कांहीं संवयी आणि वागणूक

प्रकरण १५ वें
हा काळ संपविण्यापूर्वीं माझ्या कांहीं संवयी व कांहीं विशिष्ट वागणूक यांसंबंधी आठवणी देणें बरें. माझ्या वयाच्या ६ व्या वर्षीं मी प्राथमिक शाळेंत गेलों आणि १२ व्या वर्षीं हायस्कुलांत गेलों व १९ वे वर्ष संपण्यापूर्वीं माझें दुय्यम शिक्षण संपलें. ह्या तिन्ही टप्प्यांत माझ्या स्वभावांत निरनिराळे फरक पडून अधिकाधिक विकास पडत असलेला मला देखील कमी अधिक कळून येत होता.

पेहराव
प्राथमिक शाळेंत असतांना माझ्या पोषाखाचे बाबतींत मी फार गबाळ्या होतों. कर्नाटकांत प्राथमिक शाळेंत जाण्याच्या वयांतही लहान मुलें रुमालच बांधीत असतात. अजूनही खेड्यांत तेथें हाच प्रकार दिसेल. पुणेरी टोपी मी सबंध हायस्कुलांत असतांना घातली नाहीं. पुण्यांत कॉलेजांत आल्यावर मोठमोठी बी. ए. च्या वर्गांतलीं मुलें नेहमींच-आणि मोठे प्रोफेसरही केव्हां केव्हां टोपी घातलेले पाहून आम्हां कर्नाटकीयांना मोठेंच आश्चर्य वाटे. आमच्या हायस्कूलच्या काळांत पुणेरी टोप्या जमखंडी येथील दुकानांत विकत मिळणेंच संभवनीय नव्हतें. मग कोट आणि वास्कुटांचे नांवच घ्यावयाला नको. खादीच्या बंड्या आणि वरती केव्हांतरी घालावयाला लांब झग्याचे व अस्तन्याचे मांजरपाटी आंगरखे व नेसण्यास धोतरें असत. डोईला कर्नाटकी जाडा भरडा रुमाल. तो मला प्राथमिक शाळेंत असतांना तरी कधींच नीट बांधावयाला येत नसे! ब्राह्मणांचीं मुलें लंगोटी घालीत; पण घरंदाज मराठ्यांची मुलें धोतरे किंवा विजारी घालावयाचीं. धोतरें मळलेलीं, आंगरख्यावर शाई सांडलेली, आणि रुमालाच्या एकदोन फेरी गळ्यांत आलेल्या, कसे तरी अस्ताव्यस्त बांधलेलें खर्ड्यांचे दप्तर आणि पाटी सांवरीत १०–१०॥ वाजतां आमची स्वारी दुडदुड धावत येई. भूक म्हणजे इतकी लागलेली असे कीं, आईला ओरबाडून खाण्याची तयारी! आमच्या सोप्यांत समोरच्या भिंतींत एकावर एक असे दोन मोठे कोनाडे असत. वरच्या कोनाड्यांत दप्तर, पुस्तकें वगैरे आणि खालच्यांत कपडे ठेवावयाचे असत. पण मी हें सर्व उभ्याउभ्याच फेकून देत असें. तें सर्व नीट ठेवण्याचें काम माझ्या मोठ्या भावाचें किंवा आईचें. बाबांच्या दाबामुळें आंघोळ केल्याशिवाय गत्यंतरच नसे. पण ती आंघोळ त्याच मासल्याची म्हणजे सगळे आंग कांहीं भिजावयाचें नाहीं. मात्र कपाळावर गंधाचा नाममात्र मोठा ओढलेला, त्यामुळें बाबांचें लक्ष आंघोळीच्या व्यंगाकडे जाऊच नये!

साधी राहणी
पोषाख भपकेदार करणें किंवा दागदागिने घालून नटणें ह्याची मला लहानपणापासून कधींच आवड नव्हती. हायस्कुलांत गेल्यावर पोषाखांतला हा गैदीपणा कमी झाला. तरी माझें लक्ष अशा गोष्टीकडें फारसें नसे. साधेपणा मला नेहमींच आवडे. बरेच दिवस अंगांत बाराबंदी बंडीच असे. मला अलीकडचा ज्याला (छातीवर गुंड्या लावलेला) सदरा म्हणतात हा जेव्हां प्रथम मिळाला तेव्हां मोठा आनंद झाला. तो अर्थात् खादीचा होता. तो दिवस श्रावणी सोमवार होता. हा नवीन कपडा घालून मी रामतीर्थास रामेश्वरास जाऊन आलों. एकटाच होतों. वाटेंत किती वेळां तरी माझ्या ह्या नवीन संपत्तीकडे पाहून मी स्वतःचें अभिनंदन करून घेतलें म्हणून सांगूं! ह्या वेळीं मी फार तर १२ वर्षांचा असेन.
प्राथमिक शाळेंत असतां मला एक चमत्कारिक खोड होती. सहज उभा असतां माझ्या दातांतून जीभ बाहेर आलेली दिसे. तें मला कळतच नसे. बाबांनीं मला नेहमीं टोकावें, तरी मी आपला बावळटासारखा दातांत जीभ काढून उभाच. मला माझीच शरम वाटे पण खोड कांहीं बराच काळ गेली नाहीं.

स्नान
हायस्कुलांत गेल्यावर माझ्यांत किंचित् व्यवस्थितपणा आला; पण त्याची केवळ लहर येऊन जाई. ती लहर आली कीं मग सर्व वस्तु व्यवस्थित ठेवण्याच्याच नादांत गुंगत असें. आणि ती ओसरून गेल्यावर पुनः येरे माझ्या मागल्या! हायस्कुलांत गेल्यावर मी नेहमी थंड पाण्यानें स्नान करावयाला विहिरीवर जात असे. आणि जातांना माझेच नव्हे तर बाबांचे व इतरांचेही पांढरे कपडे धुवावयास नेत असें. जमखंडीस बहुतेक पाण्याचा तुटवडा असे. चांगल्या स्वच्छ व मुबलक पाण्याच्या विहिरी १।–१॥ मैलावर असत. तितकें लांब जाऊन स्वच्छ स्नान करून, कपडे धुवून व्यवस्थित घड्या घालून येत असें.

अखंड सहवास
मीं मागें सांगितलेंच आहे कीं, घरांतली माझी मैत्रीण म्हणजे माझी धाकटी बहीण जनाक्का ही आमची जोडी जन्मभर आहे. अगदीं लहानपणीं आमची गट्टी जमणें आणि फूं होण्याचे हेलकावे घड्याळाच्या लंबकापेक्षांही वारंवार होत असत म्हटलें तरी शोभेल! दर सेकंडास भांडणारीं आम्ही भावंडें झोपेंतच काय ते अलग होत असूं. माझा वडील भाऊ आमचें भांडण मिटवीत असे. पण तो वारल्यावर जणूं मिटविणारा कोणी नाहीं म्हणून कीं काय आमचें भांडणच मिटलें! खरें पाहतां माझा स्वभावच बदलला. माझ्या बहिणीवरच्या सात्विक प्रेमाचा वाढता प्रवाह संथपणानें अखंड वाहूं लागला. माझा शाळेंतला अभ्यास, माझें खासगी वाचनाचें व्यसन, माझ्या भोंवतालचा सततचा सोबत्यांचा गराडा ह्या सर्व विक्षेपाला न जुमानतां मी माझ्या बहिणीशीं खेळत असें. मी आणि ती वृद्ध झालों आहों तरी आमच्या सहवासांत खंड नाहीं.

गुल्लव्वा
नवरात्र आलें कीं जनाक्काचा चिमुकला घट निराळा बसविणें, गणेशचतुर्थी आली कीं तिचा छोटा गणपती निराळा मांडणें, आषाढांतला मंगळवार आला की तिची गुल्लव्वा सजविणें असे एक ना दोन; तिचे नानाप्रकारचे खेळांची सजावट ती सासरी जाईपर्यंत मी करण्यांत मोठा आनंद मानीत असें. आमच्या ह्या बालमैत्रीचें कौतुक करून आमची आई आम्हांला उत्तेजन देत असे. गुल्लव्वा ही एक कर्नाटकी ब्राह्मणेतर मुलींची मंगळागौरच म्हणावयाची. देवळाच्या शिखराप्रमाणें एक चिखलमातीचें लहानसें देऊळ कुंभाराकडून दाणे घालून विकत आणीत असूं. मग त्याला गुंजा, बटगुंजा व करडीचे पांढरे दाणे मी कलाकुसरीनें चिटकवीत असें. हिची पूजा मंगळवारीं रात्रीं होई. एका जेकावर (चिखलाचा ६ इंचांचा एक लहानसा खांब) त्यावर एक आडवी चोय ठेवून तिला दोन्ही टोकाला चिखलाच्या पणत्यांतून दिवे लावून ते गरगर फिरवून आम्ही गुल्लव्वापुढें खेळत असूं. चिखलाचा एक रेडा करावयाचा त्याच्या पाठीला एक खळगा करून त्यांत कुंकवाचे पाणी भरावयाचें आणि चिखलाच्याच सुरीनें तो रेडा गुल्लव्वापुढें कांपावयाचा, ह्या सर्वांत माझा हातखंडा. दुसरे दिवशीं बुधवारीं गुल्लव्वाचे विसर्जन करावयाला आम्ही डोंगरांत जनाक्काच्या मैत्रिणी घेऊन सबंध दिवसभर खेळून येत असूं. तेव्हां शिदो-या, लाह्या, खोबरें ह्यांची लयलूट! हे एक बाळ वनभोजनच. खरें पाहातां हा खेळ मुलींचाच. मी गेलों म्हणजे मुली “शेळ्यांत लांडगा आणि बायकांत हांडगा” असें म्हणून माझी टिंगल करीत, तरी पण जनाक्कासाठीं तें सर्व सोसून तिच्या खेळाचें सुख मी भोगी. खेळच नव्हे तर मी माझ्या वाचनांतल्या गोष्टी व सहलींतील अनुभवही जनाक्काला वेळोवेळीं सांगून तिला मी माझ्या ज्ञानाच्या व माहितीच्या पातळीवर (Level) ठेवण्याचा सतत प्रयत्न करी. जनाक्काचा प्रतियोगी सहकार असावयाचाच!

घरकामाची लहर
लहर आली म्हणजे मी आईच्या घरकामालाही हातभार लावीत असें. विशेषतः सणावारीं स्वयंपाकघरांत कांहीं गोडधड होऊं लागलें कीं, मग माझ्या मातृभक्तीला पूरच यावयाचा! नागपंचमीचे लाह्यापीठाचे लाडू, गणेशचतुर्थीचे मोदक, नवरात्रीच्या कडाकण्या; दिवाळीच्या करंज्या-कडबोळीं, मोहरमांतला मलीदा-चोंगे वगैरे खाण्याचे पदार्थ करण्याला माझीं पुस्तकें टाकून तिच्या पुढेंपुढें इतका सुळसुळत असें कीं, जणूं तिची मी एक सूनच! आईनें पुरण घातलें कीं कणीक मऊ करण्याला मी काच्या मारून दुःशासन वधासाठीं भीम जसा काय सज्ज होई! अशा वेळीं रामायण-भारतांतल्या वामनाचे श्लोक, मोरोपंतांच्या आर्या आईपुढें म्हणून दाखविण्याच्या तोंडाचा पट्टा एकदां कां सुरूं झाला, कीं कणीक मऊ झाली तरी हें साग्रसंगीत दुःशासन वध चालूच राही. मग आई तिकडे न कां ऐकेना. “अरे विठ्या, लांकडांचें असतें तर तें तोंड केव्हांच झिजलें असतें की रे!” असें आई कानडींत म्हणे. जनाक्का मात्र मोठी कामचुकार असे. खायाला मी आणि कामाला माझा मोठा भाऊ, हा तिचा बाणा असे.

अव्यवहारिपणा
डोंगरांतून जळाऊ लाकडांचा भारा आणून आईला मदत करण्याचें एकदां अस्मादिकांनीं मनांत आणिलें. लागलीच एक कु-हाड व एक मोठी दोरी घेऊन निघालों. पण शेवटीं “जेनु काम तेनो थाय, बिजा करेसो गोते खाय” असाच शेवटीं प्रकार घडला. जाळण्याला अगदीं निरुपयोगी अशा कांटेरी झुडुपांचा भारा तयार केला, पण तो कांहीं केल्या घरापर्यंत आणतां येईना. रात्र पडावयाला झाली तरी घरीं हा गडी येईना म्हणून आई अर्ध्या वाटेवर मला हुडकायला आलेली भेटली. भारा अर्ध्या वाटेवरच टाकून कसें यावें लागलें ही रडकथा आईस सांगण्याची पाळी आली. कसलीं लांकडें गोळा केलीं हें आईनें विचारतां त्या झुडपाचा मासला दाखविला. तेव्हां तिनें कपाळाला हात मारून म्हटलें, “हायस्कुलांत पहिला नंबर मिळाला तरी जळाऊ लाकूड कोणतें व त्यांचा भारा घरापर्यंत कसा आणावा हें व्यवहारज्ञान तुला नाहींरे पोरा! लाकडे नाहींत तीं नाहींत पण दोरी मात्र डोंगरांत टाकून हात हालवीत आलास, काय तुझी तारीफ!” ही गोष्ट मी मोठा झाल्यावर आई मला सांगून कितीदां तरी हिणवीत असे. मी किती जरी पंडित झालों तरी प्रपंच चालविण्याचें शहाणपण माझ्यांत येईल कीं नाहीं ह्याविषयीं साशंकच असे. माझ्या भावी आयुष्यांत ही माझ्या आईची शंकाच खरी ठरली! बाजारांत जाऊन एकादा जिन्नस खरेदी करून आणणें मला आवडत नसे. तें व्यवहारज्ञानच माझेमध्यें शेवटपर्यंत आलें नाहीं. ह्यासंबंधीं एक मजेची गोष्ट मला आठवते ती अशी.

बाजारांतील शोभा
शाळेंत माझा अभ्यास उत्तम असे. विशेषतः गणितांत मी हुषार होतों. रामजीबावांचा विठू म्हणजे इंग्रजी शाळेंतला एक मोठा वाखाणण्यासारखा मुलगा अशी गांवांत प्रसिद्धि झालेली होती. पण माझें शिक्षण सर्व नव्या त-हेनें झालेलें असल्यानें जुन्या गांवठी शाळेंतल्याप्रमाणें मोडी अक्षर वळणदार काढणें, हस्तलिखित मोडी पत्रें वाचणें, तोंडचे हिशेब करणें हें उपयुक्त आणि व्यावहारिक शिक्षण मला मिळालेंच नव्हतें. त्यांत माझा लाजाळू स्वभाव! त्यामुळें मी बाजारांत जाणें नेहमीं टाळीत असें. मोहदीनसाहेब नांवाच्या वाण्याचे दुकानांत आमच्या घरचें उधारी खातें होतें. त्या दुकानांत जाऊनही जिन्नस आणावयाचे मी टाळीत असें. पण एकदां कांहीं सामान आणणें मला भागच पडलें, म्हणून मी गेलों. शाळेंतला मोठा नांवाजलेला मुलगा कधीं दुकानांत न येणारा आलेला पाहून, मोहदीन साहेबांनीं तोंडचे हिशेब मला कसें काय येतात तें पाहाण्याची कसोटी चालवली. मी जें चुकवीत होतों तेंच पुढें आलें. मला कांहीं त्यांच्या साध्या प्रश्नांस उत्तरें देतां येईनात. मग कायॽ त्यांना माझीच नव्हे तर नवीन इंग्रजी शिक्षणाचीही टर उडविण्याची अमोलिक संधि आयतीच मिळाली. त्याच्या दुकानांत नेहमीं बसणारा उठणारा त्यांचा एक उडाणटप्पू मित्रही जवळच बसला होता. मला कांहींच सांगतां येईना तेव्हां अंगाला दरदरून घाम आला! खालीं घातलेली मान वर करवेना कीं उठून जाववेनाही! जवळ बसलेल्या त्या टोळभैरवाचें नाव रामय्या असें होतें. माझी अशी भिरकंडी उडालेली पाहून रामय्यानें दांटगट कानडी भाषेंत म्हटलें, “वजन करणा-या शेराचा दगड घाल त्याच्या कपाळांत; म्हणजे तरी कांहीं उत्तर सुचेल. काय म्हणे हा शाळेंत पहिला नंबर आहे! आणि येवढा साधा हिशेब विचारला तर बोबडी वळली, द्या ढकलून त्याला खालीं, बघतां काय!” मोहदीनचें दुकान म्हणजे आमच्या शाळेसमोरील मारूतीचे देवळाला लागून भर चौकांत असलेलें. ही शोभा झाल्यावर कित्येक महिने त्या दुकानासमोर फिरकण्याचें देखील मला धैर्य होईना!