक्षूला दिसत नव्हती, तरी ती कल्पनाचक्षूनें निरखून आजोबा मला उत्तेजन देत. त्यावेळीं ते एक बालगीत म्हणत. त्याचें ध्रुवपद हें असें – "माझें पकुलें कसें खेळतें, माझें छकुलें कसें खेळतें." हें ऐकून मला धन्यता वाटे!
संवयीचा परिणाम
माझ्या बाबांचे नांव रामजी. माझे आजोबा व माझी आजी अर्थात् त्यांना 'रामा' अशी हांक मारीत. ती ऐकून मीही बाबांना 'रामा' व आईला 'यमुना' अशा नांवानेंच बोलावीत असें. कदाचित् कौतुकामुळें कांहीं दिवस वडील मंडळींनीं तिकडे लक्ष दिलें नाहीं. मी तीनचार वर्षांचा झालों तरी अशींच नांवें घेऊं लागलों, हें बरें नव्हे म्हणून आजोबंनीं मला बाबा व आई अशी हांक मारण्यास सांगावें. पण तसें म्हणण्यास मला मोठी लाज वाटत असे! एक दिवस दाराआड उभा राहून मी बाबा अशी हांक मारली व लाजून आंत पळून गेलों. त्यामुळें सर्वत्र हंशा पिकला. तेव्हां तर मला या नवीन नांवाची जास्तच लाज वाटायला लागली. तशी माझ्या बाबांला व आईलाही आपल्या वडिलांसमोर ह्या नांवानें हांका मारून घेण्याचें आवडेना! संवयीचा हा कोण परिणाम!
१८७७ चा दुष्काळ
मी चार वर्षांचा झालों, त्यावेळीं म्हणजे इ. स. १८७७ सालीं दक्षिणेंत भयंकर दुष्काळ पडला होता. तेव्हां चार शेरांची धारण होती असें म्हणतात. कोठें १६ पाचल्यांची धारण आणि कोठें हें चार शेर ! पण त्यावेळीं आमच्या घरांत आबादीआबाद होती. विशेषतः आमच्या मळ्यांत मक्याचें पीक फार माजलें होतें. मक्याचीं कणसें आमचे घरांत रचावयास जागा पुरेना. हीं कणसें शिजवून खाणें आम्हांला आवडत असे. कणसें खाऊन आम्ही भुरकुंडें बाहेर फेकून देत तीं पटकन् उचलून भिकारी लोक फोडून त्यांचा कोंडा खात. एकदां तर हा कोंडा न पचल्यामुळें एक भिकारी ओकला. आणि त्याचा ओकच दुस-या भिका-यानें आधाशीपणानें खाल्ला. हे मी स्वतः डोळ्यानें पाहिलें. पण मी इतका लहान होतो कीं, दुष्काळ म्हणजे काय याची मला तेव्हां कल्पना नव्हती. आम्हीं टाकलेलीं कणसें भिकारी उचलून घेत, त्यांची आम्हांला मौज वाटे. आम्ही कणसें अर्धवट खाऊन टाकीत असूं म्हणून दारीं भिका-यांची गर्दी जमे. पण त्यांत करुणेपेक्षां कौतुकच जास्त असे.
चोरटे दान
आमचे आजोबा एका ठोकळ्यांत एक शेरभर दाणे घालून कट्यावर आलेल्या भिका-याला एकेक मूठ भिक्षा घालण्यासाठीं सकाळीं बसत असत. त्यांना नीट दिसत नसे, म्हणून ठरलेले दाणे संपले कीं, आम्ही लहान मुलें थोडे जास्त दाणे ठोकळ्यांत टाकीत असूं. ही लबाडी लवकरच उघडकीस येऊन आमच्या ह्या लीलेला आळा पडत असे. पण आमच्या लबाडीला गरिबाचे दुवे मिळत, हें सांगावयास नको. ह्यावेळीं मी माझेपुढें आलेलें ताट एका दुष्काळी पीडिताला वाढलेलें आठवतें. चहूंकडे दुष्काळ असतां आमचें हें शेत फार पिकलें. ह्याचें कारण तें नदीबूड रान होतें. आमच्या आजोबांच्या व बाबांच्या उघड दानामुळें व आमच्या लहानपणाच्या चोरट्या दानामुळें आमच्या घराण्याचा मूळचा बोलबाला अधिक वाढला, येरवीं आमच्या शेतांतलें पीक उघडपणें आमच्या घरीं पोंचलेंही नसतें.