चंद्राक्का : समाजाच्या स्थानिक कामाला अशा रीतीनें रंग चढला; पण इकडे घरच्या मंडळींच्या हलाखीची स्थिति जास्त वाएत चालली. जमखंडीसारख्या खुल्या हवेच्या आणि साध्या राहणीच्या आमच्या मंडळींना मुंबईची दाट वस्ती व कोंदट हवा नीट मानवेना. माझी पत्‍नी सौ. रुक्मिणीबाई हिला १९०४ ऑक्टोबरचे सुमारास तिसरा मुलगा विश्वास झाला ह्या बाळंतपणापासून त्यांची प्रकृति खालावली. आईबाप वृद्ध आणि बहिणी शाळेंत जाणार्‍या म्हणून घरकामाचा सारा भार माझ्या पत्‍नीवरच पडत असल्यामुळें तिची तारांबळ उडाली. अशा स्थितींत माणी धाकटी बहीण चंद्राक्का हिला क्षयाची भावना जडली. १९०१ सालीं माझे मित्र वासुदेवराव सुखटणकर यांची बहीण शांताबाई ही माझे बहिणीसह पुण्याचे हुजूरपागेच्या हायस्कूलमध्यें शिकत होती. ती प्रकृतीनें फार अशक्त होती. सुखटणकरांची आई वारल्यामुळें तिची काळजी घेण्यास घरीं कोणी नव्हतें. पुढें तिला क्षयाची भावना झाली. म्हणून आमच्या घरीं जमखंडी येथें तिला हवापालटीसाठीं नेण्यांत आलें. पुढें ती त्याच रोगानें वारली. माझी बहीण चंद्राबाई ही नेहमीं तिच्या सहवासांत व शुश्रूषेंत असल्यामुळें आणि पुढें मुंबईतील कोंदट हवेचा तिच्यावर परिणाम झाल्यानें तिला तोच रोग जडला. माझ्या वृद्ध आईबाबांस ही एक नवीन चिंता उपस्थित झाली.
रात्रीची शाळा : १९०५ च्या उन्हाळ्याचे आरंभीं माझे बाबा चंद्राबाईला घेऊन खंडाळ्याला हवाफेरीसाठीं राहूं लागले. तेथून त्यांनीं पुण्यास वेताळ पेठेंतील भाजेकरांच्या वाड्यांत स्थानांवर केलें. मी मुंबईहून जऊन येऊन राहात होतों. या वर्षी मी पुण्यांतच जास्त राहून तेथील समाजाचे कामांत मदत करूं लागलों. ह्या सालांतील रामनवमीच्या दिवशीं मीठगंज पेठेंत अस्पृश्यांसाठीं एक रात्रीची शाळा मीं उघडली. त्या वेळीं जनाक्का व तान्याक्का उन्हाळ्याच्या सुटीनिमित्त घरीं आल्या होत्या. शाळा उघडण्याचा समारंभ झाला. त्यांत हुजुरपागेंतील बर्‍याच मुली हजर होत्या. भिजलेली डाळ व उसाचा रस वांटण्यांत आला. हा समारंभ भाजेकरांचे वाड्यांतच करण्यांत आला. समारंभास कांहीं ख्रिश्चन मुली हजर होत्या. त्यांतील एक उसाच्या रसांत थुंकली, अशी खोटी हूल उठविण्यांत आली. समारंभाचा बराच विरस झाला. या अपशकुनामुळें या शाळेंत पुढें वेळोवेळीं अडचणी येऊं लागल्या. ही शाळा पुणें प्रार्थनासमाजाच्या स्वाधीन करण्यांत आली आणि अखेरीस पुढें निघालेल्या डिप्रेस्ड क्लास मिशनमध्यें सामील करण्यांत आली.
सुबोध-पत्रिकेच्या ता. १९-०३-१९०५ च्या अंकांत खालील इंग्रजी मजकूर आहे.
A friend writing from Poona says that the presence of Mr. V. R. Shinde there is infusing a new spirit in the Prarthana Samaj of that town. He has within the short time that he has been there, organised a Sangat Sabha which meets on every Wednesday from 6 to 7 p.m. The Liberal Religious Reading Class, which is conducted by him and where at present he is reading Armstrong's God and the Soul with the pupils, meets in the Prarthana Samaj every Friday evening and is attended on an average by 16 students from the Fergusson, Deccan and Science colleges. Mr. Shinde has opened similar classes in the first two Colleges but they will have to be closed when the college classes break up from the Summer vacation. Besides this as a result of his labour the Tukaram Society, presided over by Dr. Bhandarkar, has begun to meet regularly. Mr. Shinde is trying to open an Arya Mahila Samaj on the lines of Bombay. Altogether, Poona Prarthana Samaj affairs are showing a life which, our friend hopes, will continue for a long time to come. -S.P. 19-3-05
नियमांची गडबड : चंद्राबाईच्या प्रकृतींत कांहीं केल्या उतार पडेना, म्हणून तिला अहमदनगरच्या कोरड्यां हवेंत न्यावें लागलें. वासरामागील गाईप्रमाणें वृद्ध आई-बाप बरोबर होतेच. नगरांत हा प्रकार तर मुंबईत सौभाग्यवतीची तब्येत अधिकाधिक बिघडत चालली होती. तशांत तिसरा मुलगा ऑक्टोबर महिन्यांत वारला. म्हणून चि.जनाक्कास मुंबईस आणावें लागलें. तिलाही त्याच वेळीं प्यूरसीची (Pleurisy) व्यथा जडली. अशा भौतिक अडचणींत माझें मन उद्विग्न होण्यास आणखी एक कारण घडलें. माझ्या प्रचारकार्यावर नियंत्रण पडावें म्हणून स्वतंत्र नियमांची एक रचना करण्याचें घाटूं लागलें. त्याचेसाठीं एक पोटकमिटी नेमून तिच्या तंत्रानें प्रचारकानें वागावें अशी वाटाघाट सुरू झाली. हें माझ्या स्वतंत्र प्रकृतीला पटेना. आधीं काम करावें, मग अनुभव घ्यावा आणि मग योग्य वेळीं नियम करावे, हा स्वाभाविक क्रम मला बरा वाटूं लागला. एकीकडे पैशाची तरतूद नाहीं. दुसरीकडे कामाचा अंदाज नीट नाहीं. अशा स्थितींत शाब्दिक नियमांची गडबड मला अवेळीं आहे असें वाटूं लागलें. सुखटणकरांचीं पत्रें याच बाबतींत मला अनुकूल अशीं जर्मनींतून येत असत. समतोल बुद्धीनें प्रत्येक नियमावर त्यांनीं अभिप्राय दिला. प्रचारकानें सभासदाच्या घरीं गृह्यसंस्कार चालविण्याचें काम समाजानें ठरविलेल्या संस्कारासंबंधानेंच करावें अशा अर्थाचा एक नियम होता. ब्राह्मसमाजाच्या स्वातंत्र्याला हा नियम बाधक होता, म्हणून तो वगळावा असें सुखटणकरांचें मत पडलें. मला तर हा सर्व घाटच अनावश्यक आणि उगाच चालू गाड्यांत खीळ घालणारा वाटून माझें मन उद्विग्न झालें. मीं माझ्या कामाची डायरीच ठेवावी, वरचेवर अहवाल द्यावा वगैरे पिरपिर सुरू झाली. माझ्या कामांच्या ओघांत मी हीं कामें स्वयंस्फूर्तीनें प्रथमपासूनच करीत होतों; पण अमक्याच वेळीं व अमक्याच पद्धतीनें तीं व्हावींत ह्या नियमांमुळें माझ्यावर अनावश्यक बोजा पडूं लागला. पुढें हा मतभेद अधिक वाढीस लागला.