हायस्कुलांतील माझे शिक्षक व अभ्यास यांविषयीं साधारण आठवणी वर दिल्या. आतां सोबती व त्यांच्याशीं करमणुकीचे प्रकार सांगितले पाहिजेत. कारण स्वभाव आणि शील बनण्यांत केवळ पुस्तकी अभ्यासापेक्षां ह्या दोहोंचा परिणाम अधिक होतो.
माझीं भावंडें : माझी इंग्रजी पहिली इयत्ता मला कठीण व त्रासदायक गेली. त्या वेळीं माझा वडील भाऊ जिवंत होता. त्यामुळें मला स्वतंत्र सोबती असणें साहजिक नव्हतें. त्याचे जे सोबती असत त्यांच्याच मागें मागें दुय्यमप्रमाणें मला वागावें लागे. माझा भाऊ मजवर वडीलपणा गाजवी असें नव्हे. तो शांत स्वभावाचा होता. बरेच वेळां मी त्याचें ऐकत नसलों तरी तो समजुतीनें माझ्याशीं वागून मला आपल्याबरोबर नेहमीं ठेवी. असा मायाळू भाऊ ह्या वर्षी एकदम वारल्यामुळें एकाएकीं उघडा पडल्यासारखें मला झालें. तोंपर्यंत माझ्या भावाशिवाय मी इतर कोणाशीं मिसळत नसें. हायस्कुलांत जाऊन मला माझ्या स्वतःचा शोध लागेपर्यंत माझीं भावंडें हेंच माझें मित्रमंडळ होतें.
आमचा वाडा ज्या आळींत होता, तेथें मराठ्यांचीं जीं घरें होतीं तीं अगदीं गरीब व खालच्या दर्जाचीं होतीं. एखाद्या किल्ल्याप्रमाणें आमचा वाडा किंचित् एकलकोंडा होता. तशांत माझें प्राथमिक शिक्षण आटोपून मी इंग्रजी शाळेंत जाऊं लागल्यामुळें, आळींतल्या मुलांतच काय पण मोठ्या माणसांमध्येंही माझें महत्त्व वाढत असल्याची जाणीव मजमध्यें दिसूं लागली. माझ्या भावांत अशी अहंता नव्हती. समजुतदार असल्यामुळें तो भोंवतालच्या लोकांत अधिक मिसळत असे. अशा वेळीं तो मला एकाएकीं सोडून गेला. इकडे शाळेंत नव्या इंग्रजी विषयाशीं माझें नीट जमेना. त्यामुळें मी त्रासलेला व बहुतेक दुर्मुखलेला असें. माझें पहिल्या इयत्तेंतलें वर्ष इ.स. १८८५ बहुतेक एकलकोंडेपणांतच गेलें. आळींतील सामान्य लोकांना हीं कारणें कशीं कळणार ? ते मला गर्विष्ठ समजत. माझ्या भावाच्या तुलनेनें मी लोकांत जवळजवळ अप्रियच होतों.
माणूसघाणेपणा : मी लहानपणीं फार लाजाळू असल्यानें लोकांत न मिसळण्याचा माझा स्वभावच होता. अद्यापिही मला एकदम एखाद्या समाजांत कारणाविना, किंबहुना अगत्यानें बोलाविल्याविना जाणें आवडत नाहीं. त्यामुळें अजून केव्हांकेव्हां मजवर गविष्ठपणाचा - निदान मानीपणाचा -आरोप येतोच. माझ्या आत्येचा कितीही आग्रह असला तरी मी त्यांच्या आळींत कधीं फिरकत नसे. पण माझा भाऊ मात्र त्या बाजूला फार लोकप्रिय असे. तो तरुण होता. माझ्यापेक्षां तो रंगानें उजळ व रूपानें देखणा होता. बड्यां बापाचा वडील मुलगा आणि स्वभावानें मनमिळाऊ. मग कां लोकप्रिय होणार नाहीं ? विशेषतः त्या बाजूच्या तरुण मुली त्याच्यावर फार फिदा होत्या. मला हें रहस्य त्या वेळीं कळणें शक्य नव्हतें. म्हणून माझ्या भावाच्या चहाड्यां घरीं येऊन मी आईजवळ सांगें. आई त्या मनावर घेत नसे आणि भावाला तर मजविषयीं कधीं रागच नसे. त्यामुळें माझ्या सासूच्या आळींतील लोक मला चहाडगा व मत्सरी म्हणत. मी जो मुलांशींही न मिसळणारा, तो मुलींत कसा मिसळणार ? म्हणून त्या मला माणूसघाणा म्हणत. पुढें तर मी मोठा शिकलों, विलायतेला जाऊन आलों, ब्राह्मणसमाजांत शिरून सुधारणेचा अतिरेक केला, दारिद्र्याचें व्रत घेतलें आणि शेवटीं कुटुंबासह महारामांगांच्या वाड्यांत त्यांची सेवा केली ! ह्यांपैकीं एकाही कारणानें मराठ्यांसारखा मागासलेला समाज मला अद्यापि विक्षिप्‍त समजणें साहजिक आहे. मग ह्या सर्व कारणांचा कडेलोट करणार्‍या मला जमखंडींतील सर्वच लोक अद्यापि माणूसघाणा म्हणतात ह्यांत नवल कां वाटावें ? आतां देखील फार दिवसांनीं मी जन्मभूमील गेलों, तर माझ्या घराण्याचा लौकिक जाणून लोक मला गांवांत तरी घेतात. बाटगा, ख्रिश्चन, बहकलेला समजून ते मला महारवाड्यांत बसवीत नाहींत, ह्यांतच मी भाग्य समजतों ! अर्थात् मराठेतर समजूतदार माणसें -मग ती ब्राह्मण असोत, लिंगायत असोत कीं मुसलमान असोत-मला फार बहुमानाने वागवितात तो प्रकार वेगळा. जमखंडींतील मराठे तरी मला अद्यापि दूरदूरच करीत आहेत.
माझा लाजाळू स्वभाव, लोकांत बसण्या उठण्याचा संकोच, माझ्या भावाच्या मृत्यूमुळें झालेला विरह आणि अंगवळणी न पडलेल्या इंग्रजी अभ्यासाचा जाच इत्यादि कारणांमुळें ह्या वेळीं मी फार घुम्या स्वभावाचा झालों होतों. अशा वेळी एक लहानशी सुंदर गोष्ट घडली ती आठवते. ती दिसण्यांत क्षुद्र असली तरी माझ्या या वेळच्या अंतःस्थितीवर मोठा मनोरंजक प्रकाश पाडते.
गोड देखावा : माझा भाऊ वारल्यानंतर फारतर एक दोन महिन्यांतली ही गोष्ट. त्या वेळीं मी बारा वर्षांचाही नव्हतों व माझी बायको फार तर तीन वर्षांची असावी. माझी आत्या वरचेवर समाचाराला आमचे घरीं येई. एकदां तिनें माझ्या या लहानग्या बायकोला लुगडें वगैरे विशेष कांहीं न नेसवितां तसेंच बरोबर आणिलें होतें. कारण माझें घर जरी माझ्या बायकोचें सासर तरी तिच्या आईचें माहेर होतें. किंबहुना तीच लहान पोर आईला न कळत अर्धी नागडीउघडी सहज मागें लागून आली असावी. आमच्या वाड्यांच्या मोठ्या दरवाज्यांतून आंतील लहानशा चौकांत येतांना दारांत एक मोठी गुळगुळीत फरशी होती. तिचेवरून दुडदुड धांवत येतांना हें लहान मूल पाय घसरून कोलमडून पडलें. त्या वेळीं मी जवळच एका खांबाला टेकून खालीं मान घालून दुःखीकष्टी बसलों होतों. मी चटकन् उठून तिला कवटाळून उचललें व जेथें सर्व मंडळी बसली होती त्या कट्टयावर नेऊन ठेविलें. हा देखावा पाहून मंडळींत हंशा पिकला. लग्नांत माझी बायको ६।७ महिन्यांची होती म्हणतात. तिची मानही नीट राहात नव्हती. लग्नांत बायको लपवून ठेवितात. तिला नवर्‍यानें शोधून कडेवर घेऊन यावयाचें वगैरे खेळ असतात. माझ्या लग्नांत हा खेळ होणें शक्य नव्हतें. तो खेळ मीं आज केला, म्हणून मंडळी हंसत माझी थट्टा करूं लागलीं. मी स्वभावानें लाजाळू, घुमा व मंडळींत फारसा न मिसळणारा होतों. तरी प्रसंग पडल्यास उचित असेल ती गोष्ट करण्यास किंवा बोलण्यास मी कधीं कसली फाजील लाज अगर भीड राखीव नसें. माझी बायको अद्यापि फार लहान असल्यामुळें तिला तर लाज कशी ती माहीतच नव्हती. ती माझी आतेबहीणच असल्यानें मीं तरी काय म्हणून लाजावें ? तो गोड देखावा पाहून माझ्या भावाच्या मृत्यूनें ज्यांचीं हृदयें दग्ध झालीं होतीं त्या माझ्या आईबापांच्या तोंडांवर हंसें विलसूं लागलें. माझ्या आत्येला तरी माझें इतकें कौतुक वाटलें कीं, त्याचें शब्दांनीं वर्णन करणें शक्य नाहीं. आपल्या मुलीचें पालन आपला लाडका भाचा ऊर्फ जांवई पुढें उत्तम रीतीनें करील ह्याचें पूर्वचिन्हच ह्या प्रसंगीं प्रत्यक्ष पाहिल्याचा तिला आनंद झाला ! त्या वेळचें माझ्या बायकोचें गुटगुटीत बाळसें, कुरळ्या केसांच्या झिपर्‍या, सहजमधुर चेहरा, अंकुठित धांवपळ आणि पडली असली तरी मीं उचलल्याबरोबर तिनें दाखवलेलें बाळहांसें ह्या सर्वांची छबी माझ्या बाल-हृदयाच्या कॅमेर्‍यांत तात्काळ ठसवली. ती निगेटिव्ह मीं अजून राखून ठेविली आहे. कितीदां तरी एकटा असतांना मी ती काढून पाहात माझ्याशींच रमतों ! प्रिन्सिपाल गोळे ह्यांनीं आपल्या ''हिंदु धर्म आणि सुधारणा'' ह्या पुस्तकांत बालविवाहाच्या सात्त्विक प्रेमाचें जें गौरव गाइलें आहे, त्यांतलें रहस्य हेंच असेल काय ?
मित्रमंडळ : दुसर्‍या इयत्तेंत गेल्याबरोबर माझ्या अभ्यासाची प्रगति झपाट्यानें कशी झाली व मी एकदां वर्गांत जो पहिला नंबर पटकाविला तो शेवटीं सातव्या इयत्तेपर्यंत माझ्या शाळेंतील मुलांमध्यें अखेरपर्यंत कायम राखिला. वर्गांत पहिल्या नंबरच्या विद्यार्थ्याला मित्रांची, निदान सोबत्यांची उणीव कधीं भासणें शक्यच नसते. ह्या न्यायानें माझेभोंवती सोबत्यांचा घोळका जमूं लागला. पहिले गडी ब्राह्मणेतरच होते. चंदू साळुंखे, लक्ष्मण जाधव हे दोघे मराठे, मलकाप्पा तुंगळ हा लिंगायत, पांडु हा न्हावी आणि मियासाहेब अथणी हा तर मुसलमान होता. मी जसजसा वरच्या इयत्तेंत जाऊं लागलों तसतशी ही ब्राह्मणेतर मित्रमंडळी मागें गळूं लागली. तिसर्‍या-चौथ्या इयत्तेपासून माझ्या प्रभावळींत बहुतेक ब्राह्मण मुलेंच दिसूं लागलीं.
मुक्तद्वार वाडा : आमचा वाडा एकीकडे निवांत होता. अभ्यासाला बसावयाला पुष्कळ जागा होती. माझा पुस्तकांचा सांठा भरपूर. कांहीं अडलेंनडलें तर सांगावयाला माझी नेहमीं तयारी. माझा कोणताही सोबती असो, त्यावर पोटच्या मुलाप्रमाणें अकृत्रिम प्रेम करण्याची माझ्या आईबापांचीही तयारी. शिवाय आमच्या वाड्यांपुढें विस्तीर्ण अंगण आणि वाडा गांवाच्या हद्दीवर असून जवळच डोंगर आणि दरींतून एक सुंदर आंबराई. इतकीं साधनें असल्यावर माझेभोंवतीं सोबत्यांची अष्टौप्रहर मांदी जमत असे ह्यांत काय नवल ! अभ्यास करीत करीत खेळ आणि खेळ खेळतच अभ्यास हा खेडवळ विद्यार्थ्यांचा निसर्गानेंच रेखून दिलेला कार्यक्रम असे. तिसर्‍या इयत्तेपासून सातवीअखेर पांच वर्षेपर्यंत आमचा वाडा म्हणजे एक अनरजिस्टर्ड शाळा, एक मोफत वाचनालय, एक मुक्तद्वार विद्यार्थिवसतिगृह, एक धांगडधिंग्याचा जिमखाना होता म्हणावयाचा !
नवीन भरणा : तिसर्‍या-चौथ्या इयत्तेंत राम रानडे, सखाराम गोखले, वामन घारे, भिमू निवर्गी, मलकाप्पा तुंगळ इत्यादि मंडळी नेहमीं माझे खोलींत पडलेली दिसते. पांचव्या-सहाव्या इयत्तेपासून ह्या मंडळांत नवीनच भरणा झाला. जमखंडीचे पश्चिमेस मुधाळ संस्थान १२ मैलांवर आहे. तेथील इंग्रजी शाळेंत त्या वेळीं चौथीपर्यंत इयत्ता होत्या. म्हणून तेथून विष्णु देशपांडे, हणमंत कुळकर्णी, रामू पाटील व अंतू हनगंडी वगैरे मंडळी जमखंडीच्या शाळेंत शिकावयास आली. थोड्यांच दिवसांत हे सारे ग्रह माझ्याच मालिकेंत फिरूं लागले. ही सर्व खेड्यांतील देशस्थ ब्राह्मणांचीं मुलें होतीं. त्यांच्या आईबापांनीं एका घरीं त्यांच्या जेवणा-राहाण्याची सोय करून दिली होती. ते सर्व आपसांत जवळचे नातलग होते. थोड्यांच दिवसांत तीं सर्व माझ्या भावंडांप्रमाणेंच माझ्या घरीं पडून राहूं लागलीं. इतकेंच नव्हे तर सुटीचे दिवसांत त्यांनीं मला आपल्या गांवीं न्यावें. त्यामुळें त्यांच्या घराण्यांचा व माझ्या घराण्याचाही मोठा घरोबा जमला ! मुलांकडून वडिलांचा स्नेह जमणें म्हणजे वळचणीचें पाणी आढ्याला चढण्याप्रमाणेंच हा प्रकार होता. सातव्या इयत्तेंत कुंदगोळाहून जनार्दन सखाराम करंदीकर हे आमच्या शाळेंत आले. स्कॉलर ह्या नात्यानें हे माझे प्रतिस्पर्धी होते. पुढेंही ते व मी कॉलेजमध्यें बी.ए.पर्यंत बरोबर शिकत होतों.