प्रकरण २९ वें
युनिटेरियन समाज
ज्या युनिटेरियन लोकांकडून हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाजाच्या प्रतिनिधि-विद्यार्थ्याला मॅंचेस्टर कॉलेजांतून धर्मप्रचारासाठीं तयार करण्याप्रीत्यर्थ स्कॉलरशिप मिळते तो इंग्लंडांतील युनिटेरियन समाज आणि हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाज या दोहोंचीं धर्मतत्त्वें, आचाराचे आणि कार्याचे धोरण स्थूलमानानें पाहतां जवळजवळ सारखेंच उदारपणाचें आहे. हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या ब्राह्मसमाजांची व प्रार्थनासमाजांची संख्या, मीं १९१२ सालीं प्रसिद्ध केलेल्या Theistic Directory मध्यें हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या प्रांतांतील मिळून एकंदर संख्या १६७ आहे. इंग्लंड, आयर्लंड व वेल्स मिळून एकंदर युनिटेरियन समाजांची संख्या १९०३ सालच्या Unitarian Pocket Book मध्यें दिल्याप्रमाणें ४५६ आहे. पण ब्राह्मसमाजापेक्षां युनिटेरियन समाजाची घटना किती तरी पटींनीं अधिक कार्यक्षम व सांपत्तिक स्थिति अधिक अनुकूल असल्यामुळें हिंदुस्थानांत आजन्म वाहून घेतलेलें ब्राह्मधर्म प्रचारक आणि आचार्य फार थोडे म्हणजे हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतके आहेत. आणि त्यांत पद्धतशीर रीतीनें तयार करून घेतलेले २।४ असतील किंवा नसतील. इंग्लंडांत अशा प्रचारकांची संख्या १९०३ मध्यें ३७४ होती. सर्व युनिटेरियन कामकाज आवरण्यासाठीं लंडनमध्यें British and Foreign Unitarian Association नांवाची एक संस्था आहे, तशी हिंदुस्थानांत नाहीं. साधारण ब्राह्मसमाज नांवाची कलकत्त्यांत एक मध्यवर्ति संस्था आहे. पण तिचा ताबा सगळ्यांवर सारखा चालत नाहीं. न्यूयॉर्कमध्ये American Unitarian Association नांवाची एक मध्यवर्ति संस्था आहे. कलकत्ता, लंडन आणि न्यूयॉर्क या तिन्ही मध्यवर्ति संस्थांकडून परस्पर सलोख्याचें सहकार्य घडतें. हें कार्य आजपर्यंत जवळ जवळ शेंसव्वाशें वर्षांपासून चालत आलें आहे.

साधन सभा
ता. १० नवंबर १९०१ च्या आदितवारीं संध्याकाळीं ६ वाजतां आमचे कॉलेजबंधु मि. कॉक यांचे घरीं साधनसभा होती. जेवण तेथेंच झालें. परस्परांची हकिकत सांगितली. त्यांच्या घरीं मि. कॉक व त्यांची बहीण दोघेच आहेत. मोठ्या आनंदानें दिवस घालवत आहेत. दोघे अत्यंत ममताळू व सात्त्विक आणि हिंदुधर्माचे व तत्त्वज्ञानाचे चाहते आहेत. दोघे Theosophist आहेत. मि. कॉक हा स्वतः खाटकाचा मुलगा असून पूर्वाश्रमीं बरेच दिवस खाटकाचा धंदा करूनही, हा आणि ह्याची बहीण आतां पुर्णतः शाकाहारी बनली आहेत. आध्यात्मिकभाव व भक्ति वाढवण्याकरतां नियमित वेळीं आम्ही एकत्र जमून कांहीं साधन करण्याचें त्यांनीं सुचवलें. माझे मनांत हें होतेंच. त्यांस मीं चांगलेंच प्रोत्साहन दिलें. घरीं परत आल्यावर जेवतांना मिस्टर व मिसेस ग्रेडन (ज्यांचेकडे मी भाड्यानें राहात होतों) यांच्याशीं मांसाहाराबद्दल कडाक्याचा वाद झाला. मी हिंदुस्थानांत असतां कधीं कधीं मांस खात असें. पण तें अजिबात सोडावें असें मला वाटत नव्हतें. येथें आल्यावर केवळ सात्त्विक अन्न घेत असें. दोघां ग्रेडननीं मला मांस घेण्याविषयीं फार आग्रह केला. सुमारें तीन महिने आमचा शाकाहार चालू होता. पण पुढें शाकाहार चांगलासा न मिळाल्यानें मला त्याची शिसारी आली. अंगांत फार अशक्तता आल्यानें मला शेवटीं तो सोडावा लागला.

नाताळाची पहिली सुटी
ता. ८ डिसेंबर १९०१ रोजीं दोन प्रहरीं १ वाजतां ऑक्सफर्ड येथून निघून लंडनला ३ वाजतां पोंचलों. ग्रेजइन रोड, कॅल्योर्म स्ट्रीट नं. ७ येथें खोली घेतली. स्वामी निर्विकल्प यांचे शिष्य रा. राजाराम पानवलकर आणि नाशिकचे व्यापारशिक्षणासाठीं आलेले रा. पंगे हे दोघे लगतच्या खोलींत असत. पानवलकर हातानें स्वयंपाक आम्हां तिघांसाठीं करीत तो आम्हांस फार गोड लागे. तो सात्विक व शुद्ध वनस्पतीचाच असे. यांचे सोबतींत लंडन चांगलेंच पहावयास मिळालें.

मिस् मॅनिंग
दोनप्रहरीं ३ वाजतां मिस् मॅंनिगचे घरीं गेलों. तिला किती आनंद झाला! इकडचे तिकडचें बोलणें झाल्यावर तिनें आपली लायब्ररी दाखवली. नंतर हिंदुस्थानचीं चित्रें, मौजेच्या वस्तू, रुप्याचीं भांडी वगैरे मोठ्या अभिमानानें दाखविलीं. प्रत्येक हिंदी मनुष्याबद्दल आणि वस्तूंबद्दल हिचें किती निष्काम प्रेम दिसलें! हिनें हिंदुस्थानांत प्रवास केला होता. आणि मिस् मेरी कार्पेंटर बाईप्रमाणें हिंदुस्थानच्या सामाजिक सुधारणा व शिक्षण यांबद्दल ती झटत असे. मिस मॅनिंगला, “द्रौपदी व सुदेष्णा,” हें रविवर्म्याचें चित्र मी भेटीदाखल दिलें. तें तिला फार आवडलें.

दादाभाई नौरोजी
लंडन इंडियन सोसायटी नांवाची लंडनमधील सर्व हिंदुस्थानवासियांची व मित्रांची सभा पार्लमेंटच्या इमारतीजवळ पॅलेस चेंबरमध्यें दर पंधरवड्यास शनिवारीं भरे. दर बैठकींत सोसायटीचे अध्यक्ष परमपूज्य दादाभाई नौरोजी हेच चेअरमन असत. एकदां आमचे मित्र रा. राजाराम पानवलकर यांचें ‘इंग्रजी साम्राज्याखालील स्वराज्याची आवश्यकता’ ह्या विषयावर एक तासभर इंग्रजींत भाषण झालें. त्यानंतर चौघांचीं भाषणें झालीं. मीही बोललों. बोलणारे सर्वच तरुण अजाण व अननुभवी होते. तरी दादाभाई सर्वांचें म्हणणें शांतपणें ऐकून घेत होते व त्यांचें आपल्या नातवाप्रमाणें कौतुक करीत होते. व्याख्यान आटोपतांच ह्या मुलांनीं त्यांस अनेक प्रश्न सवलतीनें विचारले. त्यांची फोड त्यांनी मोठ्या आवेशानें केली. म्हातारा देहानें वृद्ध असे खरा पण त्याचा उत्साह तरण्यापेक्षां तरुण असे. सभेचे सेक्रेटरी वागळे यांस बोलतां बोलतां सत्तेनें म्हणाले “अरे तूं मूर्ख आहेस रे, आतां मी तुला शिव्या हांसडीन पहा.”

एक जागृतीतले स्वप्न
एकदां पॅस्मोर इन्स्टिट्यूटमध्यें इटालियन चित्रकार ह्या विषयावर मॅजिकलॅंटर्न लेक्चर झालें. तें ऐकावयास गेलों असतां मनांत एक प्रेरणा झाली. माझे मित्र राजाराम पानवलकर यांस केव्हां सांगेन असें झालें. घरीं आल्यावर आम्ही रात्री १ वाजेपर्यंत ह्या प्रेरणेसंबंधीं बोलत बसलों. राजारामास ती फार रुचली. ती अशी - राजारामानें मजबरोबर ऑक्सफर्ड येथें राहावें. परवानगी घेऊन कांहीं व्याख्यानें, मॅंचेस्टर कॉलेजांतील ऐकावींत. राजाराम हे विशेषतः उद्धारक मताचे तर मी सुधारक मताचा. असे जरी आम्ही आहों तरी दोघांचीं अंतःकरणें शुद्ध हेतूने भरलेलीं असल्यानें आम्हीं एकमेकांस लवकर जाणलें व मैत्री जमली. तो हिंदुस्थानांतील “आर्य संघाचा” एक कट्टा सभासद आहे व मी प्रार्थना समाजाचा आहें. पण आतां भेद उरला नाहीं. इतकेंच नव्हे तर आम्ही एकमेकांच्या संस्थेचे सभासद झालों. आमच्या भावी आयुष्याचा मार्ग रोखूं लागलों. Theosophy, मांसाहारनिषेध, योगसाधन, ज्या पौरस्त्य चळवळी येथें चालू आहेत त्यांचें राजारामानें रहस्य जाणून घ्यावें, पुस्तकसंग्रह करावा; माणसें जोडावींत, युनिटेरियानिझम, युनीव्हरसॅलिझम (Universalism) सारख्या ज्या पाश्चात्य चळवळी आहेत त्यांचा ठाव मीं घ्यावा असें ठरलें. आम्ही दोघांनीं मिळून येथें दीडवर्ष राहिल्यावर प्रथम दोघांनीं मिळूनच युरोपखंडांतून प्रवास करावा. रोम, अथेन्स, पॅलेस्टाईन, मक्का, कैरो इत्यादि पुरातन व पवित्र स्थळीं यात्रा कराव्यात. तेथील देखाव्यांचे फोटो घ्यावेत. त्यासाठीं राजारामानें ऑक्सफर्ड येथें फोटोग्राफी शिकावी. उदार धर्मावर आम्हीं जागोजाग व्याख्यानें देऊन आपला निर्वाह करावा. युरोपांत प्रवास झाल्यावर नंतर जपान व चीन देशांतून परत कलकत्ता, मद्रास शहरांवरून स्वदेशीं जावें. वाटेंत व्याख्यान देणें, स्नेह संपादणें, बंधूता वाढवणें हाच धंदा ठेवणें इ. इत्यादि. गुरुवारचा दिवस पवित्र समजून त्या दिवशीं कोठें तरी बाहेर जाऊन यासंबंधानें व्रतग्रहण करण्याचें ठरवून आम्ही निजलों. पण झोंप लागली नाहीं. तथापि पुढें याप्रमाणें कांहींही झालें नांहीं, हें सांगावयास नकोच.

रे. चार्लस व्हायसे
दुपारीं ११ वाजतां रे. चार्लस व्हायसेच्या चर्चमध्यें उपासनेस गेलों. हें एका बोळांत आहे. एक तास गीतें गाणें, उतारे वाचणें, प्रार्थना करणें इत्यादि झाल्यावर १२ पासून १२॥ पर्यंत रे. व्हावसे यांनीं उपदेश केला. हे अगदीं कडक सुधारक असून एकेश्वरी पंथाचे आहेत. यांना युनिटेरियानिझमहि पसंत नाहीं. कारण त्यांत ख्रिस्ताचेंच पुढारीपण आहे. युनिटेरीयन लोकांत शुष्कवाद न करतां, मिळून काम करण्याचा मोठा गुण दिसून येतो. तो व्हायसे यांनीं घेतल्यास दोघांसही जास्त बळ येईल. पण या गोष्टीस व्हायसेचीच नाखुशी दिसते. चर्चमधील व्यवस्था फार चांगली आहे. उपासक सुमारें १०० हजर होते. दारांत व्हायसेची पुष्कळ पुस्तकें विकण्यास ठेविलीं होतीं. बोळांत शिरतांच एक छापील व्याख्यान फुकट मिळतें. संध्याकाळीं पुन्हा उपासना होते. दोन्ही वेळां धर्मार्थ पैसे गोळा होतात. सर्व इंग्लंडांत इतक्या उदार मताचें हें एकच Theistic चर्च आहे. हें आमच्या ब्राह्म समाजाप्रमाणेंच निव्वळ एकेश्वरवादी आहे. हें आठवून व्हायसेची धन्यता वाटते.

शेरलॉक होम्स
रात्रीं ८ वाजतां नाटकास गेलो. ‘शेर्लाक होम्स’चा प्रयोग झाला. तिकिटाची किंमत २॥ शिलिंग पडली. नाटकांत संगीत अगर कसलाही रस नव्हता. गुप्त पोलिस Sherlock Holmes चे काम छान वठले. ह्या लोकांचे लक्ष्य अभिनयाकडे जास्त आहे. तें त्यांना चांगलें साधलें आहे. रंगभूमि व नेहमींची रहाटी यांत मुळींच फरक दिसला नाहीं. हीच खुबी आहे. हें नाटक उत्तम गणलें गेलें आहे. पण मला कांहीं तें पाहून आनंद झाला नाहीं. नाटकगृहांत स्त्रियांची छानछोकी मात्र दिसली. Box चे तिकीटाला ४ गिनी म्हणजे ८४ रु. पडते.

Domestic Mission
रे. समर यांचे जॉर्जेस रो मधील मिशन पाहिले. ह्या भागांतील अत्यंत कंगाल लोकांची स्थिती चारपांच ठिकाणी त्यांचे घरीं नेऊन आम्हांस रे. समर यांनी दाखवली. पैकीं तीन ठिकाणीं म्हाता-या स्त्रिया आजारी होत्या. दोघां आजारी स्त्रियांजवळ मी प्रार्थना केली. एक अगदीं बहिरी असल्यामुळें मला तिच्या कानाजवळ ओरडून प्रार्थना करावी लागली. या बाईनें राजा राममोहन रॉयबद्दल मोठ्या आस्थेनें व आदरानें उल्लेख केला. रस्त्यांत हिंडत असतां आमच्या मागें २००।२५० मुलांचा जमला होता. कारण त्या वेळीं माझे डोक्यावर हिंदी साफा बांधला होता. काहींनीं आम्हांस थोडा त्रास दिला. एकाशीं हस्तांदोलन करून समजूत घातल्यावर सर्वांनींच तसें करण्याचा आग्रह धरला. त्रासाचे नुसते रूपांतर झाले. आम्ही घरांत शिरलों कीं ही गर्दी आम्ही बाहेर येईपर्यंत वाट पहात उभी असे. हा त्रास चुकवण्यासाठीं समरसाहेबांनी एक अशी युक्ती काढली कीं एका घरांत गेल्यावर मागील दारानें आम्ही दुस-या रस्त्यांवर गेलों. कामकरी बाया कामावर गेल्या असता त्यांचीं मुलें संभाळण्याची व्यवस्था एका घरांत केली होती. एकंदर लहानमोठी २३ मुलें होतीं. प्रत्येक मुलांस दोन पेन्स (२ आणे) प्रमाणें दर असे. गरिबांची घरें कितीही कंगाल असलीं तरी त्यांत निदान १०।२० चित्रें, कांहीं मूर्ति, कांहीं दिखाऊ सटरफटर सामान होतेंच. मिशनचे प्रार्थनामंदिर साधेच पण पुरेसें होतें. मिशनचा बहुतेक सर्व खर्च युनिटेरियन असोसिएशन मार्फत आहे. अशीं तीन मिशनें लंडनच्या निरनिराळ्या भागांत आहेत. अशीच मँचेस्टरसारख्या मोठमोठ्या शहरीं निरनिराळीं मिशनें आहेत. अशी मिशनें पाहून हिंदुस्थानांत परत गेल्यावर तेथील अस्पृश्य मानलेल्या लोकांसाठीं असेच प्रयत्न करावेत हा विचार मनांत आला.

Postal Misson (पोस्टल मिशन)
मिस् फ्लॉरेन्स हिलच्या आमंत्रणावरून युनिटेरियन पोस्टल मिशनचा कौन्सिलमध्यें मुंबईच्या बाजूला ब्राह्मो पोस्टल मिशनची एक शाखा काढण्याचा माझा विचार मी कौन्सीलपुढें ठेवला. कमिटीला तो पसंत पडून त्यांनीं मला लागेल तशीं पुस्तकें पुरवण्याचें आश्वासन दिलें. कमिटींत १०।१२ स्त्रिया होत्या. युनिटेरियन वाङ्मय पोस्टामार्फत वाटून व पत्रव्यवहार करून प्रसार करण्याचें काम सर्व देशभर केवळ स्त्रियाच करतात. पुढें माझे मित्र रा. वासुदेवराव सुकथनकर यांचेकडून मी मुंबईस अशा एका ब्राह्मो पोस्टल मिशनची स्थापना करविली.

संडेस्कुल असोसिएशन
चेअरमन मि. प्रिचर्ड यांचे घरीं जेवणांस गेलों होतों. जेवणानंतर मुलांसाठीं एक उपासना एका मंदिरांत झाली. ती मिस् प्रिचर्ड इनें चालविली. मला दोन शब्द बोलावे लागले. मुलांची वर्तणूक फार व्यवस्थेशीर होती. सुमारे २०० मुलें होती. २० वर्षांवरील सुमारें ७ तरुण मुलांचा एक वर्ग रविवारीं मिस्टर प्रिचर्ड स्वतः आपल्या घरीं घेत. या गृहस्थांचा स्नेह पुढें त्यांचा अंत होईतों टिकला.

साऊथ प्लेस नैतिक समाज
इंग्लंडच्या साऊथप्लेस नांवाच्या भागांत ह्या समाजाचें उपासना मंदीर आहे. फ्रान्सच्या ऑगस्टकॉम याने Positivism (निश्चितवाद) नांवाचा संप्रदाय काढला. या संप्रदायांत, ईश्वर, आत्मा वगैरे अज्ञेय गोष्टीला फाटा दिला आहे. याला Humanism (मानव्यधर्म) असेंही नांव देतां येईल. मोठमोठ्या थोर पुरुषांचे स्मृतिदिन पाळण्यांत येतात. केवळ नीतीपलीकडे धर्म म्हणून कांहीं बंधनें नाहींत. उपासना मंदीर व पद्धति इतर ख्रिस्ती देवळांतल्या प्रमाणें आहेत. पण परमेश्वर वगैरेंचा इथें उल्लेख देखील होत नाहीं. लोकांस जबरीनें लढाईवर पाठवणें हें निंद्य आहे असें उपासकांनीं प्रतिपादलें. ॲडम स्मिथ (अर्थशास्त्रज्ञ), सेज्वीक (नीतिशास्त्रज्ञ) वगैरेंचे उतारे वाचले. टेनिसनचीं कांहीं पदें गायिलीं. सुमारें २०० श्रोते हजर होते. हे बहुतेक अत्यंत उदार मताचे होते. फ्रेडरिक हॅरिसन या नांवाचे गृहस्थ ह्या संप्रदायाचे पुरस्कर्ते होते. ही संस्था पाहून मोठा विस्मय वाटला. ता. २९ डिसेंबर १९०२ रोजीं संध्याकाळीं ७ च्या गाडीनें, ऑक्सफर्डला निघालों. ९॥।वाजतां माझ्या बि-हाडीं पोचलों. मला फार दिवसांनीं घरीं आल्याप्रमाणें झालें.

पॅरिस
सुमारें १ वर्षभर मीं इंग्लंडांत घालवून इंग्रजी राहटीची मला बरीच कल्पना आली होती. इंग्लंड हा प्रॉटेस्टंट पंथाचा ऊर्फ सुधारलेल्या ख्रिस्तीधर्माचा देश. फ्रान्स हा रोमन कॅथोलिक पंथाचा, पोपच्या पंजाखालचा, जुन्या वळणाचा देश. युरोपच्या दक्षिण भागांत तो असल्यानें आणि फ्रेंच लोक निराळ्या वंशाचे असल्यानें तेथील राहटींत साहजिकच बराच फरक असणार. तो पाहाण्यासाठीं मी १९०३ सालच्या ईस्टरचे सुटींत १ महिना फ्रान्समध्यें घालविण्याचा विचार केला. हिंदुस्थानाहून इंग्लंडला येतांना वाटेंत फ्रान्समधून खुष्कीच्या मार्गें मी आलों होतों. पण त्या वेळीं घाईच्या प्रवासांत मार्सेल्स, पॅरिस व कॅले यांची घाईंत फार अंधुक कल्पना आली होती. ता १४ मार्च १९०३ रोजीं सकाळीं ऑक्सफर्डहून पॅरिसला निघालों. रात्रीं १०॥ वाजतां इंग्लंडच्या न्यू हेवन बंदरांत आलों. समुद्र शांत व चांदणें असल्यानें प्रवास सुखाचा झाला. इंग्लंडला येतांना हाच प्रवास वादळी हवेमुळें फार त्रासाचा झाला होता. पॅरिसला सकाळीं ७ वाजतां पोचलों.

बॉने मोरी
पॅरिस युनिव्हर्सिटीच्या कांहीं विद्वान पुढा-यांना व इतर उदार धर्मानुयायांना माझे गुरु डॉ. कार्पेंटर यांचेकडून ओळखीचीं शिफारसपत्रें घेतलीं होतीं. प्रथम बॉने मोरी या वृद्ध प्रोफेसरांस भेटलों. हे डॉ. भांडारकरांसारखे किंचित् कडक व उग्र दिसले. पॅरिसचे वरवरचे सौंदर्य पाहण्यासाठीं हुरळून आलेला मी एक तरुण असावा असें वाटून त्यांनीं प्रथम माझी थोडी हजेरी घेतली. पण ऑक्सफर्ड कॉलेजांतील ब्राह्मसमाजाचा एक प्रतिनिधी म्हणून कार्पेंटरसाहेबांच्या शिफारसीचें एक पत्र पाहून स्वारीनें आपला शांत सल्ला दिला. तुम्हांला पॅरिस खरे पाहायचें असल्यास येथील नटव्या इमारती पाहून न भुलतां त्यांच्या माळ्यावरील गाळ्यांत शिरून डोकावून पाहा. तेथें कंगाल, चोरटे व गुंड लोक बिळांतल्या उंदराप्रमाणें चोरून रात्रीं आश्रयास राहतात, त्याचीं कारणें शोधा, असें बजावलें.

प्रो. रेव्हील
प्रो. जाँ. रेव्हील यांचे संभाषणांतून अशी माहिती मिळाली कीं, प्रॉटेस्टंट लोकसंख्या फ्रान्सांत ६−७ लाख आहे. प्रॉटेस्टंट समाजाच्या एका स्थानिक मंडळीस कनसिस्टार्स असें म्हणतात. १०६ कनसिस्टार्सपैकीं ३३ सुधारक मताचे (युनिटेरियन) आहेत. १७८९ पर्यंत प्रॉटेस्टंटास धर्मस्वातंत्र्य मुळींच नव्हतें. आतां कॅथालिक, प्रॉटेस्टंट व यहुदी अशा तिन्ही संघांस सरकारांतून सारखाच आश्रय मिळतो. मदत देतांना सरकार मताची अट मुळींच घालीत नाहीं. सुधारक संघाची एक त्रैवार्षिक सभा भरते. तिचें नांव ‘ॲसेम्ली डी प्रॉतेस्तांत लिबाल’ असें आहे. ह्या सभेनें कमिटी निवडल्यावर तिच्या मार्फत सरकारांतून खर्च मिळतो. पॅरिसचा समाज फार जुन्या मताचा आहे. सोशॅलिस्टांची सामाजिक चळवळ फार जोरानें चालू आहे. पण ह्या चळवळींतले सर्व सुधारक जरी हुशार आणि स्वार्थत्यागी आहेत तरी धर्मबाबतींत हे अत्यंत नास्तिक आहेत. कारण कॅथालिक मताच्या जुलुमास कंटाळून सर्व धर्मविरुद्धच ते लोक बंडावले आहेत. त्याप्रमाणें एकीकडे कॅथालिक धर्माचा अडाणीपणा व जुलूम; दुसरीकडे सुधारकांचा बुद्धीचा अंधपणा आणि औदासिन्य यांमध्यें उदार धर्माचें काम मोठें कठीण झालें आहे. सोशॅलिस्ट लोकांचा कटाक्ष धर्म आणि भांडवल यांच्याविरुद्ध सारखाच आहे. मोस्यू वेग्नेअर आणि रॉबर्ती ऑ. फॉतेनी हे उदार धर्माचे मोठे वजनदार वक्ते आहेत. ‘ला प्रोतेस्तंत’ हें साप्ताहिक व ‘लिबरल एव्हॅन्जलीक’ हें मासिक हीं उदार मताचीं आहेत. उदार धर्माच्या प्रसाराचें काम व्हावें तसें जोरानें चालू नाहीं. धर्म बाबतींत आतां बहुतेक पूर्ण स्वातंत्र्य आहे. व्यक्तीच्याच स्वभावाची वाढ झाल्याशिवाय गत्यंतर नाहीं. जाँ रेव्हील हे आधुनिक धर्माच्या इतिहासाचे पॅरिस युनिव्हर्सिटींत व्याख्याते आहेत. व्याख्यानास सर्वांस मोकळीक आहे तरी थोडाच श्रोतृवर्ग हजर असतो. पॅरिस येथें धर्माचें नांव काढल्यास कित्येकांस हसें येतें. वरपांगी जुन्या धर्माचें ढोंग माजवण्याचा हा परिणाम!

मोस्यु रोज
ता. २५ मार्च १९०३ रोजीं ७ वाजतां रात्रीं मोस्यु रोज यांचे घरीं जेवणास गेलों. मादाम रोज ही फार गोड व कुशल बाई आहे. ती इंग्रजी शिकत होती. निदान तशी मोस्यु रोजची समजूत होती. मीं कांहीं इंग्रजींत विचारलें कीं मादामची कासावीस होई. मग ती अति नजरेनें नव-याकडे पाही. त्याचें मला मोठें कौतुक वाटलें. ३।४ वर्षांची मार्सेला मुलगी फार गोड होती. आदामनें काढलेलीं कांहीं चित्रें पाहून समाधान वाटलें. मला पाहाण्यासाठीं मादामचे आईबाप व बहीण ही मंडळी जेवणास आली होती. फ्रेंच तरुणीस इंग्रज तरुणीइतकी स्वतंत्रता मुलीच्या संमतीनें आईबापच लावतात. मुलींची विवाहमर्यादा कमींतकमी १६ वर्षांची असते. अलीकडे १० वर्षांत स्त्रीशिक्षणाची अधिक सोय व प्रवृत्ति होत आहे. स्त्रियांच्या प्रगतीबाबतींत इंग्रजांचेंच येथें अनुकरण होत आहे. इंग्रजांचा संसारी शहाणपणा फ्रेंच शिकतात व आपली छानी म्हणजे फॅशन त्यांना शिकवतात. इंग्रजांपेक्षां फ्रेंच अधिक मोकळ्या मनाचे. पॅरिसमध्यें गुलहौसी लोक घरीं न जेवतां रेस्तोराँतमध्येंच जातात.

बॉई बॉला
ता. २८ शनिवार मार्च १९०३ रोजीं रात्रीं ८ वाजल्यावर माझ्या मित्रानें बॉई बॉला नांवाचे सार्वजनिक नाचाचें ठिकाण दाखविण्यास नेलें. हें ठिकाण लॅटिन कार्टर्स नांवाचे युनिव्हर्सिटीचे विद्यार्थी राहातात त्या भागीं आहे, हें ऐकून ऑक्सफर्डहून गेलेल्या मला फार आश्चर्य वाटलें. एक फ्रॅंक देऊन वाटेल त्यानें आंत करमणुकीसाठीं जावें. व्हायोलिनवाल्यांचा मनोहर बॅंड येथें वेळोवेळीं सुरू होतो, तेव्हां वाटेल त्यानें वाटेल तिच्याशीं नाचूं लागावें, क्रीडावें, हिंडावें, बोलावें, उपहार घ्यावा किंवा संकेत करावा. येथें येणा-या बहुतेकांबद्दल शंका येते. किंबहुना अशा ठिकाणीं शंका घेणें म्हणजेच रिकामटेकडेपणा आहे. पॅरिसच्या करमणुकी अशाच आहेत कीं, त्या परक्यांना सहसा सहन होत नाहींत. निदान त्या कळत तरी नाहींत. रंगेल स्त्रिया अगदीं उघड उघड येऊन विचारतात. सुमारें १००० तरुण माणसें येथें उल्हास करीत बसलीं होतीं. माझें मन विचारशील झालें. हल्लींच्या उद्योगाच्या झटपटींत मनुष्याला कसल्यातरी करमणुकीची आवश्यकता आहेच. धर्माधिका-यांनीं जर शुद्ध करमणुकी पुरवल्या नाहींत तर इथल्याप्रमाणें केव्हां केव्हां अशुद्ध व घातकी करमणुकी समाजांत शिरतात. इंग्लंडांत हल्लीं धर्माचे बाबतींत तरुणांचें लक्ष वेधण्याची खटपट करणारे मिशनरी, लोकांना शुद्ध करमणुकी पुरवीत आहेत; त्याचप्रमाणें तरुण कामकरी वर्गाचें मन धर्माकडे वळवण्याचाही प्रयत्न करीत आहेत. याबाबत माझें मत पूर्वीं फारसें अनुकूल नव्हतें. ही सोकावलेली तरुण मंडळी करमणुकीला पुढें व धर्माला मागें होतात असें माझें म्हणणें होतें, पण अशा शुद्ध करमणुकी पुरवल्या नाहींत आणि कॅथॉलिक धर्माप्रमाणें फाजील सोवळेपणाचा दंभ माजवला तर मग पॅरिसांतल्यासारखे मासले दिसणारच असें वाटूं लागलें.

परेला शाज
दुसरे दिवशीं परेला शाज नांवाची स्मशानभूमि पाहावयास गेलों. ही सर्व स्मशानांत मोठी आहे. हिच्यांत सुमारें ३० लक्ष प्रेतें पुरलीं आहेत. प्रथम गेल्याबरोबरच समोरल्या एका उतरणीवरच्या भिंतींत ज्यांच्यासाठीं कबरस्थान नाहीं अशासाठीं एक मोठें स्मारक भिंतींत कोरलें आहे. तें पाहाण्यासारखें आहे. मृत नवराबायको भिंतींतल्या दाराशीं अज्ञेय प्रदेशांकडे जात आहेत. दोहोंकडे कित्येक मृत विन्मुखपणें त्यांच्या मागून चालले आहेत, खालीं तेंच जोडपें अखेरच्या निद्रेंत उघडें पडलें आहे. आशादेवीनें (Hope) थडग्यावरील शिळा उचलून धरली आहे, त्यावर त्यांचें अर्भक पालथें पडलें आहे. हें चित्र फार परिणामकारक असून त्यांत करुणरस परमावधीला पोंचला आहे. पुष्कळ थडगीं म्हणजे लहान लहान देवळेंच आहेत. आंत वेदीवर येशूचा पुतळा, मेरीचा पुतळा, मृताचा पुतळा-निदान फोटो इ. ठेवले होते. त्यावरून फुलें, माळा घातल्या होत्या. मोठ्या मेणबत्या तेवत होत्या. त्यापुढें बसून प्रार्थना करण्याकरतां खुर्च्या ठेवल्या होत्या. अशा देवळांतून सर्व कुटुंबाचीं माणसें पुरलेलीं असत. स्मशानांत स्वच्छ व सुंदर सडका, दोहों बाजूंनीं उंच झाडें त्यांच्या खालीं एकाला एक चिकटून असलेलीं हीं देवळें असा एकंदर देखावा पाहून आपण पाताळ लोकांत मृतांच्या स्तब्ध शहरांतच आलों असें वाटतें. येथें प्रेतें जाळण्याचीही टोलेजंग व्यवस्था केलेली होती. एकंदरींत तत्त्वज्ञान, नीतिकाव्य व धर्म इत्यादि अनेक गहन विषयांवर गंभीर चिंतन करण्यास पॅरिसची हीं कॅथालिक स्मशानस्थळें अत्यंत अनुकूल आहेत.

रॉबिन्सन
७ मंगळवार एप्रिल १९०३ रोजीं मोस्यू रोज यांचेबरोबर पॅरिसपासून ८ मैलांवर एक खेडें पाहाण्यास गेलों. बरोबर मादाम व मार्सेला होती. ह्या खेड्यांत रॉबिन्सन नांवाचें एक वनभोजनाचें मोठें स्थळ होतें. त्यांत सुमारें ३०।३५ रेस्तोराँतस होती. येथें करमणुकीकरतां पॅरिसचे उद्योगधंद्यांतले लोक दोन आदितवारीं सुमारे ४।५ हजार जमतात. दोन ठिकाणीं जुन्या झाडांच्या फांद्यांवरून तीन चार मजली घरें केलीं आहेत आणि खाण्यापिण्याचे पदार्थ खालून वर चाकावरून ओढून घेण्यांत येतात. भोंवतांलीं डोंगरी देखावा आहे. चहूंकडे सहल करण्यासाठीं एथें पुष्कळ गाढवें भाड्यानें ठेवलीं आहेत. सुमारें ६० वर्षांपूर्वीं येथें शुकशुकाट होता. एका धोरणी पुरुषानें प्रथम एक विश्रांतिगृह उघडलें. तेव्हां तो रॉबिन्सन क्रूसोप्रमाणें जंगलांत एकटाच येऊन राहिला म्हणून ह्या ठिकाणास आतां रॉबिन्सन हेंच नांव पडलें आहे. त्याला इतकी किफायत झाली कीं, त्याचें अनुकरण होऊन आतां हें मोठें करमणुकीचें स्थान बनलें आहे. मोठमोठ्या जत्रा व क्षेत्रें कशीं बनतात यांचें हें एक चांगलें उदाहरण आहे. एकोणिसाव्या शतकांतलें हें एक पॅरिशियन क्षेत्रच होय.

गुड फ्रायडे
ता. १० एप्रिल १९०३ या दिवशीं भाविक लोक उपवास करतात. मासे, अंडीं हें फराळाचें सामान समजलें जातें. खाटकांचीं सर्व दुकानें बंद असतात. धार्मिक लोक मुख्य देवळांत दर्शनास जातात. सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत देवळांतून रीघ लागते. मी आज सां व्हेन सां दि पाल, सां रोक्, मा दि लेन या तीन मोठ्या देवळांत गेलों. गायन, वादन, मंत्रघोष, उपदेश वगैरे चालू होते. फुलें, वेली, पानें यांनीं देव्हारे भरगच्च सजवले होते. एका टेबलावर मखमलीच्या गादीवर सुळावर चढलेल्या येशूची लहान मूर्ति ठेवलेली असे. जवळ एक लहान मुलगा बसला होता. स्त्रीपुरुष एकामागून एक येत व मोठ्या भक्तीनें येशूचे दोन्ही बाहू, गुडघे, पावलें चाटून जात. वृद्ध स्त्रिया फारच प्रेमानें चाटीत आणि जवळ ठेवलेल्या एका ताटांत पैसा टाकून पुढें जात. जवळ बसलेला मुलगा रुमालानें मूर्ति पुशीत असे. हा प्रकार सर्वत्र एकसारखा चालला होता. सां रोक् येथे येशूला सुळावर चढवण्याचा व थडग्यांत नेण्याचा हुबेहूब देखावा दाखवण्यांत आला होता. तो पाहून कॅथॉलिक मूर्तिपूजेचा माझ्या मनावर फार परिणाम झाला.

मॅडोमासील ड्युगा
मॅडामोसील ड्युगा ही बाई कुमारी मोछरी नांवाच्या स्त्रियांच्या कॉलेजांत वाङ्मय व तत्त्वज्ञान विषयांची अध्यापिका आहे. पॅरिस येथील स्त्री शिक्षणाबद्दल माहिती मिळविण्याकरितां ह्या बाईची मीं भेट घेतली. बाई अत्यंत गरीब, सभ्य व साधी होती. हिचा पोषाख व वागणूक इतकी साधी दिसली कीं, पॅरिस नगरांत राहण्यास जवळजवळ अयोग्य वाटली. दर एक माहिती पुरवण्याची हिची अत्यंत उत्कंठा दिसली. मीं अनेक प्रश्न विचारले, त्यांची तिने समर्पक साधार उत्तरें दिलीं. सुमारें दोन तास बोललों तरी तिनें कंटाळा दाखविला नाहीं. उलट माझीं उदार मतें व बारीक चौकसपणा पाहून तिला सानंद आश्चर्य वाटलें व तें तिनें बोलूनही दाखवलें. हिंदुस्थानचे लोक म्हणजे गहन विचारांत गुंतलेले वैराग्यवृत्तीचेच असावयाचे असा तिचा समज होता. माझी हीं प्रगमनशील, बुद्धिवादी मतें पाहून आपणांस आश्चर्य वाटतें असें बोलून दाखविल्याबद्दल तिनें माफी मागितली. दुसरे दिवशीं तिनें मला जेवणास बोलावलें. आदले दिवशीं स्त्रीशिक्षणासंबंधीं भाषण झालेंच होतें. पुढें उच्च शिक्षणाविषयीं बोललों. भाषणांत व्यत्यय होऊं नये म्हणून तिनें दुस-या कोणासही बोलावलें नव्हतें. फ्रेंच विवाहपद्धतीवर मोठें मजेचें बोलणें झालें. फ्रान्समध्यें मुलांमुलींचीं लग्नें त्यांचें आईबाप त्यांच्या संमतीनें मोठेपणीं लावतात. इंग्रजाप्रमाणें हळू हळू येथेंही स्वयंवराची चाल पडत चालली आहे. मात्र तरुण मुलीस तेथल्याप्रमाणें स्वातंत्र्य नाहीं. एका मुलीचें उदाहरण सांगितलें कीं, आईला सोडून ती एकटीच अशी केवळ स्नानगृहांतच जात असे. नंतर पॅरिस शहरच्या नीतीसंबंधीं बाईनें मोकळेपणानें आपलें विचार कळविले. ब्रिटिशांपेक्षां फ्रेंच लोकांत वैवाहिक नीति कमी आहे. जसजसें दक्षिण युरोपांत जावें तसतसें नीतीचें मान कमी कमी होत जातें असें ती म्हणाली. गरीब व कामकरी स्त्रीपुरुष लग्न न लावतां नवराबायकोप्रमाणेंच राहतात. तें केवळ अनीतीचेंच असतें असें नाहीं, ह्याचें एक कारण लग्नाच्या विधीचें धर्मदृष्टीनें व कायद्यानें फाजील अवडंबर माजवलें जातें. गरिबांना तें झेंपत नाहीं. नीति बिघडण्याचें दुसरें कारण तरुण मुलांनीं २१ वर्षांनंतर २ वर्षें लष्करांत नोकरी केलीच पाहिजे असा कायदा आहे. अशा तारुण्याच्या वेळीं या पेशांत स्वैरवृत्ति साहजिकच वाढते. शिवाय पॅरिस जगांतील करमणुकीचें स्थान असल्यानें परकीय चैनी लोकांचे चाळे येथें फार चालतात. उच्च शिक्षणांत स्त्रियांचा कसा थोडा थोडा शिरकाव होत आहे व चळवळीचें काम स्त्रियाच कसें अंगावर घेत आहेत याविषयीं बोलणें झालें. एकंदरींत या बाबतींत फ्रान्स देश अमेरिकेच्या व इंग्लंडच्या मागें असल्याचें बाईनें कबूल केलें. स्त्री-शिक्षणाच्या कामीं कॅथॉलिक धर्माकडून कसा अडसर येतो तें तिनें स्वतःच्या अनुभवावरून सांगितलें.
ह्या प्रमाणें ह्या दोन दिवसांच्या संभाषणानंतर या विद्वान व आपल्या जातीबाबत झटून यत्न करणा-या बाईविषयीं मला फार आदर वाटूं लागला. तसेंच तिलाही मजबद्दल व माझ्या ब्राह्मसमाजाबद्दल आस्था उत्पन्न झाली. आपल्या भेटीची आठवण म्हणून तिनें इमर्सनचें एक पुस्तक बक्षीस दिलें.

व्हर्सायचा राजवाडा
पॅरिसच्या नैर्ऋत्येस १५ मैलांवर इतिहासप्रसिद्ध व वैभवशाली व्हर्साय शहर आहे. मी १२ एप्रिल आदितवारीं दोनप्रहरीं तीन वाजतां तेथें पोचलों. येथें १५ व्या लुईचा प्रचंड आणि वैभवसंपन्न राजवाडा आहे. मध्यें चौकांत ह्या लुईचा अश्वारूढ भव्य पुतळा आहे. या ठिकाणीं ऐतिहासिक चित्रांचा व पुतळ्यांचा जसा संग्रह आहे तसा जगांत कोठेंही नाहीं. कांहीं चित्रांनीं माझें मन वेधलें. शार्लमेन, सां लुई यांचीं चित्रें पहातच रहावेसें वाटलें. क्रुसेड्स हॉलमध्यें क्रुसेड्ससंबंधी चित्रें आहेत. दुस-या मजल्यावरील गॅलरींत १७९७ ते १८३५ पर्यंतचीं भव्य चित्रें आहेत. त्यांत नेपोलियनचा पराक्रम वर्णिला आहे. त्याचें सेंट हेलीना येथील थडगें, राटीसबन येथें त्याच्या पायाला झालेली जखम सर्जन बांधीत असतां तो आपल्या पांढ-या घोड्यावर चढत आहे, अलेकझांड्रिया शहरांत त्याचा प्रवेश, तेथील राजाचें शरण येणें, ऑस्टरलिस लढाईची आदली रात्र वगैरे चित्रें पाहून वीर व करुणरसाची माहिती कळली. लुईची निजावयाची खोली, अंथरूण व चादर हीं राखून ठेवलीं आहेत. वाड्याचे खिडक्यांतून सुंदर बागेची व उपवनाची अनुपम शोभा दिसत होती. उंच झाडें, वीथिका, पुष्पवाटिका, गुंफा, तडाग लहानमोठीं हजारें कारंजीं, वाड्यापासून उतरत जाणारी सपाटी, पुढें दूरवर जाणारा रुंद व प्रशस्त कालवा, त्यावरील क्रीडानौका, एक ना दोन, नानाविध देखावे पाहून मन समाधान पावलें. मानवी ऐश्वर्य, सौंदर्य, स्वातंत्र्याच्या व सुधारणेच्या वातावरणांत इतके एकवटलेले माझ्या पाहाण्यांत तरी अद्याप कोठें आलें नाहीं व पुढें येईलसें दिसत नाहीं. म्हणून ८ चे सुमारास बाहेर पडतांना थोडेंसें अवघड वाटलें.

ऑगस्ट डि कॉम
प्रसिद्ध तत्त्ववेत्ता ऑगस्ट डि कॉम राहात असलेलें घर नं. १० रू मॉसियॉर ल प्रिन्स ह्या रस्त्यांत आहे तें पाहिलें. त्यांनीं काढलेल्या positivist ऊर्फ निश्चितवादी समाज या घरांत भरत असतो. तिथें त्याच्या कांहीं तसबिरी व पुतळे होते. त्याची दत्तक मुलगी मादाम द व्हान्सा आणि त्याचा शिष्य लाफाट हे राहात होते. सर्व कांहीं सामान व्यवस्थित होतें. तो ज्या अंथरूणावर मेला तें अंथरूणही चांगल्या रीतीनें ठेवण्यांत आलें होतें.

राममोहन रॉय     
राजा राममोहन रॉय यांची समाधि ब्रिस्टल शहरांतील एका स्मशानभूमींत सुंदर हिंदी पद्धतीनें बांधली आहे. हिच्याजवळ मी बसून थोडीशी प्रार्थना केली. प्रेक्षकांसाठीं एक मोठें पुस्तक ठेवलेलें असतें. त्यांत समाधि पाहिल्याचा उल्लेख करून मीं आपली सही केली. राममोहन रॉयला लहानपणीं जिनें स्वतः पाहिलें होतें अशी एक वृद्ध बाई या शहरांत रहात होती तिला मुद्दाम जाऊन भेटलो. ही सात वर्षांची असतांना तिची शाळा पाहाण्यास राममोहन गेले होते. त्यांची भव्य मूर्ति पाहून तिच्या लहानग्या मनावर फार चांगला परिणाम झाला होता असें तिनें सांगितलें. “He was every inch a Raja.” असे तिनें मजपाशीं उद्गार काढले. या बाईचें नांव मिस् कॅसल असावें असें वाटतें. राममोहन रॉयचा अनुयायी आपणांस येऊन भेटतो याबद्दल तिला फार आनंद झाला. तिनें स्टॅफर्टन ग्रोव्ह, १८ ऑक्टोबर १८३३ च्या दिवशीं राजा राममोहन रॉयच्या अंत्यविधीचें वर्णन असलेल्या डायरींतलें जुनें पान मला आठवण म्हणून दिलें. याशिवाय राममोहन रॉयच्या डोक्याचे केंस व त्यांच्या नांवाचें एक सुंदर व्हिजीटिंग कार्ड तिनें मला दिलें. हीं सर्व योग्य ठिकाणीं सांभाळून ठेवण्यासाठीं कलकत्त्याला ब्राह्मसमाजाच्या सेक्रेटरीकडे मीं पाठवून दिलीं.

१९०२ ची ईस्टर सुट्टी     
ही सुटी मीं इंग्लंडच्या दक्षिण किना-यावरील प्रांतांत घालविली. या भागांत थंडी कमी असते. सकाळीं ९ वाजतां डेव्हनशायरमधील ब्रेडपोर्ट या गांवीं निघालों. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटींतील चौघांजणांनीं दक्षिण आफ्रिकेंतील लढाईंत स्वेच्छेनें कामगिरी पत्करली होती. त्यांपैकीं दोन विद्यार्थी माझ्याच गाडीनें निघाले होते. त्यांस निरोप देण्याकरितां स्टेशनवर विद्यार्थ्यांची गर्दी जमली होती. लष्करी बॅंन्ड सुरू होता. हें पाहून माझें मन विचारांनीं व विकारांनीं भारून गेलें. दोन प्रहरीं दीड वाजतां ब्रेडपोर्टला पोचलों. माझे मित्र जे वाल्टर कॉक यांच्या परिचयाचे मि. कार्निक मला नेण्यास स्टेशनवर आले होते. हे जुन्या वळणाचे मेथॉडिस्ट पंथाचे. तरी माझ्याशीं त्यांनीं धार्मिक बाबतींत फार सहानुभूति दाखवली. चार दिवस मी त्यांच्याचकडे होतों. दुसरे दिवशीं रविवारीं संध्याकाळीं ब्रेडपोर्टच्या युनिटेरीयन चर्चमध्यें माझी उपासना ठरली होती. मॅंचेस्टर कॉलेज कमेटीचे प्रेसिडेंट श्रीमंत युनिटेरियन मि. कॉलपॉक्स याच गांवांत राहात होते. त्यांची मुलाखत दोन प्रहरीं झाली. रविवारीं संध्याकाळीं युनिटेरियन मंदीरांत उपासना चालविली. एकदोन आठवडे आधींच मजबद्दलच्या जाहिराती वर्तमानपत्रांतून प्रसिद्ध झाल्या होत्या. मीं लिटनीच्या पद्धतीनें उपासना चालविली. या पद्धतींत आचार्य व उपासक या पद्धतीच्या ठराविक छापील पुस्तकांतून कांहीं वाक्यें आळीपाळीनें म्हणतात. तेणेंकरून दोघांचेंही लक्ष उपासनेंत चांगलें लागतें. ही पद्धत मला आवडली. श्रोतृसमाज ३००।३५० जमला होता. मी परका म्हणूनच इतकेजण जमले असावेत. युनिटेरीयन पंथाशिवाय इतर पंथाचाही भरणा होता. एक तास उपासना झाल्यावर सुमारें २० मिनिटें माझें प्रवचन झालें. विषय ब्राह्मसमाज होता. बहुतेक सर्वांस प्रवचन कळलें. १०।१२ लहान थोरांनीं तसें येऊन सांगितलें. रविवारच्या नेहमींच्या पोशाखाप्रमाणें माझ्या डोक्यावर गुलाबी फेटा होता. निरनिराळ्या वर्तमानपत्रांतून उपासनेचा जो रिपोर्ट आला त्यांत ब्राह्मसमाजापेक्षां माझ्या फेट्याचे आणि विशेषतः शेमल्याचेंच अधिक वर्णन होतें.

‘ए’ गार्डन     
ता. १८ मंगळवार मार्च १९०२ रोजीं सकाळीं ९ वाजतां मी, मि. कॉर्निक व रेव्हरंड विंटर असे तिघे ब्रेडपोर्टपासून ६।७ मैलांवर “ए” गार्डन टेकडीवरचे प्राचीन रोमन अवशेष पाहाण्यास गेलों. अगदीं डोंगराळ प्रदेशांत टेकडीच्या माथ्यावरून घोड्याच्या गाडीला आणि बायसिकलला जाण्यास सुंदर सडका आहेत. ही रस्त्याची सुधारणा बायसिकल सुरू झाल्यापासून झाली आहे. (मोटारींचा प्रघात अजून झाला नव्हता. त्याचप्रमाणें विजेचे दिव्यांचा प्रघातही लंडनसारख्या मोठ्या शहरांतही झाला नव्हता.) ए गार्डन टेकडी समुद्रसपाटीपासून ८१२ फूट उंच आहे. जमीन मऊ, चिकणाईत चुनखडीची व गवतानें आच्छादित अशी आहे. टेकडीच्या माथ्यावरून जुन्या रोमन काळाची एक सडक सरळ बाणासारखी खालीं जाते. सडका अगदीं सरळ करण्याची चाल रोमन आहे. टेकडीच्या माथ्यावर जुनी रोमन छावणी होती. तिचे अवशेष अद्याप दिसतात. मध्यें दोन पुरुष खोल खंदक व दोन्हीकडे समांतर बांध असें एक मोठें वर्तुळ टेकडीच्या माथ्यावर आहे. येथून सुमारें १।२ मैलांवर समुद्र दिसतो. ही चांगली मा-याची जागा आहे. टेकडीवर अद्यापि केव्हां केव्हां रोमन लोकांचीं हत्यारें व हाडांचे सांगाडे सांपडतात. त्यानंतर कॉर्निकसाहेबानें खालीं खेड्यांतून मेथॉडिस्ट समाजाचें काम पद्धतशीर कसें चालतें हें दाखविलें. दोन गरिब लोकांच्या घरांत जाऊन त्यांची स्थिति पाहिली. पैकीं एक बाई १० वर्षें अंथरुणाला आजारानें खिळलेली होती. तिचेजवळ जाऊन मीं प्रार्थना केली. मेथॉडिस्ट लोकांची गरिबांत धर्मप्रचार करण्याची हातोटी पाहाण्यासारखी आहे. आठवडाभर कामधंदा करणा-या तरुणांस हुरूप येऊन रविवारीं खेडोपाडीं उपासना करण्यास पाठविण्यांत येतें. कॉर्निक हे अशापैकीं होते. दर रविवारीं दोन तीन खेड्यांत फेरी मारून ते येत. डेव्हॉनपोर्ट येथील युनिटेरियन मंदीरांत सकाळीं ११ वाजतां व संध्याकाळीं ५ वाजतां मीं दोनदां उपासना चालवली. देऊळ भव्य होते पण युनिटेरियन चळवळ फार मंदावलेली दिसली. उपासकांची संख्या सकाळीं सुमारें ३० व संध्याकाळीं ५० अशी होती. विशेष अगत्य दिसलें नाहीं. सुधारक चळवळीस औदासिन्याप्रमाणें दुसरें कांहींच घातक नाहीं. हें येथें व दुस-या कांहीं ठिकाणीं दिसलें. याशिवाय क्रूकर्न, टनबिजवेल्स, वेल्सची राजधानी कार्डिक, चेस्टनहॅम वगैरे ठिकाणीं माझ्या उपासना व प्रवचनें झालीं. डेव्हनपोर्ट, प्लीमौथ आणि स्टोन हाऊस हीं तिन्ही शहरें एकमेकांस भिडून आतां त्यांचें एक गांव बनलें आहे. पूर्वीं धार्मिक जुलमाला कंटाळून अमेरिकेला ज्या वसाहती गेल्या त्यांपैकीं प्लीमथ ब्रदरेन ही याच गांवांहून गेली होती. हल्लीं लोकसंख्या दोन लाख आहे. हीं गांवें टेकड्यांवर वसलीं असल्यानें एकही रस्ता सपाट नाहीं. ब-याच ठिकाणीं इतके भयंकर चढऊतार आहेत कीं गाडी हाकलणें धोक्याचें होतें. तशांत इंग्लंडचे रस्ते बर्फ पडून निसरट होतात. सपाट रस्त्यांतही केव्हां केव्हां माणसें पडतात. पण अशा चढउतारावरूनही विजेच्या ट्रामगाड्या इतक्या शिताफीनें धांवतात, उतारावर मध्येंच थांबतात कीं पाहात राहावें. हें शहर आरमारी सैन्याचें मोठें स्थान असल्यानें येथें लष्करी देखावे पुष्कळ दिसतात. आदितवारीं लष्करी लोक उपासनेला जातांना कौतुक कां वाटूं नयेॽ

नाताळची सुटी    
१९०२ ची नाताळची सुट्टी मीं ऑक्सफर्डमध्येंच घालविली. ऑक्सफर्ड येथें एक नॅचरल हिस्ट्री म्युझिअम म्हणून भव्य संग्रहालय आहे. त्याच्या मागच्या बाजूस प्रोफेसर टायलर नांवाचे वृद्ध आणि विद्वान संशोधक राहातात. प्रिमिटीव्ह कल्चर नांवाचा त्यांचा ग्रंथ प्रख्यात आहे. मानव समाजाची आद्यस्थिति कशी होती ह्याविषयीं शोध करणें हा त्यांच्या आयुष्यांतील मुख्य विषय आहे. त्यांना मी भेटलों. मी हिंदुस्थानचा विद्यार्थी म्हणून त्यांना मोठा आनंद झाला. संभाषणाचेवेळीं दिव्याची आणि कंदिलाची प्रगति कशी झाली हा विषय निघाला. तेव्हां मी माझ्या जन्मभूमी-जमखंडीमध्यें बाजारांत माळणी कोणत्या प्रकारचे दिवे वापरतात तें सांगितलें. वेळवाच्या चार पायांवर तट्ट्याचा एक लहानसा मनोरा असतो. एका बाजूला हा वेळवाचा कंदील मोकळा असतो. बाकीच्या तिन्ही बाजू मेणानें मेणवल्या असतात. त्यांत करडईच्या तेलाची पणती जळत असते. ज्या दिशेनें वारा वहात नाहीं त्या दिशेकडे या कंदिलाचें तोंड वळवून माळणी आपला रात्रीचा व्यापार करतात. हें ऐकून प्रिमिटिव्ह कल्चरचीं उदाहरणें हिंदुस्थानांत अद्यापि कशीं आढळतात, हें मीं प्रोफेसरांना सांगितल्यावर त्यांनीं माझें फार आभार मानले व स्वदेशीं परत गेल्यावर माळणीच्या दिव्याचे २।४ नमुने अवश्य पाठविण्याविषयीं विनंती केली. या विषयाची माझी ग्राहकता पाहून त्यांनीं दुसरे दिवशीं मला चहाला बोलावलें. त्यांची व्याख्यानें सर्वांस मुक्त असत. तरी तिघां चौघांखेरीज कोणी येत नसे. मीं तीन चारदां व्याख्यानें ऐकलीं. व्याख्यानापेक्षा संभाषणच मला बरें वाटलें. युनिव्हर्सिटीचे हे मोठे जाडे प्रोफेसर आहेत. त्यांना वाटेल तेव्हां अशीं २।४ व्याख्यानें देण्यापलीकडे कांहीं काम नाहीं. ह्यांचें घर म्हणजे एक मोठी म्युझिअमच असे. मी भेटावयास जाई तेव्हां प्रोफेसर टायलर म्हणत, “Come in Mr. Shinde. This is my den.” आणि विचित्र वस्तूंनीं भरलेली आपली भव्य खोली दाखवित.

मिसेस मॅक्समुल्लर     
मि. हर्बट स्पेन्सर, डॉ. मार्टीनो, मॅक्समुल्लर वगैरे अत्यंत नामांकित मंडळीचे ग्रंथ वाचून माझी त्यांच्यावर श्रद्धा बसली होती. त्यांपैकीं मी इंग्लंडांत गेलों तेव्हां कोणी हयात नव्हतें. कांहीं तर नुकतेच वारले होते. प्रो. मॅक्समुल्लर यांचें घर युनिव्हर्सिटी पार्क जवळ चांगलें थाटाचें होतें. तेथें मी मिसेस मॅक्समुल्लर भेटण्यास गेलों. आपल्या नव-याचा एक होतकरू हिंदी चाहता आणि अनुयायी आपल्यास भेटावयास आलेला पाहून तिला फार संतोष वाटला. इकडच्या तिकडच्या गोष्टी झाल्यावर तिनें माझा पत्ता विचारून मी लवकरच इंग्लंड सोडणार होतों म्हणून स्वदेशचा पत्ताही विचारून घेतला. मी स्वदेशीं आल्यावर तिनें प्रो. मॅक्समुल्लरची सर्व प्रसिद्ध लेक्चर्स, तुलनात्मक धर्मावरची आणि हिंदु षड्दर्शनें हीं पुस्तकें मला बक्षीस पाठविलीं. मि. हर्बर्ट स्पेन्सर यांच्या आत्मवृत्ताच्या दोन मोठ्या प्रतीं मला ब्रिटिश आणि युनिटेरीयन असोसिएशन मार्फत हिंदुस्थानांत मिळाल्या; तेंही या बाईकडून कीं काय तें आठवत नाहीं. १९०३ च्या उन्हाळ्याच्या सुट्टीपूर्वींची ऑक्सफर्ड येथील शेवटची टर्म भरत आली. माझ्या कॉलेजच्या प्रोफेसरांचा व मित्रांचा तसेंच सर्व विश्वविद्यालयाचा निरोप घेण्याचे दिवस जसजसे जवळ येत चालले तसतशी मला फार हुरहुर वाटूं लागली. विलायतेंतील हीं दोन वर्षें म्हणजे माझ्या आयुष्यांतील एक मोठें सुखस्वप्नच होय.
ऑक्सफर्डपासून दीड दोन मैलांवर बेझी नांवाचें क्षुद्र खेडें होतें. तेथें एक ओसाड जुनें उपाहारालय होतें. त्यांत मी केव्हां केव्हां विश्रांतीसाठीं जाई. शेवटचा एकांतवास करण्यासाठीं मी तेथें जाऊन या दोन वर्षांचें सिंहावलोकन केलें. आंतून मला असें उदासीन वाटत असतां ऑक्सफर्ड शहरांत मात्र आनंदाचा मोठा गलबला माजला होता.

बोटींच्या शर्यती     
वर्षअखेरीस ऑक्सफर्डच्या विद्यालयांत Eighth week नांवाचा एक अत्यंत गर्दीचा आठवडा घालविण्यांत येतो. निरनिराळ्या कॉलेजच्या आठ बोटींची ही चुरशीची टेम्स नदीवरील शर्यत (Regatta) असते. ऑक्सफर्डजवळील टेम्स नदीच्या भागाला आयशिस हें नांव आहे. मॉडेलिन कॉलेजापासून जवळ जवळ मैल दीड मैल नदीचा प्रशस्त भाग बोटीच्या शर्यतीला फार योग्य आहे. ज्या ज्या कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांना मागें यश आलें असतें, त्यांच्यापैकीं आठ आठ विद्यार्थी एकेका बोटींत बसलेले असतात. यशांतील नंबराप्रमाणें बोटीचा अनुक्रम ठरलेला असतो. कॉलेजांतील बहुतेक सर्व विद्यार्थी आपापल्या बोटींच्या बाजूनें किना-यावर उभे असतात. बोटी वेगानें धावूं लागल्या म्हणजे किना-यावरील मंडळी बेहोष होऊन ओरडत, कर्णे फुंकीत, हातवारे करीत, धांवत असतात. ह्यांत केव्हां केव्हां कॉलेजांतील शिक्षकही भाग घेतात. हा रमणा आठवडाभर चालतो.

ऑक्सफर्ड    
ऑक्सफर्ड हे अति प्राचीन विद्यालय असून इंग्लंडच्या इतिहासांतच नव्हे तर चालू वरिष्ठ प्रतीच्या समाज रहाटींतही या विद्यालयाचा अनेक प्रकारें परिणाम घडलेला दिसून येतो. इंग्लिश राष्ट्ररूपी पुरुषाच्या पाठीचा मणकाच हें विद्यालय म्हटलें तरी चालेल. श्रीमंत समाजांतील विशेषतः अमीरउमरावांचीं मुलेंही या विद्यालयांत सामाजिक व संभावीत वळण लावून घेण्यासाठीं येतात. प्रत्यक्ष राजघराण्यांतील तरुणही राजपुत्रासह युनिव्हर्सिटीच्या निरनिराळ्या कॉलेजांत असतात. सुमारे १७।१८ कॉलेजांतून ४।५ हजार विद्यार्थी शिकत असतात. ह्या आठवड्यांत इतक्या कॉलेजांतील विद्यार्थी येथील संमेलनांत भाग घेण्यासाठीं आपल्या आयाबहिणींना बोलावणें करतात. सभा, संमेलनें, पाट्र्या, भोजनें इत्यादि प्रसंगांची गर्दी उडते. इंग्रजी विवाह, स्वयंवर पद्धतीचा असल्यानें परस्पर परिचयाला हा काल फार अनुकूल असतो. इंग्रजी समाजाचा ध्येयवाद व्यवहाराला नेहमीं समांतर असतो. एकंदरींत राष्ट्रीय जीवनांत ही बुढ्ढी युनिव्हर्सिटी बारीकसारीक गोष्टींतही कसें मन घालते आणि बिनबोभाट काम साधून घेते हा एक निरीक्षणाचा मोठा विषय आहे.
पदवीदान समारंभ ता. २४ जून १९०३ रोजीं ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीचा मोठा वार्षिक पदवीदान समारंभ झाला. १० वाजल्यापासून शेल्डोनियन थिएटरांत स्त्रीपुरुषांची गर्दी जमूं लागली. १२ वाजतां थिएटर खालवर गच्च भरलें. सुमारें दोन हजार लोकसमुदाय हजर होता. तीन चतुर्थांशावर स्त्रियाच होत्या; यावरून जमावाचें सामाजिक स्वरूप स्पष्ट दिसलें. मागील Eighthweekच्या (बोटींच्या शर्यतीच्या) खालोखाल हा आठवडा मोठा चैनीचा होता. चोहोंकडे नाच, मेजवान्या व खेळ चालतात. परीक्षा आटोपल्यामुळें विद्यार्थी मोकळे असतात. त्यामुळें मुद्दाम बोलावून आणलेल्या बहिणी व मेहुंण्या यांचा आदरसत्कार करण्यास ते उत्सुक असतात. बारा वाजतां सेनेटचा छबिना आंत आला. नंतर ज्या बड्या लोकांना सन्मानाच्या पदव्या घ्यावयाच्या होत्या ते आले. त्यांत आफ्रिकेंतील बोअर युद्धांतील यशस्वी वीर सर जॉर्ज व्हाईट हे होते. त्यांस D.C.L. ची पदवी देण्यांत आली. बादशहा एडवर्डचे बंधु ड्यूक ऑफ आल्बनी यांची पत्नी व कन्या हजर होत्या. समारंभांतील सर्व भाषणें लॅटिनमध्यें झालीं. (ही पुराणप्रियता किंचित् हास्यास्पदच होती.) अशा गंभीर प्रसंगीं विद्यार्थ्यांनीं गोंगाट व वात्रटपणा केला यांत काय नवल! एका विद्यार्थ्यानें बायकासारखा आवाज काढला. दुस-यानें मांजराच्या आवाजाची नक्कल केली. ही सर्व मंडळी अंडर ग्रॅज्युएट्स होती. व्हाईटसाहेबांनीं कांहींतरी बोलावें म्हणून ३।४ मिनिटें टाळ्यांनीं ठिकाण दणाणलें; तर त्यांचें भाषण सुरू असतांना तें लवकर संपेना म्हणून कांहींनीं गोंगाट व आरडाओरडा सुरू केला. अंडर ग्रॅज्युएट्स असा दंगा करतात म्हणून त्यांना तिकिटें देण्यांत येत नाहींत. तरी येनकेन प्रकारेण जी कांहीं मंडळी आंत येतात ती आपला प्रताप अशा रीतीनें गाजवतातच. हा नेहमीचाच प्रकार असल्यानें सर्वांस कौतुकच वाटलें.