भाग सहावा : ‘परदेशगमन व धर्मशिक्षण’
प्रकरण २५ वें
हेतू
परदेशांत १९०१ ते १९०३ या दोन वर्षांत माझे जे निरीक्षण व शिक्षण झाले त्याचा आराखडा विहंगमदृष्ट्या प्रथम घेणें बरें. मी इंग्लंडांत केवळ ऑक्सफर्ड येथें मॅंचेस्टर कॉलेजांत धर्माचे पुस्तकी शिक्षण घेण्याकरतां गेलो नव्हतो. मुख्यतः तुलनात्मक पद्धतीनें जगांतील सर्व धर्मांच्या इतिहासाचे ऊर्फ विकासाचे अवलोकन करून स्वतःची धर्मबुद्धी विशद करून धर्मप्रचाराची तयारी करणे हा तर मुख्य हेतू होताच. पण तो एक हेतू होता. शिवाय युरोपांतील प्रमुख चालीरिती पाहाव्या, वाङ्मय वाचावे, पंडित आणि सज्जनांच्या भेटी घ्याव्या, नव्या-जुन्याची वाढ निरखावी, निरनिराळ्या वर्गांची - विशेषतः खालच्या व चिरडलेल्या वर्गांची – अंतःस्थिति ओळखावी व त्यांच्यात राहावें, सुंदर आणि प्रेक्षणीय स्थळें पाहावीत आणि तेथें एकांतवास करावा व आत्मशोध करावा इ. अनेक हेतू होते.

कॉलेजांतील सुट्ट्या
मॅंचेस्टर कॉलेज हे सुधारकी कॉलेज होते. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटींत जुन्या ख्रिस्तीमताचा दाब दृढ असल्यानें ह्या कॉलेजचा त्या युनिव्हर्सिटींत प्रवेश होणें शक्य नव्हते. तथापि त्या विश्वविद्यालयाचा बरा वाईट परिणाम व संसर्ग ह्या कॉलेजवर न घडणें अशक्य होते. ह्या कॉलेजचा अध्ययनाचा व अनध्ययनाचा उर्फ सुटीचा काळ इतर कॉलेजांप्रमाणेंच नियमित केला होता. पहिली टर्म ऑक्टोबर मध्यापासून तों डिसेंबर मध्यापर्यंत ८।९ आठवड्यांची व नंतर नाताळची सुटी ४ आठवडे. दुसरी टर्म जानेवारी मध्यापासून तों मार्च मध्यापर्यंत ८ आठवडे; व नंतर ईस्टरची सुटी ६ आठवडे. तिसरी टर्म मेच्या सुरवातीपासून जवळ जवळ जून अखेर; नंतर उन्हाळ्याची दीर्घ सुटी सप्टंबर अखेर १२ आठवड्यांची. म्हणजे जवळ जवळ सहा महिने सुटी व सहा महिने अभ्यास असा प्रकार आहे. मी ऑक्सफर्ड मध्यें दोन वर्षें होतो. त्याकाळीं सहा टर्म्स व सहा सुट्या पडल्या. पहिली नाताळची सुटी मी लंडनमध्यें घालविली. दुसरी सुटी पॅरिसमध्यें घालविली. तिसरी उन्हाळ्याची दीर्घ सुटी इंग्लिश व स्कॉच Lake Districts  मध्यें, म्हणजे पर्वतशिखरें व सरोवरें चांदण्यांत हिंडून घालविली. पैकीं पहिले पंधरा दिवस बॉरोडोल नांवाच्या सुंदर दरींत डरवेंट वॉटर नांवाच्या सुंदर सरोवराच्या किना-यावर माझे परमपूज्य प्रो. जे. एस्लीन कार्पेंटर यांच्या लीथ नांवाच्या कुटीरांत पाहुणा म्हणून होतो. माझ्याबरोबर ७।८ विद्यार्थी होते. चौथी दुस-या नाताळची सुटी मी मुद्दाम ऑक्सफर्डमध्येंच राहून घालविली. पांचवी मी कॉर्नवॉलमध्ये नैऋत्य किना-याकडील प्रदेशांतील बस्टनहॅम वगैरे शहरें व खेडीं पाहण्यांत घालविली. पैकीं १३ दिवस माझे मित्र मिस्टर आणि मिस् जे. वॉल्टरकॉककडे त्यांच्या पोल्ट्रनी नामक पाहुणचार घेतला. शेवटची दीर्घ सुटी मी कांहीं दिवस चेल्टनहॅम येथील मध्यदेशांत घालवून पुढें हॉलंडची राजधानी ॲमस्टरडॅम येथें अनेक सुधारलेल्या देशांतील उदार धर्मीयांची परिषद भरली होती, तींत हिंदुस्थानच्या ब्राह्मसमाजाचा प्रतिनिधी म्हणून गेलो. नंतर जर्मनी, स्वित्झरलंड व इटली हे देश पाहिले. जर्मनी येथील कलोन गांवचे प्रसिद्ध कॅथेड्रल (उपासना मंदीर) , जे जगांतील सात आश्चर्यांपैकीं एक असे मानलें जातें, हें विशेष रीतीनें पाहण्यासाठीं दोन दिवस घालविलें. स्वित्झरलंड येथील आल्प्स पर्वतांतील अत्यंत सुंदर असा लुसन प्रदेशांत अवलोकनासाठीं मुद्दाम चार दिवस घालविले. मुंबई युनिव्हर्सिटींत माझा ऐच्छिक विषय रोमचा इतिहास होता. त्या इतिहासांतील प्राचीन स्थळें, इमारती, अलिकडची लोकस्थिति व लोकसंख्या पाहण्यासाठीं जिनोआ व रोम येथे एक आठवडाभर राहिलों. शेवटीं नेपल्सजवळ जुने पाँपे शहर, भूकंपाखालीं दडपून गेलेलें पण नुकतेच उत्खनन केलेले, त्यांतील देखावे व वस्तू पाहण्यासाठीं; आणि जवळचा ज्वालाग्रहि व्हेसुवियस पर्वत नुकताच आ पसरून आपल्या पोटांतील ज्वलतप्रवाह ओकत होता, हे पाहण्यासाठीं नेपल्सला ४ दिवस राहिलो. शेवटीं तेथील बंदरांतून इटॅलियन बोटीनें ता. ६ आक्टोबर १९०३ रोजीं मुंबईस येऊन पोहोंचलो. माझ्या दोन वर्षांच्या प्रवासांत मी इंग्लंड, स्कॉटलंड, फ्रान्स, हॉलंड, जर्मनी, स्वित्झरलंड व इटली हे देश थोडेबहुत पाहिलें. एकंदरींत इंग्लिश लोक बरे दिसले. फ्रेंच अधिक उल्हासी व किंचित उथळ भासले. इटॅलियन मात्र मेकॉलेनें म्हटल्याप्रमाणें हिंदू लोकांसारखे मनांतून बरेच उतरतात. हा कॅथालिक पंथाचा प्रभाव. आल्प्स पर्वत व –हाईन नदी प्रशस्त व रमणीय दिसली. पॅरिस शहर ख्यातीप्रमाणें सुंदर व नटवे दिसलें. लंडन बोजड व बेंगरूळ दिसलें. त्यांत बराच फापट पसारा आढळून आला. इंग्लंडमध्यें विशाल असा देखावाच नाहीं. सर्व लहान प्रमाणावर साधेंच पण नयनमनोहर असायचे. लोक घुम्मे पण पक्के व्यावहारिक व शहाणे दिसले. श्रीमंत व दरिद्री हे भिन्न दर्जे एकमेकांत शेजारीं गुण्या गोविंदानें वागतात. संतोष व शांति ह्या चिमुकल्या बेटांत मूर्तिमंत दिसल्या. अर्थात् गर्वाची बाधा दोघांनाही आंतून झालेलीच. हे खोल नजरेंत आल्याशिवाय राहात नाहींच. दारूव्यसन व लैंग्य व्यभिचार मोठमोठ्या शहरांतून चोहोंकडेच बोकाळला आहे व वाढत आहे. पण खेडीं व रानें शुद्ध आहेत. शेती खालावत आहे. बेकारी माजत आहेत. ख्रिस्तीधर्माचा पगडा इतर मोठ्या देशांपेक्षां इंग्लिश बेटांत अधिक सुरक्षित दिसतो. मात्र तो संभावित स्वरूपांतच विशेष आहे. म्हणजे अध्यात्मापेक्षां सामाजिक जीवनच सांभाळून आहे. ख-या परोपकाराचीं कामे मागें पडून धर्मांची संभावित रहाटीच अधिक चालविली जात आहे. ह्या म्हणण्याला मुक्तिफौजही (Salvation Army) अपवाद नाहीं. लैंगिक नीतीचा बोभाटा पॅरीस व फ्रेंच हद्दीवरील शहरांतून बराच आहे. तरी पण इतर देशांतील – विशेषतः अमेरिकन खुशालचेंडूच - या बोभाट्याला अधिक कारण आहेत. खुद्द फ्रेंच राष्ट्र कॅथालिक पेंचांतून सुटलें नाहीं तरी, वरपांगी स्वातंत्र्याच्या शाब्दिक गलबल्याला अधिक हातभार लावीत आहे. मला आयर्लंड, रशिया व ग्रीस हे देश पहावयास मिळाले असते तर बरें झालें असतें. रशियांतील कौंट टॉलस्टॉयचे पट्ट शिष्य क्रांतिकारक चेटकॉव्ह हे एकदां मॅंचेस्टर कॉलेजच्या मार्टिनो क्लबमध्यें व्याख्यान देण्याला आले होतेच. त्यांची मी खाजगी भेट घेतली तेव्हां भावी महायुद्धाचें व रशियन क्रांतीचें स्वप्नही मला पडलें नव्हतें. तरी पण युरोपियन किनारा सोडण्यापूर्वी पाश्चात्य संस्कृतीच्या घमेंडखोर पोकळपणाचा मला जवळ जवळ वीट आला होता.