(मार्च सन १९०९ मध्यें प्रसिद्ध झालेला लेख)

ह्या पृथ्वीवर सर्व मनुष्यजातीच्या इतिहासांत जरी कोठे कधीं कोणावर प्रचंड बहिष्कार घालण्यांत आला असेल आणि जो पुरातन काळापासून चालत येऊन आज पूर्ण दशेला पोंहोंचला असेल, तर तो ह्या भरतखंडातील नीच मानलेल्या जातीवरचा भयंकर बहिष्कारच होय ! भारतवासियांनो ! स्वार्थाला, मानवजातीला आणि ईश्वराला स्मरून हा घातकी, पातकी आत्मबहिष्कार नाहींसा करा !!

मायो
* सुमारें  एक हजार वर्षांपूर्वीं गुजराथ देशाची पाटण नामें राजधानी होती. तेथे इ. स. १०९४-११४३ पर्यंत सिद्धराजा नावाचा राजा राज्य करीत होता. त्यानें एकदा सहस्त्रलिंग नांवाचा एक मोठा तलाव बांधण्यास सुरुवात केली. पण कांहीं केल्या तलावांत पाणी म्हणून ठरेना. तेव्हां धर्माचार्यांच्या सूचनेवरून राजानें कोणा तरी एकास बळी देण्याचें ठरविलें. ' देवो दुर्बल घातकः !' बली देण्याकरितां मायो नांवाच्या एका धेडास आणून उभें करण्यांत आले. शिरच्छेद करतेवेळीं ''शेवटची काय मागणी असेल ती माग  !''  अशी आज्ञा होतांच मायो गहिंवरून म्हणाला ! ''महाराज ! माझा हा नीच देह सार्वजनिक हिताकडे लागणार ह्याबद्दल मला आनंदच होत आहे. माझ्या तिरस्कृत जातिबांधवांवर आपण एवढीच कृपा करावी की, आजपर्यंत त्यांना शहरापासून दूर अंतरावर जंगलांत राहावें लागत आहे आणि त्यांच्या नीचपणाची खूण म्हणून त्यांना निराळाच पोशाक करावा लागत आहे, तसें ह्यापुढें होऊं नये; त्यांना शहराजवळ राहण्याची परवानगी असावी.''

सिद्धराजानें ही विनंति मान्य केली आणि मायोनें आनंदानें प्राण सोडला !

----------------------------------------------------------
* मासिक मनोरंजन, १९०८
* मुंबई गॅझेटियर, काठेवाड, पुस्तक ८, पान १५७ मा.म.२१.
-----------------------------------------------------------

वाचकहो ! ही साडेसातशें वर्षांपूर्वीं घडलेली गोष्ट वाचून आपल्याला आज काय सुचतें ?  आपल्या ह्या चमत्कारिक देशांत जातिभेदरूपी सहस्त्रलिंग म्हणजे दुहीच्या हजारों खुणा किंवा लहरी दाखविणारा जबरदस्त तलाव आहे. आज हजारों वर्षें ह्यांतलें पाणी स्थिर आहे, पण ह्याच्या तळाशीं गाळामध्यें मायोचे असंख्य नीच मानलेले जातिबांधव जिवंत आणि वंशपरंपरेनें रुतले आहेत. मायोच्या स्वार्थत्यागानें किंवा सिद्धराजाच्या मेहरबानगीनें ह्या जाति जरी नगराजवळ राहूं लागल्या आहेत, तरी नगरवासी होण्यास, अर्थांत् सुधारलेल्या जगांत राहण्यास त्यांना अद्यापि ह्या विसाव्या शतकांतही परवानगी मिळालेली नाहीं ! ह्यांना अद्यापि अस्पृश्यच ठेवण्यांत आलें आहे.

अंत्यज हे कोण आहेत ?

महार, मांग, धेड, पारिया, नामशूद्र इत्यादी ज्या अगदीं नीच मानिलेल्या जाति सर्व हिंदुस्थान देशभर आढळतात, त्यांना ओळखण्याकरितां अद्यापि चांगलेंसें एक सर्वसाधारण नांव प्रचारांत आलेलें नाहीं, आणि तसें एखादें नवीन नांव कल्पून प्रचारांत आणणें हेंही कांहीं सोपें नाहीं. मुंबई शहरांत म्युनिसिपालिटीच्या ह्या लोकांकरितां ज्या स्वतंत्र शाळा आहेत, त्यांना 'निराश्रित शाळा' असें नांव देण्यांत आलें आहे. त्याला अनुसरून ह्या शहरांत 'प्रार्थना समाजा' च्या लोकांनीं ह्या लोकांच्या साहाय्याकरितां जे एक मिशन काढलें आहे, त्याच्या शाळेलाही 'निराश्रित शाळा' असें म्हटलें आहे, परंतु खरें म्हटलें असतां निराश्रित हें नांव ह्या मंडळीस अगदीं अन्वर्थक आहे असें नाहीं. इंग्रजीत Depressed Classes ह्याचें मराठींत शोभेलसें रूपांतर होण्यासारखें नाहीं. ह्या सर्व वर्गांचें एक मुख्य आणि साधारण लक्षण अथवा खूण म्हटली म्हणजे 'अस्पृश्यता' ही होय. ह्यांना शिवून घेण्यांत येत नाहीं. म्हणून ह्यांना अस्पृश्य ह्या नांवानें ओळखावें, तर तो शब्दही चांगलासा प्रचारांत नाहीं व तितका साधा आणि सोपाही नाहीं. पंचम हें नांव अलीकडे मद्रास इलाख्यांत ह्या वर्गाला नवीन देण्यांत आलें आहे, आणि तें यथार्थ असून त्यांत कोणत्याही प्रकारचा तिरस्कार ध्वनित होत नाहीं. पण तें नांव ह्या प्रांती प्रचारांत नाहीं. अंत्यज हा शब्द मात्र बराच व्यवहारांतला आहे. पण हे लोक खरोखरच सर्वांच्या शेवटीं जन्मले, अशांतला मुळींच प्रकार नव्हे!  म्हणून हें नांव त्यांच्यापैकी पुष्कळांना आवडण्यासारखें नाहीं. तथापि वरील सर्व अडचणींचा विचार करितां एकंदरींत तूर्त लेखनव्यवहाराच्या सोईसाठी अंत्यज हेंच नांव नाइलाजाने पसंत करावें लागत आहे, आणि अंत्यज म्हणजे त्यांचा दर्जा हिंदुसमाजांत अगदी खालच्या प्रतीचा अथवा शेवटचा समजला जात आहे असे लोक, एवढाच अर्थ प्रस्तुत विषयासंबंधीं ह्या नांवाचा घेतला आहे.

व्याप्ति आतां प्रथम ह्या अफाट हिंदुस्थानांतील अनेक धर्मांच्या, असंख्य जातींच्या जनसमूहामध्यें ह्या अंत्यज वर्गाची व्याप्ति किती आहे, व अंत्यज ह्या सदराखालीं कोणकोणत्या जाति येण्यासारख्या आहेत व त्या कोणत्या कारणांनीं येतात, ह्याचा विचार करूं. एकंदर हिंदी जनसमूहाकडे पाहिलें असतां त्याच्यामध्यें इतका विचित्रपणा व विस्कळितपणा दिसून येतो कीं, कोणत्याही दृष्टीनें एका विवक्षित कारणासाठीं ह्या जनसमूहाचें नीटसें वर्गीकरण करूं म्हटलें असतां जवळजवळ अशक्यच वाटतें. तथापि आपण हल्लीं प्रचारांत असलेले सर्व जातिभेद व वर्गभेद घटकाभर बाजूस ठेवून केवळ विद्या, आचार, विचार व गृहस्थिति इत्यादि मिळून एकंदरींत सामाजिक दर्जाच्या दृष्टीनें पहातां ह्या अफाट जनसमूहाचे ठोकळमानानें पांच वर्ग करतां येण्यासारखे आहेत.

१ ला. वरिष्ठ वर्ग  :  ह्यांत मोठमोठे अधिकारी, सरदार, मानकरी, मोठमोठे व्यापारी वगैरे बडया लोकांचा समावेश होतो.

२ रा. मध्यम वर्ग  :  ह्यांत साधारण नोकऱ्या करणारे, कलाकौशल्याची कामें करून उदरनिर्वाह करणारे, लहान-लहान दुकानदार व आपल्या मालकीची शेती करणारे वगैरे पांढरपेशांचा समावेश होतो.

३. रा. कनिष्ठ वर्ग  :  आपल्या पोटासाठीं केवळ काबाडकष्ट करणारे, उदाहरणार्थ न्हावी, धोबी, साळी, माळी, स्वयंपाकी, पाणक्ये, शागीर्द, कुणबी इत्यादिकांचा ह्या वर्गात समावेश होतो.

वर सांगितलेल्या तिन्ही वर्गांचा हिंदी समाजांत समावेश होतो. लग्नकार्य झालें तर ब्राह्मण , सरदार आणि युरोपियन अधिकाऱ्यांपासून तों अगदी कनिष्ठ नोकरापर्यंत सर्व एकाच दिवाणखान्यांत जमूं शकतात. एखादी सभा अगर व्याख्यान झालें तर वरील तिन्ही वर्गांपैकी कोणीही सारख्याच हक्कानें येऊं शकतो व त्यांना कोणीही मनाई करूं शकत नाहीं. रोटीबेटीव्यवहाराचा भाग मात्र निराळा. त्या दृष्टीनें पाहतां हिंदी समाजांतच काय, पण हिंदुसमाजांत व त्यांतल्या  कोणत्याही एका नांव घेण्यासारख्या मुख्य जातींत देखील एकोपा नाहीं ! पण सार्वजनिक, किंवा एखाद्या विशेष खासगी प्रसंगीं एकत्र बसणें, उठणें हा जो साधारण सार्वजनिक व्यवहार आहे, त्यांत वरील तिन्ही वर्गांचा सारखाच समावेश होतो. इतकेंच नव्हे, तर अगदीं कनिष्ठ वर्गांतला एखादा न्हावी, धोबी जर आपल्या अंगाच्या करामतीनें आपली विद्याचारसंपन्नता वाढवील, तर त्याला सभेसारख्या सार्वजनिक ठिकाणींच नव्हे, तर लग्नकार्यासारख्या घरगुती प्रसंगींही मानपान देण्यास हल्लीं जुन्या चालींचा देखील कोणी गृहस्थ कचरत नाहीं ! उलट, जर कोणीं वरच्या वर्गांतल्या मनुष्यानें आपल्या बेअकलीपणानें आपली सर्व विद्याचारसंपन्नता घालविली, तर तो वरील मानपानास खास मुकतो; पण तोसुद्धा एकत्र बसण्या-उठण्याच्या सामाजिक हक्काला मुकत नाहीं.

४ था.  हीन वर्ग :  ह्यांत महार, मांग, चांभार, पारिया, शिक्लिया, नामशुद्र, डोंब, धेड, मेहतर, मिरासी इत्यादि अनेक नीच मानलेल्या जातींचा समावेश होतो. हा वर्ग हिंदी समाजाला लागून पण समाजांत नाही असा आहे. समाज ह्यांजवर कांही बाबतींत अवलंबून आहे व ह्या वर्गाची उपजीविकाही समाजावरच चालते. हा वर्ग हिंदी साम्राज्याची कर देणारी रयत आहे. हिंदी राष्ट्राचा योगक्षेम चालवित आलेला हा घटक आहे. पण असें असून हिंदी समाजांत वरील तीन वर्गांप्रमाणें ह्याचा मुळींच समावेश होत नाहीं ! हा वर्ग हीन आहे म्हणून समाजबाह्य आहे. किंवा समाजबाह्य आहे म्हणून हीन आहे, ह्याचा विचार पुढें करूं. पण सध्यां वस्तुस्थिति एवढीच ध्यानांत घ्यावयाची आहे कीं, राष्ट्राचा हा एक घटक असून समाजबाह्य आहे.

५ वा. अलग वर्ग  :  ब्रिटिश राज्य व एतद्देशीय संस्थानें ह्यांच्या सरहद्दीवर डोंगरांतून व जंगलांतून राहणारे कोंग, शिकलगार, चिगलीबगली, भिल्ल, खोंड, सांताळ वगैरे अर्धवट रानटी जातींचा ह्यांत समावेश होतो. हिंदी राष्ट्राशींच मुळीं ह्या वर्गाचा अद्यापि संबंध जडला नाहीं. हे वर्ग सरकारची रयत नाहींत. आपल्या पंचायती ते स्वतःच करितात. शिकारीवर पोट भरलें नाहीं तर परकीयाप्रमाणें आपल्याजवळचा कांहीं ओबडधोबड माल गावखेड्यांतून विकून परत जंगलांत शिरतांत व तेथें परस्परांशीं व सर्व हिंदी समाजाशीं अगदीं तुटून राहतात.

वर जे स्थळ मानानें आपण पांच वर्ग केले, त्यांत ह्या विशाल भरतखंडांतील हल्लीं राहत असलेल्या सर्व मनुष्यप्राण्यांचा समावेश होत आहे. प्रस्तुत विषयाच्या दृष्टीनें पाहतां ह्या पांच वर्गांचे तीन मुख्य भेद होतात. ते असे :

पहिले तीन म्हणजे वरिष्ठ, मध्यम, कनिष्ठ हे वर्ग हिंदी साम्राज्यांतर्गत असून समाजांतर्गतहि आहेत, म्हणून ते तिन्ही मिळून एक मुख्य भेद समजण्यास कांहीं हरकत नाहीं. चवथा जो हीन वर्ग, तो हिंदी साम्राज्यांतर्गत आहे तथापि समाजबाह्य आहे म्हणून तो निराळा दुसरा मुख्य भेद समजला पाहिजे. पांचवा जो अलग वर्ग तो साम्राज्यबाह्य आणि समाजबाह्य आहे म्हणून तो तिसरा मुख्य भेद होय.

आतां मधला मुख्य भेद जो साम्राज्यांतर्गत असून समाजबाह्य आहे, त्यालाच आपण प्रस्तुत लेखाच्या केवळ सोईसाठीं प्रचारांत असलेलें अंत्यज हें नांव दिलें आहे. ह्याच वर्गाच्या अवनत स्थितीसंबंधीं आमचा आजचा लेख आहे. ह्या गरीब जाति खरोखरच अंत्यज आहेत असें आम्हांला मुळींच वाटत नाहीं; इतकेंच नव्हे तर ह्या अमंगल आणि अन्यायमूलक नांवाचा प्रचार होतां होईल तों लवकर बंद व्हावा अशी आमची इच्छा आहे.  म्हणूनच ह्या निबंधाच्या मथळ्यांत ह्या नांवाचा प्रवेश होऊं न देण्याची आम्हीं मुद्दाम काळजी घेतली आहे.

मूळ

आपल्या देशांत महार, मांग, चांभार, पारिया इत्यादी ज्या अनेक नीच मानलेल्या जाति आहेत, त्यांची बरोबर मूळपीठिका शोधून काढण्यास येथें अवकाश नाहीं. आणि प्रस्तुत तशी जरुरीही नाहीं. ह्यासंबंधी प्राचीन शास्त्रांत या आणि हल्लीं पाहण्यांत व ऐकण्यांत येणाऱ्या कांही थोड्या ढोबळ गोष्टींचा निर्देश केला म्हणजे पुरे आहे. आमच्या आद्य श्रुतींमध्यें व त्यानंतरच्या भगवद्गीतेमध्यें चारच वर्ण सांगितले आहेत. मध्यंतरीच्या स्मृतींमध्यें मनूनें १० व्या अध्यायांत स्पष्ट म्हटलें आहे :

ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः ।
चतुर्थ एकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पंचमः ॥४॥

अर्थ : ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य हे तीन वर्ण दोनदां जन्मतात; म्हणजे एकदां सृष्टिक्रमानें व मागून उपनयनसंस्कारानें. शूद्र सृष्टिक्रमाप्रमाणें एकदाच जन्मतो, ह्या चारीपेक्षां पांचवा असा वर्णच नाहीं.

म्हणजे चंडाल म्हणून जो वर्ग आहे तो वरील चार जातींचीच कशी तरी भेसळ होऊन झाला आहे, हें त्याच अध्यायांतील पुढील श्लोकावरून उघड होतें.

शूद्रादायोगवः क्षत्ता चंडालश्चाधमो नृणाम् ।
वैश्यराजन्यविप्रासु जायन्ते वर्णसंकराः ॥१२॥

अर्थ : शूद्र पुरुष आणि त्याच्यावरील वैश्य, क्षत्रिय आणि ब्राह्मण जातींतील स्त्री ह्यांच्यामध्यें प्रतिलोम म्हणजे उलट्या शरीरसंबंधामुळें जी प्रजा होते तिला अनुक्रमें अयोगव, क्षत्ता आणि चंडाल अशीं नांवें आहेत, त्यांत शूद्र आणि ब्राह्मणी ह्यांची संतति जी चांडाल तिला अत्यंत नीच मानून अस्पृश्य ठेवण्यांत आलें आहे.

मनूनें वर्णसंकराचा जो निषेध केला आहे, तो प्रतिलोमाचाच म्हणजे खालच्या जातीचा पुरुष आणि वरच्या जातीची स्त्री ह्यांच्या संबंधाचाच केला आहे. ह्याच्या उलट जो अनुलोमसंकर त्याचा निषेध केला नाहीं. स्मृतींत स्पष्ट म्हटलें आहे :

शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातः श्रेयसा चेत्प्रजायते ।
आश्रेयान्श्रेयसी जातिं गच्छत्यासप्तमादयुगात ॥
शूद्रो बा्रह्मणतामेति ब्राह्मणश्चैति शूद्रताम ।
क्षत्रियाज्जातमेव तु विद्याद्वेश्यात्तथैव च ॥६५॥

अर्थ : शूद्र कन्येला ब्राह्मणापासून कन्या झाली, त्या कन्येला पुनः ब्राह्मणापासून कन्या झाली आणि अशा सात पिढ्या झाल्यावर जी संतति होईल, ती अगदीं ब्राह्मणच उपजली असें होय. ह्याप्रमाणें शूद्राचा ब्राह्मण व ब्राह्मणाचा शूद्र बनतो.

ह्यांतील तत्त्व असें मानलें गेलें आहे कीं, स्त्रीपेक्षा पुरुषाचें अर्थात क्षेत्रापेक्षां बीजाचें सामर्थ्य श्रेष्ठ, म्हणून प्रतिलोमापेक्षां अनुलोम संकर श्रेष्ठ आणि प्रतिलोमांतही स्त्रीपुरुषांत जितकें वर्णांचें जास्त अंतर असेल तितका संकर अधिक निषिद्ध आणि शेवटीं शूद्र आणि ब्राह्मणी ह्यांच्यांतील संकर तर अत्यंत अधम होय. तो करणे गुन्हा समजून त्याला अस्पृश्यत्वाची शिक्षा दिली आहे.

गुन्हा आणि कडेलोटची शिक्षा

असो. हा गुन्ह्याचा विचार एकीकडे ठेवला तर वस्तुतः पाहतां शूद्र पुरुष व ब्राह्मणकन्या ह्यांची संतति केवळ शूद्र संततीपेक्षां अधिक श्रेष्ठ असली पाहिजे. मात्र येथें ब्राह्मण, शूद्र इत्यादि जातींचा दर्जा ठरवावयाचा तो केवळ गुणधर्माप्रमाणेंच ठरविला पाहिजे. ह्या दृष्टीनें पाहतां आज अंत्यज मानलेले सर्व लोक वर सांगितल्याप्रमाणें जर खरोखरच शूद्र पुरुष आणि ब्राह्मण स्त्रिया यांच्या संबंधापासून उत्पन्न झालेले असते आणि त्यांना आजपर्यंत असली जबर शिक्षा भोगावी लागली नसती, तर त्यांची स्थिती आजच्या केवळ शूद्रांपेक्षा खात्रीनें उच्च दिसून आली असती.

मद्रासेकडील कर्नल आलकाटच्या पारिया शाळेंतील विद्यार्थ्यांची शाळेंतील इतरांच्या मानानें दिसून येणारी प्रगती आणि वऱ्हाड व मध्यप्रांतातील रेल्वेची कंत्राटे वगैरे घेऊन, पुढें सरसावलेल्या कांहीं महार मंडळीची अलीकडे झालेली सुस्थिति, ह्या गोष्टी लक्ष्यांत घेतां असें दिसून येतें की, ह्या तिरस्कृत वर्गांना योग्य रीतीनें थोडीशी सवलत किंवा मदत मिळाली असतां त्यांच्या अंगीं बराच काळ दबून गेलेले चांगले गुण लवकर विकास पावूं लागतात, पण तसा सुयोग फारच विरळा. एकंदरींत ह्या विस्तीर्ण देशांतील ह्या हतभागी लोकांची अवाढव्य संख्या लक्ष्यांत घेतली असतां, ह्यांची स्थिति सर्व बाजूंनीं केवळ शूद्रांपेक्षां अत्यंत हीन झाली आहे, हे उघड होते.

ह्यावरून दोन प्रकारचीं अनुमानें निघतात. एक असें कीं, सांप्रत अस्पृश्य असलेल्या लोकांच्या सर्वच पूर्वजांनीं कांहीं वरील प्रतिलोमसंकरांचा गुन्हा केलेला नसावा. ह्यांच्यांतील बरेच लोक - विशेषतः दक्षिणेकडील जाति - केवळ एतद्देशीय अर्धवट रानटी अनार्य लोक असावे आणि त्यांचा वरील कोणत्याही श्रेष्ठ वर्णाशीं कसलाही शरीरसंबंध झालेला नसावा आणि ज्या अर्थीं भिल्ल, गोंड, वडारी इत्यादि जाति अद्यापि जरी रानटी स्थितींत असूनही त्यांना अस्पृश्य समजण्यांत येत नाहीं, त्या अर्थीं, ह्यांच्यांतील पुष्कळांना ही धर्मशास्त्राची शिक्षा लागू पडत नसावी. दुसरें अनुमान असें कीं, ज्यांच्या पूर्वजांनीं हा गुन्हा केला असेल, त्यांना आजपर्यंत झालेली ही अस्पृश्यत्वाची शिक्षा वाजवीपेक्षां अत्यंत कठोर झाली आहे. त्यांची स्थिति केवळ शूद्राच्यापेक्षां स्वभावतः बरी असावी, ती तशी नसून उलट इतकी हीन झाल्यामुळें नुसतें त्यांचेच नव्हे तर राष्ट्राचेंही जबर नुकसान झालें आहे.

शिक्षेचा सूड
आर्य-अनार्यांचा विरोध उत्तर हिंदुस्थानापेक्षां दक्षिणेंतच जास्त दिसून येतो. त्यांत कर्नाटकाच्या खालीं दक्षिणेंत जसजसें जावें तसतसें तर हा स्पृश्यास्पृश्यविधि अधिक तीव्र होत जातो. रंग, चेहरा, चालीरीति वगैरेवरून पाहतां कर्नाटकांतील व्हलिया  (महार), मादिग (मांग) इत्यादि ज्या जाति आहेत; त्यांचा वरच्या जातींशीं फारच कमी संकर झालेला असावा असें दिसतें. हे आपल्याला मूळचे एतद्देशीय समजतात, ह्यांना जंबु असेंही नांव आहे, ह्यांचा मूळ पुरुष जंबु नांवाचा होता. पूर्वीं पृथ्वीचा हा भाग दलदलीचा आणि डळमळीत होता. तो *जंबूनें आपल्या मुलास जिवंत पुरून स्थिर केला, अशी ह्या लोकांमध्यें दंतकथा आहे. ह्या दंतकथेंत जरी विशेष तथ्य नसलें, तरी आर्य लोकांनीं ह्यांच्यापासून जमीन हिसकावून घेऊन तिला पुढें जंबुद्वीप हें नांव दिलें असावें, हें कांही अंशी संभवतें. ह्या लोकांचा आर्यांच्या तीन वर्णांशी जरी फार क्वचितच संकर झालेला दिसतो, तरी जेव्हां जेव्हां तो झाला तेव्हां तेव्हां त्याचा परिणाम फारच भयंकर झाला असावा, हें खालील आख्यायिकेवरून दिसून येतें.

ह्या व्हलिया जातींत * पोतराज (रेडयाचे राजे) ह्या नांवाची एक शाखा आहे. कर्नाटकांतील बहुतेक लहान मोठ्या गांवांत जेव्हां पटकी वगैरे भयंकर व्याधीच्या शमनार्थ द्यामव्वाची (दुर्गादेवीची) जत्रा गावकऱ्यांकडून करण्यांत येते; तेव्हां हे पोतराज - मुख्य हक्कदार, जत्रेंतले अध्वर्यूच असतात. जत्रेंत पुष्कळ रेड्यांचा वध होत असतो, त्यांतील मुख्य रेड्याचें शिर डोक्यावर घेऊन ह्या पोतराजांस, गांवपंचांस बरोबर घेऊन नगरप्रदक्षिणा करावयाची असते. ह्या पोतराजांच्या उत्पत्तीसंबंधीं अशी एक चमत्कारिक दंतकथा आहे कीं, यांच्या मूळ पुरुषानें आपण ब्राह्मण आहों असें भासवून द्यामव्वा नांवाच्या एका ब्राह्मणीशीं विवाह केला. पुढें जेव्हां तिला पोतराजाची हीन जात कळून आली, तेव्हां तो भिऊन रेड्याचें रूप घेऊन पळाला. द्यामव्वानें आपल्या घरास आग लावून पोतराजाचा पाठलाग केला आणि त्याचा वध केला.

-------------------------------------------------------------
* मुंबई गॅझेटियर सन (१८८४), पुस्तक २२, पान २१४-१७.
-------------------------------------------------------------

मागें केव्हां तरी एखाद्या प्रमुख अनार्यानें आर्यस्त्रीशीं वर्णसंकर केला असेल व त्यावरून ही भयंकर झटापट झाली असेल. हल्लीं अमेरिकेंत एखाद्या गौरकाय तरुणीवर एखाद्या काळया निग्रोनें हात टाकला तर कायद्याची वाट न पाहतांच सार्वजनिक रीतीनें त्याचा वध करण्यांत येतो, त्याला लिंचिंग असें म्हणतात. हें लिंचिंग जरी हल्लीं आमच्या देशांत उघडपणें होत नाहीं, तरी आजपर्यंत कर्नाटकांत ह्या प्राचीन लिंचिंगचें ओबडधोबड स्मारक ह्या जत्रेच्या रूपानें राहिलें आहे. अजूनही हे पोतराज ह्या जत्रेच्या शेवटीं देवीच्या समोर तिला शिव्याशाप देत, कित्येक गरीब कोंवळ्या कोंकरांना हातांत धरून दांतानें त्यांच्या अंगावरचें सर्व कातडें जिवंतपणीं सोलतात ! हीं कोंकरें म्हणजे मूळ द्यामव्वा नांवाच्या ब्राह्मणीचीं मुलें असें मानून त्यांचा असा भयंकर घात करून हे लोक आपल्या मूळ पोतराजाच्या लिंचिंगचा सूड उगवितात.

मराठे वगैरे जातीशीं ह्यांचें साम्य

हल्लीं ह्या देशांतील नीच मानिलेल्या एकंदर लोकांची स्थिति किंचित सहानुभूतीच्या दृष्टीनें आणि उदार बुद्धीनें अवलोकन केल्यास असें दिसून येईल कीं, ह्यांच्यामध्यें अनेक प्रसंगीं अनेक कारणांनीं वरील पुष्कळ जातींची भेसळ होत आहे. गुजराथ, सिंध, गंगथडी इत्यादि प्रांतांत रहाणाऱ्या मेघवाल महारांचें असें म्हणणें आहे कीं, मागें काठेवाडांत एकदा बारा वर्षांचा दुष्काळ पडला होता, तेव्हां मेलेलीं जनावरें उचलून नेण्याचें काम केल्यामुळें त्यांना ही हीन दशा आली. * काठेवाडाकडील भंग्यांचे सहा पोटभाग आहेत, त्या सर्वांची नांवें पुढीलप्रमाणें अस्सल रजपुतांचीं आहेत. १. मकवान, २. परमार (पवार), ३. राठोड, ४. सोळांकी, ५. वाघेला व ६. डोरी. महाराष्ट्रांतील महारांमध्येंही मराठ्यांच्या अस्सल ९६ कुळांपैकीं बऱ्याच कुळांचीं नांवें आढळतात.  तीं जाधव, साळुंके, चालुक्य, पवार, मोरे (मौर्य), गाईकवाड, शेलार, साळवी, सुरवसे, (सुर्यवंशी) इत्यादि.

-------------------
* मुंबई गॅझेटियर महिकाठा, पुस्तक ५, पान ६३
-------------------

महाराष्ट्रांतील महारांची भाषा पाहिली असतां त्यांचे उच्चार, स्वर व एकंदर बोलण्याची ढब मराठी कुणब्यांसारखीच आहे असें दिसून येतें. कोळी वगैरे गांवांत राहणाऱ्या खालील जातीच्या लोकांच्या भाषेंत कांहीं फरक दिसतो, पण ह्या बहिष्कृत लोकांच्या भाषेंत तितका फरक दिसत नाहीं. ह्यांच्या देव्हाऱ्यांवर खंडोबा, बहिरोबा, भवानी वगैरे मराठ्यांच्याच देवतांच्या मूर्ति दिसतात. नाशिक, त्र्यंबक, पैठण, पंढरपूर, तुळजापूर इत्यादी क्षेत्रांचे ठिकाणीं इतरांबरोबर ह्यांची गर्दी जमते आणि वारकरी, कथेकरी, भाविणी, बाघ्ये वगैरे धर्मसंप्रदाय मराठ्यांप्रमाणें ह्यांच्यांतही पूर्वींपासून चालू आहेत. ह्या सर्व गोष्टींत ह्यांनीं आपल्याला उच्च म्हणविण्यासाठींच मराठ्यांचे केवळ अनुकरण केलें असावें असें म्हणावें, तर ह्यांच्या वरच्या कोळी वगैरे जातींनीं हें अनुकरण कां केलें नाहीं ? शिवाय, अनुकरण करून आपल्यास उच्च म्हणवून घेण्याचें चातुर्य ह्यांच्यांत असतें तर तें ह्यांनीं मराठ्यांचेंच कां केलें ?  सर्वांत उच्च समजले गेलेले जे ब्राह्मण, त्यांचें अनुकरण ह्यांनीं कां केलें नसावें ?

ह्यांच्या अंगचे गुण

ह्या लोकांत इमानीपणा, करारीपणा, शौर्य इत्यादि नैतिक गुण अगदीं उपजत असलेले आढळतात. महारासारखी निमकहलाल जात दुसरी क्वचितच सांपडेल. म्हणूनच जुन्या व अलीकडच्या अमदानींतदेखील रखवालदारीचें, सरकारी पोतें पोंहोंचतें करण्याचें वगैरे विश्वासाचीं कामें ह्या लोकांकडेच चालत आलेलीं आहेत. मद्रास इलाख्यांत अव्वल इंग्रजीचा पाया घालण्याच्या कामीं ज्या लढाया झाल्या, त्यांत तिकडच्या पारिया मंडळीनें अतुल बहाद्दरी गाजविली आहे. क्लाइव्हच्या सैन्यामध्यें गोऱ्या सोजिरांस भात देऊन आपण वरचें नुसतें पाणी पिऊनच ह्या पारिया पलटणींनीं लढाया जिंकिल्या, अशी तिकडे प्रसिद्धि आहे; पण बिचाऱ्यांचा इतिहास लिहितो कोण !

आत्मिक गुणांचीही ह्या लोकांत वाण नाहीं. उत्तरेकडे रोहिदास चांभार व महाराष्ट्रांत चोखोबा महार हे महान् साधुपुरुष प्रसिद्धच आहेत. ''बुद्धि, विद्वत्ता आणि साधुता ह्यासंबंधीं प्राचीन काळीं पुष्कळ पंचम वर्गांचे लोक प्रसिद्धीस आले होते. आद्यकवि वाल्मिकी हा पंचम जातीचा होता, अशी कथा आहे. पद्मपुराण व ज्ञानवासिष्ठ ह्यावरून ह्या कथेला दुजोरा मिळतो. सुप्रसिद्ध ग्रंथ 'कुरळ' ह्याचा कर्ता तिरुवेल्लुवर आणि वैष्णव लोकांनीं पूज्य मानलेले जे बारा संत झाले, त्यांपैकीं एक तिरूप्पानियल्वर हे दोघेही मुळीं पंचम जातीचेच होते. यमुनाचार्यांचेच शिष्य भार्नर नंबियर हे एक महान पंडित साधू झाले. ते पंचम असूनही त्यांना ब्राह्मण संन्याशाप्रमाणें समाधी देण्यांत आली.'' *

-------------------------------
* मि. सी. वाय. चिंतामणी ह्यांनी प्रसिद्ध केलेल्या इंडियन सोशल रिफॉर्म ह्या पुस्तकातील मि. के. रामानुजाचार्य एम. ए. बी. एल. ह्यांचा निबंध पाहा.
-------------------------------

दुराग्रह टाकून ह्या आणि अशा अनेक गोष्टींचा विचार केला असता कळून येते की, हल्ली नीच मानलेल्या ज्या असंख्य जाति ह्या अफाट देशांत पसरल्या आहेत, त्यांचे खरे मूळ काय हे ठरविणे जरी कठीण आहे व पूर्वींपासून वरच्या जातींतून ह्यांच्यात कशी कशी भर पडत गेली आहे तेंही कळण्यास जरी फारसा मार्ग नाहीं, तथापि एवढें मात्र उघड आहे कीं, ह्या वर्गाचे सर्वच लोक जितके मानण्यांत येत आहेत तितके मुळापासूनच नीच नाहींत. त्यांच्यांत वरिष्ठ वर्गापासून तो कनिष्ठ वर्गापर्यंत सर्वांचें अनेक कारणामुळें देशकालमानानें मिश्रण होत आलें आहे; आणि आज हजारो वर्षें ह्यांच्याशीं वरील वर्गांचा व्यवहार जबरीने बंद पाडल्यामुळें ह्यांची अर्थातच अशी हीन आणि करुणास्पद स्थिति झाली आहे.

आजकाल आमच्या देशांत लहानमोठ्या सर्वांच्या अगदीं परिचयांतली अशी गोष्ट म्हणजे बहिष्कार ही होय.

ह्या पृथ्वीवर सर्व मनुष्यजातींच्या इतिहासांत जर कां कोठें, कधीं कोणावर प्रचंड बहिष्कार घालण्यांत आला असेल, व जो पुरातन काळापासून चालत येऊन हल्लीं पूर्णदशेला पोंहोंचला असेल, तर तो ह्या नीच मानलेल्या जातीवरचा हा भयंकर बहिष्कार होय  !!

मनुस्मृतीच्या दहाव्या अध्यायांत ह्या बहिष्काराचा सुमारें दोन हजार वर्षांपूर्वींचा असा दाखला आढळतो :

चांडालश्वपचानां तु बहिर्ग्रामात्प्रतिश्रयः ।
अपपात्राश्च कर्तव्या धनमेषां श्वगर्दभम् ॥५१॥
वासांसि मृतचैलानि भिन्नभांडेषु भोजनम् ।
कार्ष्णायसमलंकारः परिव्रज्या च नित्यशः ॥५२॥
न तैः समयमन्विच्छेत्पुरुषो धर्ममाचरन् ।
व्यवहारी मिथस्तेषां विवाहः सदृशैः सह ॥५३॥
अन्नमेषां पराधनं देयं स्याध्दिन्नभाजने ।
रात्रो न विचरेयुस्ते ग्रामेषु नगरेषु च ॥५४॥
दिवा चरेयुः कार्यार्थ चिह्यिता राजशासनेः ।
अबांधवं शवं चैव निर्हरेयुरिति स्थितिः ॥५५॥
वंध्याश्च हन्युः सततं यथाशास्त्रां नृपाज्ञया ।
वध्यवासांसि गृण्हीयुः शय्याश्चाभरणानि च ॥५६॥

अर्थ : चंडाल, श्वपच इत्यादि जातींनीं गांवाबाहेर रहावें, ह्यांच्याजवळ भांडीं नसावीं; कोंबडी आणि गाढव हेंच ह्यांचें धन; प्रेतावरचे कपडे हींच ह्यांचीं वस्त्रें; ह्यांनीं फुटक्या मडक्यांत खावें, काळ्या लोखंडाचे अलंकार ल्यावे, नित्य भटकत असावें; इतरांनीं ह्यांच्यांशीं कसलाही व्यवहार करूं नये; त्यांना पाहूंही नये; ह्यांना अन्न द्यावयाचें असल्यास दुसऱ्यांकडून खापरांतून देववावें; शहरांत किंवा खेड्यांत ह्यांनीं रात्रीं येऊं नये; दिवसा कामासाठींच कांहीं चिन्ह धारण करून यावें; तें काम म्हणजे बेवारशी प्रेत नेणे, देहान्त शिक्षा झालेल्यांचा राजाज्ञेनें वध करणें व त्यांचे कपडे, दागिने वगैरे घेणें हीं होत.

दोन हजार वर्षांहूनही अधिक काळपर्यंत अशा ह्या घोर बहिष्काराचें, जबरीचें वंशपरंपरागत वतन स्वीकारावें लागल्यामुळें, ह्या हतभागी लोकांची जी अवनति झाली आहे, तिच्याविषयीं यथार्थ ज्ञान इतरांना होणें कठीण ! इतकेंच नव्हे, तर स्वतः या लोकांनाही करून देणें जवळ जवळ अशक्य आहे !  असा बहिष्कार कधीं आणि कोठेंही घालण्यांत आला नसावा ! जरी असेल तरी त्याला इतकी पूर्ण सिद्धी आलेली नाहीं हें अगदीं खास.  ह्या बहिष्कार-कुठाराला दोन धारा आहेत. एका धारेनें ज्यांच्यावर हा बहिष्कार आहे, त्यांची स्वाभिमानबुद्धि कापून नष्ट केलेली आहे. ह्या दैवहतकांचा उपजत स्वाभिमान असा नष्ट झाल्यामुळें जरी कदाचित् कोणी अपवादक दयेने प्रेरित होऊन ह्यांना जवळ करण्यास गेला, तरी दोन हजार वर्षांच्या संवयीमुळें हे स्वतःच आपल्या हितकर्त्यापासून दूर दूर पळतात  ! कारण, सवय म्हणजे दुसरा स्वभावच ! उलटपक्षी, ह्या कुठाराच्या दुसऱ्या धारेमुळें ज्या उच्च वर्गांनी हें बहिष्कारशस्त्र पिढ्यान् पिढ्या आपल्या हातांनीं चालविलें त्यांच्या, ह्या लोकांसंबंधीं विवेक आणि करुणा ह्या दोन्ही शक्ति नष्ट झाल्या आहेत ! सर्व माणसांनी आपल्या गुणकर्माप्रमाणें गुजारा करावा, त्यांत कोणी कोणास अडथळा करूं नये व हा उपजत हक्क ह्या नीच मानलेल्यांना आहे, हें साधें आणि उघड तत्त्व दुसऱ्यांना नीच मानणाऱ्या व आपल्याला उच्च म्हणविणाऱ्या कोळ्या-माळ्यापासून तों क्षत्रिय-ब्राह्मणापर्यंत कोणालाही मान्य होत नाहीं; ह्यांत त्यांचा कांहीं जाणूनबुजून अविचार किंवा कठोरपणा आहे, असेंच केवळ नव्हे; तर हा प्रताप केवळ त्या बहिष्कार-कुठाराच्या दुसऱ्या धारेचा ! तिच्यामुळें ह्या स्वतःस उच्च म्हणविणाऱ्या व दुसऱ्यांना नीच मानणाऱ्या लोकांचा साहजिक विवेक आणि दया नष्ट होऊन ह्यांना संवयीनें असें वाटत आहे कीं, नीच मानलेल्या लोकांस देवानेंच ज्या अर्थी ह्या स्थितींत उत्पन्न केलें आहे, त्या अर्थी तीच स्थिति त्यांना योग्य आहे व म्हणून तिजबद्दल कोणालाही दोष देतां येणार नाहीं.

ह्यापेक्षां थोडा अधिक विचार केल्यास हे लोक असेंही म्हणूं लागतात कीं, ह्या नीच मानलेल्या लोकांस जर उच्च स्थितींत आणिलें, तर ते हल्लीं जी समाजाचीं मलमूत्र साफ करण्यासारखीं हलकीं कामें करीत आहेत तीं पुढें कोण करील ? जर कोणी तीं कामें करील तर तेही असे नीच मानण्यांत येतील ! त्यापेक्षां हेच ह्या अवस्थेंत आहेत हें काय वाईट ?

सुधारकांनीं विधवाविवाहाची प्रथम जेव्हां चर्चा सुरू केली, तेव्हां विधवांचीं लग्नें झाल्यास कुटुंबांत पोळ्या लाटण्याचें, मुलांचीं हागओक काढण्याचें, केरपोतेरे करण्याचें व अशींच दुसरीं फुकट्या मोलकरणींचीं कामें कोण करील ?  अशी एक मोठी अडचण त्यांचे प्रतिपक्षी काढीत असत ! ती लक्ष्यांत घेतली असतां वरील शंका पाहून फारसें आश्चर्य वाटावयास नको ! स्वतःच्या आयाबहिणी आणि मुली ह्यांच्यासंबंधीं देखील ज्यांची साहजिक दया, प्रेम व विवेक केवळ संवयीच्या जोरानें नष्ट होऊन जे असले कोटिक्रम करण्यास तयार होतात, ते गांवाबाहेरील महार-मांगांविषयीं वरील शंका काढतील यांत नवल काय ?  समाजाचीं असलीं घाणेरडीं कामें अनादिकालापासून माणसेंच करीत आलीं आहेत, आणि अनंत कालापर्यंत माणसांनींच ती केलीं पाहिजेत, किंबहुना माणसांनाच तीं करावीं लागतील, असें कांही खात्रीनें म्हणतां येणार नाहीं. मुसलमान लोक इकडे येण्याचे पूर्वी ह्या देशांत पायखान्यांची व्यवस्था हल्लीं आहे अशीच होती कीं काय ?  असती, तर मनुस्मृतींत चंडालाकरितां जी सर्व नीच कामें सांगितलीं आहेत, त्यांत ह्यांचा उल्लेख झाल्याशिवाय राहताना.*  ह्या प्रांतांत म्युनिसिपालिट्यांची स्थापना झाल्यावर पायखाने साफ करण्याकरितां भंगी लोकांना गुजराथ, काठेवाड आणि पंजाब येथून आणावें लागलें. कारण येथील कोणीच अंत्यज मंडळी हें काम पत्करीना. ह्यावरून पायखान्यांची ही चाल उत्तरेकडूनच आली असावी, व ज्या अर्थी भंगी लोकांमध्यें बहुतेक मुसलमानच फार आहेत, त्या अर्थीं ही चाल मुसलमानांकडून प्रथम आली असावी, असें अनुमान करण्यास हरकत नाहीं. यद्यपि, भंगी लोक मुसलमानांतून आले नसले, तरी आज ज्या असंख्य लोकांवर हा सार्वजनिक बहिष्कार पडला आहे, ते सर्वच कोठें भंगी आहेत ? आणि जे फार थोडे भंगी आहेत त्यांच्यावर तरी असा बहिष्कार कां असावा ? इराण, अरबस्थान वगैरे मुसलमानांच्या देशांत, किंबहुना पृथ्वीवरच्या कोणत्याही देशांतील भंगी लोकांवर हा बहिष्कार नाहीं; मग आमच्याच देशांत हा राष्ट्रघातकी सोंवळेपणा कां असावा ?