भाग तिसरा : 'दुय्यम शिक्षण'
प्रकरण ११ वें
(१८८५ – १८९१ अखेर)
ही सात वर्षें माझ्या आयुष्यांतली महत्त्वाची होतीं. मागें म्हटलेंच आहे कीं इ. स. १८८५ च्या पावसाळ्याचे आरंभीं माझा वडील भाऊ वारल्यामुळें माझ्या भावंडांत मीच वडील मुलगा झालों. आणि माझ्या स्वभावांत एकदम विलक्षण फरक पडला! बाळपणाचा हूडपणा कमी होऊन मी गंभीर, विचारी व अभ्यासी बनलो. आईबाबांचा शोक, घरची झपाट्यानें खालावत चाललेली सांपत्तिक स्थिती, माझ्या आईला वरचेवर झालेल्या मुलांचे बाळपणातले मृत्यू आणि बाबांचा हताश उदासीनपणा ह्यांचा परिणाम मजवर दिवसेंदिवस अधिकाधिक घडत चालला. ह्यावेळीं मला ११ वें वर्ष संपून १२ वें नुकतेंच लागलें होतें.

शिक्षकवर्ग
जमखंडी हा लहान संस्थानी गांव. त्यावेळीं संस्थानचे उत्पन्न ४।५ लाखाचें असावें. शहरची वस्ती १५ हजारांची. शाळाखात्याची स्थापना नुकतीच झाली असावी. अशा ठिकाणचें हायस्कूल कोणत्या दर्जाचें असावें ह्याची कल्पना सहज होते. मी हायस्कुलांत गेलों तेव्हां तें हायस्कूल झालें नव्हतें. फार तर पांच यत्ता असतील. फर्स्ट ग्रेड अँग्लो व्हर्न्याक्युलर स्कूल असे. रा. त्रिंबकराव खांडेकर ह्यांना पुण्याहून हेडमास्तराचे जागेवर आणिलें होते. त्यांची स्वतःची मॅट्रिकची तरी परीक्षा झाली असेल कीं नाहीं हें माहीत नाहीं. पण त्यांचा स्वभाव सुशील, नीतिमान, नेमस्त, गंभीर आणि करारी होता. नवीन इंग्रजी शिकलेल्यांचा उथळपणा त्यांच्यांत मुळींच नव्हता. जमखंडी गांवांत व दरबारांत त्यांच्या ह्या स्वभावामुळें लोक व स्वतः यजमानही वचकून होते. असिस्टंट शिक्षकांत विशेष कोणी म्हणण्यासारखे शिकलेले किंवा फारसे बुद्धिवान नव्हते. मी पांचव्या यत्तेंत गेल्यावर ह्या शाळेचा दर्जा वाढून त्याच वर्षीं वरील वर्गांत बाहेरील पदवीधर शिक्षक आणावे लागले. मी सहाव्या यत्तेंत गेल्यावर जमखंडीच्या शाळेंतून मुलें प्रथमच मॅट्रिकच्या परिक्षेस पाठविण्यांत आलीं. तिस-या वर्षीं आम्हां चौघांना जमखंडी हायस्कूलांतून पाठविण्यांत आलें. त्याच सुमारास आमच्या शाळेला युनिव्हर्सिटीकडून हायस्कूलचा दर्जा प्राप्त झाला. सहाव्या यत्तेंत रा. वासुदेवराव चिरमुले बी. ए. हे पहिले पदवीधर नवीन नेमण्यांत आले. रसायणशास्त्राच्या प्रयोगाचेहि कांहीं सामान शाळेला मिळालें. एकंदरींत आतांप्रमाणें त्यावेळीं तशा मागासलेल्या प्रांतांत इंग्रजी शिक्षणाचा दर्जा असावा तसा नव्हता. आगगाडी (सदर्न मराठा रेल्वे) मी पांचव्या यत्तेंत जाईपर्यंत झाली नसावी. आणि ती झाली तरी कुडची, जे अगदीं जवळचें स्टेशन, त्यापासून जमखंडी तेहतीस मैल पूर्वेकडे लांब आहे.

विषयांची गोडी  
पहिल्या वर्षीं इंग्रजी हा विषय मला नवा असल्यामुळें व शिक्षक चांगला सहानुभूतीचा नसल्यामुळें मला तें वर्ष फार जड कसें गेलें ह्याचें वर्णन मागें आलेंच आहे. पण दुस-या वर्षापासून मला इंग्रजी भाषेची व सर्वसामान्य शाळेंतील इतर विषयांची गोडी लागली. तेव्हांपासून शिक्षक जरी विद्वान नव्हते तरी सहानुभूतीनें शिकविणारे मिळाले. माझी हुषारी पाहून ते माझें कौतुक करूं लागल्यामुळें मला उत्तेजन मिळालें. Nothing succeeds like success (यशासारखें यशस्वी कांहींच नाहीं) ही इंग्रजी म्हण मला तेव्हां जरी माहीत नव्हती तरी तिचा अनुभव मला जास्त येऊं लागला. मराठी शाळेंत असतांना आम्ही वर्गांत जमिनीवर बसत असूं. तरटाच्या लांब पट्या हांतरावयाला असत. इंग्रजी शाळेंत आम्हांला बाकावर बसावयास मिळालें. मागे टेकावयाला उंच व जाड उतरत्या पाठीची मेज (डेस्कस्) असत. शाळेची इमारत शहराच्या मध्यभागीं भर बाजारांत उंच अशा जोत्यावर टुमदार पण मनांत भरण्याजोगी होती. मराठी शाळेंत सकाळ संध्याकाळ दोन वेळां जावें लागत असे. तें इंग्रजी शाळेंत आल्यापासून दोन प्रहरीं ११ पासून सायंकाळीं ५ पर्यंत एकदाच जावें लागे. मे महिन्याची लांब सुट्टी मिळे. मराठी शाळेच्या शिक्षकांचे पंतोजीपणाचें मुख्य लक्षण म्हणजे त्याच्या हातांतील वेताची एक लांब छडी आणि तिचे केवळ मास्तराच्या लहरीप्रमाणें आमच्यावर होणारे उदार प्रयोग! इंग्रजी शाळेंत हा प्रकार बदलला. एकंदरींत मी एका नवीन जीवनप्रवाहांत पडल्याप्रमाणें वाटलें. खरोखरच मनूच पालटला म्हणावयाचा!

ग्रहणशीलता
इंग्रजी तिस-या यत्तेपर्यंत आम्हांला जुन्या काळची इंग्रजी क्रमिक पुस्तकें म्हणजे 'हावर्ड' ची मालिका. आतांच्या आकर्षक रीडर्सप्रमाणें त्यांत चित्रें वगैरे कांहीं नव्हतीं. तरी तिस-या यत्तेपासून इंग्रजी राहाटीचे धडे वाचावयाला मिळे. त्यामुळें माझ्या ग्रहणशील बुद्धीच्या डोळ्यांपुढें एका नवजीवनाचे नव्या रंगाचे पडदे दिसूं लागले. इंग्रजी शेताचें वर्णन, इंग्रजी झाडाझुडपांचीं नांवें, इंग्रजी खेडीं, इंग्रजी कुंपणावरील निराळी जंगली वेली, फुलें वगैरे नवीन देखावे मला नवीन हर्ष देऊं लागलें. त्यामुळें धडे मला फार आवडूं लागले. विषय आवडला म्हणजे जो सुलभ होतो. इतकेंच नव्हे तर परिणामकारीही होतो. हा अनुभव माझा बालपणापासूनचा आहे. तिस-या यत्तेचे शिक्षक रा. आप्पा काळे हे होते. त्यांच्या शिकवणींत एकपट रसिकता असली तरी माझ्या हृदयांत नूतन चेंडूप्रमाणें उशी घेऊन द्विगुणीत व चौगुणित होई. अशा रीतीनें शिक्षकाच्या सहानुभूतीला शिष्याच्या ग्रहणशीलतेची जोड मिळत चालली. इंग्रजी अभ्यास मी चौथ्या यत्तेंत गेलो. तर माझे आवडीचे शिक्षक आप्पा काळेहि चौथ्या वर्गावर शिक्षक झाले. इंग्रजी पुस्तक 'सॅंडफर्ड ॲन्ड मर्टन' हे लावण्यांत आलें. हें मला फार आवडलें. विचार नवीन व उदार, भाषा बालबोध, मधून मधून इंग्रजी पोषाखांची चित्रें, इंग्रजी राहणीची व वनश्रीचीं शब्दचित्रें आणि छायाचित्रें. ह्यामुळें इंग्रजी राहणीविषयीं कुतूहलता मजमध्यें दिवसेंदिवस वाढूं लागलीं. इतकी कीं पुढें मी मोठा झाल्यावर दैववशात् इंग्लंडांतील उत्तमोत्तम विश्वविद्यालयांत ऑक्सफर्ड येथें दोन वर्षें राहावयास मिळालें. तेव्हां तेथील खेड्यापाड्यांत जाऊन शेतांत, कुंपणांत फिरून मी जे देखावे पाहिले व अनुभव घेतला; त्यांची पूर्वस्वप्नेंच जणूं मला माझ्या जमखंडी सारख्या खेडवळ शाळेतील क्रमिक पुस्तकें वाचीत असतांना पडत होतीं. बुद्धीची पूर्व भूमिका हृदय झाल्याविना तिचा खरा परिषोष होत नसतो, हें मला माझ्या लहानपणाच्या अनुभवानें खरें आहे असें आतां पटतें. पांचव्या यत्तेंत 'लॅंब्स टेलस' हें पुस्तक लावलें होतें. त्यांत कवीकुलगुरु शेक्सपीयर्सची भेट झाली. शिकविण्यास ठाकूर नांवाचे पुणेरी शिक्षक होते. सहाव्या यत्तेंत 'रीडींगज् फ्रॉम दि स्पेक्टेटर' हें पुस्तक चिरमुले ह्यांनीं शिकविलें. हे तर ग्रॅज्युएट बी. ए. होते. ह्यांत ॲडिसनच्या ख-या बालबोध इंग्रजीचा व ताज्या विचारांचा मासला कळला. अशा रीतीनें माझ्या हृदयांत इंग्रजी भाषाच नव्हे तर संस्कृतीचाहि पक्षपाताची बीजें इतक्या कोंवळेपणांतच रुजूं लागलीं. पण आश्चर्य हें कीं हें सर्व मला बहुतेक त्या वेळीं न कळतच सहज घडत होतें ! पांचव्या यत्तेंत संस्कृत, भूमिती आणि बीजगणित; सहावींत रसायण, यंत्रशास्त्र, भूगोल, खगोल, इ. आधुनिक शास्त्रांची मूलतत्त्वें ह्यांचा उपक्रम झाला. एकाद्या मनो-यावर चढत असतां प्रत्येक मजल्या भोंवतालचें क्षितीज अधिकाधिक विस्तीर्ण होऊन ज्याप्रमाणें जास्त प्रदेश दृष्टीच्या टापूंत येतो व आनंद वाढतो; त्याप्रमाणें माझा हा हायस्कूल अभ्यासक्रम मला फार चित्तवेधक, सहज व बोधकारक झाला. इतका कीं त्यामुळें माझ्या घरांतील भयानक दारिद्र्याच्या वेदना मला कधींच भासल्या नाहींत, कीं माझ्या शिशूदशेच्या सहजानंदांत कधी खंड म्हणून पडला नाहीं. ह्या माझ्या सदानंदी उत्साहामुळें माझ्या आईबाबांचें दुःखही हलकें झालें. विशेषतः माझ्या आईला आपलें कठीण कष्ट सह्य झालें. ह्या गोष्टीचा मला आतां अभिमान वाटत आहे. सकृद्दर्शनी प्रेम आमची खेडवळ शाळा, तो जुना काळ; इंग्रजी विद्येचा आमचा देशांत कोठे नवा आनंद झालेला, तशांत माझें कोवळें वय ह्या सर्व गोष्टी विचारांत घेतां, मी जें वर म्हटलें आहे कीं इंग्रजी संस्कृतीचा मजमध्यें पक्षपात रुजूं लागला, हें कांहीं आढ्यतेचें व अतिशयोक्तीचें दिसतें खरें. माझें म्हणणें येवढेंच कीं पुढें माझ्यावर ह्या संस्कृतीनें जो अमोघ मोहपाश टाकला आणि माझ्या सर्व आयुष्याचा प्रवाह पार बदलून टाकिला, त्या भावी परिणामाचे डोहाळे जणूं मला ह्या माझ्या भोळ्या शाळेंत भासूं लागले. Love at first impression म्हणजे सकृद्दर्शनी प्रेमाच्या झटक्याचाच हा एक मासला माझ्या प्रत्यक्ष अनुभवास आला, हें सांगण्यांत माझी कांहीं स्वयंमन्यता असेलसें मला तरी वाटत नाहीं.

मराठी अभ्यास
कांहीं असो. मी केवळ इंग्रजीला हुरळून तन्मय झालों; आणि माझ्या मातृभाषेला व संस्कृतीला पारखा झालों असें मुळींच नव्हे. चवथ्या पांचव्या यत्तेंत आम्हांला नवनीतांतील कांहीं कविता लावल्या होत्या. त्यांत विशेषें करून रघुनाथ पंडिताचे नलदमयंतीआख्यानानें मजवर जो ठसा उमटविला तो अद्यापि ताजा आहे. ह्या सुंदर काव्यांतील कविता मी घरीं माझ्या आईला व बहिणींना म्हणून मोठ्या रसिकतेनें त्यांचा अर्थ सांगत असें. मराठीवरील माझें अकृत्रिम प्रेम वाढण्यास शाळेपेक्षा किंबहुना अधिकच साधनें माझ्या घरींच होती, हें सांगण्यास मला गर्व आणि कृतज्ञता हीं दोन्हीं सारखीच वाटतात ! श्रीधर, महिपती, तुकाराम, ज्ञानेश्वर वगैरे मराठी कवी आणि प्रासादिक संतांच्या ग्रंथांचें पारायण माझें बाबा स्वतःच घरीं करीत असत. त्यांच्या संग्रहीं ह्या जुन्या पोथ्या ब-याच होत्या व त्या वाचून ते नेहमीं इतरांस पुराणिकाप्रमाणें अर्थ सांगतांना मी ऐकत असें. इतकेंच नव्हे तर चवथ्या पांचव्या यत्तेंत माझे मराठी सुधारल्यावर मी स्वतः रामविजय, हरीविजय, पांडवप्रताप, भक्तीविजय वगैरे ग्रंथ नित्य वाचून आपल्या वर्गांतल्या मुलांना अर्थ सांगत असें. त्यावेळीं मराठींत गद्य वाङ्मय अद्यापि तयार झालें नव्हतें. पण आम्हांला त्याची वाण भासली नाहीं. इतकेंच नव्हे तर आतां जी आधुनिक वाङ्मयाची गबाळ वाढ झाली आहे तिच्यामुळें बाळबोध मराठीच्या परिचयांत विशेष भर पडली किंवा फायदा झाला, असें मला मुळींच वाटत नाहीं. हें माझें मत ब-याच आधुनिकांना पसंत पडेलसे वाटत नाहीं. असो !

संस्कृत अभ्यास
सहावींत व सातवींत माझा संस्कृतशी संबंध घडला. आमच्या शाळेंत रा. गणेशशास्त्री जोशी म्हणून एक जुने शास्त्री संस्कृत वाङ्मय जुन्या त-हेनें शिकविण्यास होते. मॅट्रिकचा अभ्यास करितांना एक्स्ट्रा रीडींग म्हणजे शाळेंतील वर्गांत नेमलेल्या अभ्यासापलीकडे कांहीं वाचणें बरें असतें. तें आम्ही वाचावयास शास्त्रीबोवांचे घरीं कांहीं विद्यार्थी मिळून जात असूं. त्यांतही माझा पहिला नंबर पाहून शास्त्रीबोवा, मी जातीनें मराठा म्हणून कोणताहि भेद मनांत न आणतां रसिकतेनें रघुवंश, कादंबरी, शाकुंतल वगैरे वाङ्मय आम्हांला शिकवत असत. सकाळीं आम्ही त्यांचेकडे जात असूं. ते गोठ्यांत गाईचें शेण काढीत असतां किंवा धोतराचे सोगे वर बांधलेलें, तोंडांत तंबाकूचा बार भरून त्याच्या मधुन मधुन पिचका-या मारीत, अगदीं उघडे बोडकें बसलेलें कधीं कधीं इकडे तिकडे फिरत असतां, आम्हांला रघुवंशांतील श्लोक सांगत. विशेषतः बाणाची कादंबरी त्यांनीं आम्हांला अशी शिकवली कीं, ती त्यांचीं हसत मुद्रा, सूक्ष्म विनोद, प्रेमळ बोल मला अद्यापि आठवतात. अच्छोद सरोवरातील शिवालयांतील महाश्वेतेचें संगीत भजनासारख्या देखाव्याची वर्णन करण्याची पाळी आली कीं गणेशशास्त्रांच्या स्वाभाविक रसिकतेला पाझर फुटे. श्रृंगार, वीर करुणादि नऊ रसांचे अभ्यंग स्नान आम्हांलाहि घडे. ॲडिसनचे 'सर रॉजर्ले डी कॉव्हरले' वाचीत असतां जो मी इंग्लंडांतील खेड्यांतील देखाव्यांत रमे, तोच एकदम दीड हजार वर्षांमागच्या श्रीहर्षाचें चरित्र शास्त्रीबोवांच्या मुखांतून ऐकतांना मागील भारतीय वैभवाच्या शिखरावर भ्रमण करूं लागे. आणि ही स्थळ-कालान्तरें करणारा मी स्वतः त्यांवेळीं १७।१८ वर्षांचाच होतों!

रसिकता
गणित असो वा शास्त्र असो, भाषा असो वा व्याकरण असो, परकीय इंग्रजी असो वा मृत संस्कृत असो कीं मातृभाषा चालू मराठी असो; माझी गति सारखीच अकुंठित चाले. सर्व हायस्कूलच्या क्रमांत मला अभ्यासाचें श्रम म्हणून कधीं भासलेंच नाहींत. ह्याचें कारण माझ्या बुद्धीचें तेज नसून मी बुद्धीनें साधारणच आहे - केवळ माझ्या हृदयाची निर्मळ रसिकताच होय, हें मला येथें नमूद करावयाचें आहे. आणि ही रसिकता मला शाळेपेक्षां घरांतच अधिक, गुरूंपेक्षां माझ्या आईबापांकडूनच जास्त मिळाली हें खास. माझ्या घरीं जातिभेद नव्हता. तसा माझ्या हृदयांत संस्कृतीभेदाचा किंवा पक्षपाताचा कृत्रिमपणाही नव्हता. सौंदर्य जेथें भेटेल तेथें ऊर्ध्वहस्तानें स्वीकारण्यास मी लहानपणापासून एका पायावर तयार आहे. मग तें इंग्लंडांतलें असो कीं स्वदेशांतलें असो, शहरांतलें असो कीं खेड्यांतले असो, संस्कृत असो की प्राकृत असो, तें सहज व स्वाभाविक मात्र असलें कीं पुंरे. मी त्याला बिलगलोंच समजावें. ह्या माझ्या मुग्ध श्रृंगारी स्वभावामुळें, केवळ कपटी व्यवहाराच्या दृष्टीनें पाहातां प्रपंचांत माझें ब-याच अंशीं नुकसान झालें आहे. आणि कांहीं जणामध्यें मजसंबंधीं दुराग्रहहि पसरला आहे. तरी पण 'स्वभावो दुरतिक्रमः' ह्या न्यायानें मी आपला माझ्याच चालीनें चाललों आहे आणि ही चाल मीं हायस्कूलांतच नव्हे तर अगदीं माझ्या पाळण्यांतच किंबहुना माझ्या मातृगर्भातच शिकलों असेन. नसेन कशावरूनॽ एरवी ती अशी दुरतिक्रम झाली नसती.