युनिटेरियन समाज  :  ज्या युनिटेरियन लोकांकडून हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाजाच्या प्रतिनिधिविद्यार्थ्याला मँचेस्टर कॉलेजांतून धर्मप्रचारासाठीं तयार करण्याप्रीत्यर्थ स्कॉलरशिप मिळते तो इंग्लंडांतील युनिटेरियन समाज आणि हिंदुस्थानांतील ब्राह्मसमाज या दोहोंचीं धर्मतत्त्वें, आचाराचें आणि कार्याचें धोरण स्थूल मानानें पाहातां जवळजवळ सारखेंच उदारपणाचें आहे.  हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या ब्राह्मसमाजांची व प्रार्थनासमाजांची संख्या, मीं १९१२ सालीं प्रसिद्ध केलेल्या Theistic Directory मध्यें हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या प्रांतांतील मिळून एकंदर संख्या १६७ आहे.  इंग्लंड, आयर्लंड व वेल्स मिळून एकंदर युनिटेरियन समाजांची संख्या १९०३ सालच्या Unitarian Pocket Book मध्यें दिल्याप्रमाणें ४५६ आहे.  पण ब्राह्मसमाजापेक्षां युनिटेरियन समाजाची घटना किती तरी पटींनीं अधिक कार्यक्षम व सांपत्तिक स्थिति अधिक अनुकूल असल्यामुळें हिंदुस्थानांत आजन्म वाहून घेतलेले ब्राह्मधर्मप्रचारक आणि आचार्य फार थोडे म्हणजे हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतके आहेत आणि त्यांत पद्धतशीर रीतीनें तयार करून घेतलेले २।४ असतील किंवा नसतील.  इंग्लंडांत अशा प्रचारकांची संख्या १९०३ मध्यें ३७४ होती.  सर्व युनिटेरियन कामकाज आवरण्यासाठीं लंडनमध्यें British and Foreign Unitarian Assoiation नांवाची एक संस्था आहे, तशी हिंदुस्थानांत नाहीं.  साधारण ब्राह्मसमाज नांवाची कलकत्त्यांत एक मध्यवर्ती संस्था आहे.  पण तिचा ताबा सगळ्यांवर सारखा चालत नाहीं.  न्यूयॉर्कमध्यें American Unitarian Assoiation  नांवाची एक मध्यवर्ती संस्था आहे.  कलकत्ता, लंडन आणि न्यूयॉर्क या तिन्ही मध्यवर्ती संस्थांकडून परस्पर सलोख्याचें सहकार्य घडतें.  हें काय आजपर्यंत जवळजवळ शेंसव्वाशें वर्षांपासून चालत आलें आहे.

साधनसभा  :  ता. १० नोव्हेंबर १९०१ च्या आदितवारीं संध्याकाळीं ६ वाजतां आमचे कॉलेजबंधु मि. कॉक यांचे घरीं साधनसभा होती.  जेवण तेथेंच झालें.  परस्परांची हकिकत सांगितली.  त्यांच्या घरीं मि. कॉक व त्यांची बहीण दोघेच आहेत.  मोठ्या आनंदाननें दिवस घालवत आहेत.  दोघें अत्यंत ममताळू व सात्त्विक आणि हिंदुधर्माचे व तत्त्वज्ञानाचे चाहते आहेत.  दोघे Theosophist आहेत.  मि. कॉक हा स्वतः खाटकाचा मुलगा असून पूर्वाश्रमीं बरेच दिवस खाटकाचा धंदा करूनही, हा आणि ह्याची बहीण आतां पूर्णतः शाकाहारी बनलीं आहेत.  आध्यात्मिक भाव व भक्ति वाढविण्याकरितां नियमित वेळीं आम्ही एकत्र जमून कांहीं साधन करण्याचें त्यांनीं सुचविलें.  माझे मनांत हें होतेंच.  त्यांस मीं चांगलेंच प्रोत्साहन दिलें.  घरीं परत आल्यावर जेवतांना मिस्टर व मिसेस ग्रेडन (ज्यांचेकडे मी भाड्यांनें राहात होतों) यांच्याशीं मांसाहाराबद्दल कडाक्याचा वाद झाला.  मी हिंदुस्थानांत असतां कधीं कधीं मांस खात असें; पण तें अजिबात सोडावें असें मला वाटत नव्हतें.

येथें आल्यावर मी केवळ सात्त्विक अन्न घेत असें.  दोघां ग्रेडननीं मला मांस घेण्याविषयीं फार आग्रह केला.  सुमारें तीन महिने आमचा शाकाहार चालू होता; पण पुढें शाकाहार चांगलासा न मिळाल्यानें मला शिसारी आली.  अंगांत फार अशक्तता आल्यानें मला शेवटीं तो सोडावा लागला.

नाताळची पहिली सुट्टी  :  ता. ८ डिसेंबर १९०१ रोजीं दोन प्रहरीं १ वाजतां ऑक्सफर्ड येथून निघून लंडनला ३ वाजतां पोंचलों.  ग्रेजइन रोड, कॅल्थोर्म स्ट्रीट नं. ७ येथें खोली घेतली.  स्वामी निर्विकल्प यांचे शिष्य रा. राजाराम पानवलकर आणि नाशिकचे व्यापार-शिक्षणासाठीं आलेले रा. पंगे हे दोघे लगतच्या खोलींत असत.  पानवलकर आम्हां तिघांसाठीं हातानें स्वयंपाक करीत.  तो आम्हांस फार गोड लागे.  तो सात्त्विक व शुद्ध वनस्पतीचाच असे.  यांचे सोबतींत लंडन चांगलेंच पाहावयास मिळालें.

मिस् मॅनिंग  :  दोन प्रहरीं ३ वाजतां मिस् मँनिगचे घरीं गेलों.  तिला किती आनंद झाला !  इकडचें तिकडचें बोलणें झाल्यावर तिनें आपली लायब्ररी दाखवली. नंतर हिंदुस्थानची चित्रें, मौजेच्या वस्तु, रुप्याचीं भांडीं वगैरे तिनें मोठ्या अभिमानानें दाखविलीं.  प्रत्येक हिंदी मनुष्याबद्दल आणि वस्तूबद्दल हिचें किती निष्काम प्रेम दिसलें !  हिनें हिंदुस्थानांत प्रवास केला होता आणि मिस् मेरी कार्पेन्टरबाईप्रमाणें हिंदुस्थानच्या सामाजिक सुधारणा व शिक्षण यांबद्दल ती झटत असे.  मिस् मॅनिंगला 'द्रौपदी व सुदेष्णा' हें रविवर्म्याचें चित्र मीं भेटीदाखल दिलें.  तें तिला फार आवडलें.

दादाभाई नौरोजी :  लंडन इंडियन सोसायटी नांवाची लंडनमधील सर्व हिंदुस्थानवासियांची व मित्रांची सभा पार्लमेंटच्या इमारतीजवळ पॅलेस चेंबरमध्यें दर पंधरवड्यांस शनिवारी भरे.  दर बैठकींत सोसायटीचे अध्यक्ष परमपूज्य दादाभाई नौरोजी हेच चेअरमन असत.  एकदां आमचे मित्र रा. राजाराम पानवलकर यांचे 'इंग्रजी साम्राज्याखालील स्वराज्याची आवश्यकता' ह्या विषयावर एक तासभर इंग्रजींत भाषण झालें.  त्यानंतर चौघांची भाषणें झालीं.  मीही बोललों.  बोलणारे सर्वच तरुण, अजाण व अननुभवी होते.  तरी दादाभाई सर्वांचें म्हणणें शांतपणें ऐकून घेत होते व त्यांचें आपल्या नातवांप्रमाणें कौतुक करीत होते.  व्याख्यान आटोपतांच ह्या मुलांनीं त्यांस अनेक प्रश्न सलगीनें विचारले.  त्यांची फोड त्यांनीं मोठ्या आवेशानें केली.  म्हातारा देहानें वृद्ध असे खरा पण त्याचा उत्साह तरण्यापेक्षां तरुण असे.  सभेचे सेक्रेटरी वागळे यांस बोलतां बोलतां थट्टेनें म्हणाले, ''अरे, तूं मूर्ख आहेस रे.  आतां मी तुला शिव्या हांसडीन पहा.''

एक जागृतींतलें स्वप्न  :  एकदां पॅस्मोर इन्स्टिट्यूटमध्यें इटालियन चित्रकार ह्या विषयावर मॅजिक लँटर्नसहित लेक्चर झालें.  तें ऐकावयास गेलों असतां मनांत एक प्रेरणा झाली.  माझे मित्र राजाराम पानवलकर यांस ती केव्हां सांगेन असें मला झालें.  घरी आल्यावर आम्ही रात्रीं १ वाजेपर्यंत ह्या प्रेरणेसंबंधीं बोलत बसलों.  राजारामास ती फार रुचली.  ती अशी :- राजारामानें मजबरोबर ऑक्सफर्ड येथें राहावें.  परवानगी घेऊन मँचेस्टर कॉलेजांतील कांहीं व्याख्यानें ऐकावींत.  राजाराम हे विशेषतः उद्धारक मताचे, तर मी सुधारक मताचा.  असे जरी आम्ही आहोंत तरी दोघांचीं अंतःकरणे शुद्ध हेतूनें भरलेलीं असल्यानें आम्हीं एकमेकांस लवकर जाणलें व मैत्री जमली.  तो हिंदुस्थानांतील 'आर्य संघाचा' एक कट्टर सभासद आहे व मी प्रार्थनासमाजाचा आहें.  पण आतां भेद उरला नाहीं.  इतकेंच नव्हे तर आम्ही एकमेकांच्या संस्थांचे सभासद झालों व आमच्या भावी आयुष्याचा मार्ग रोखूं लागलों. Theosophy,  मांसाहारनिषेध, योगसाधन या ज्या पौरस्त्य चळवळी येथें चालू आहेत त्यांचें राजारामानें रहस्य जाणून घ्यावें, पुस्तकसंग्रह करावा, माणसें जोडावींत, युनिटेरियानिझम, युनिव्हरसॅलिझम (Universalism)  सारख्या ज्या पाश्चात्य चळवळी आहेत त्यांचा ठाव मीं घ्यावा असें ठरलें.  आम्ही दोघांनीं मिळून येथें दीड वर्ष राहिल्यावर प्रथम दोघांनीं मिळूनच युरोप खंडांतून प्रवास करावा.  रोम, अथेन्स, पॅलेस्टाइन, मक्का, कैरो इत्यादि पुरातन व पवित्र स्थळीं यात्रा कराव्यात.  तेथील देखाव्यांचे फोटो घ्यावेत.  त्यासाठीं राजारामानें ऑक्सफर्ड येथें फोटोग्राफी शिकावी.  उदार धर्मावर आम्ही जागोजाग व्याख्यानें देऊन आपला निर्वाह करावा.  युरोपांत प्रवास झाल्यावर नंतर जपान व चीन देशांतून परत कलकत्ता, मद्रास शहरांवरून स्वदेशीं जावें.  वाटेंत व्याख्यान देणें, स्नेह संपादणें, बंधुता वाढविणें हाच धंदा ठेवणें इत्यादि.  गुरुवारचा दिवस पवित्र समजून त्या दिवशीं कोठें तरी बाहेर जाऊन यासंबंधानें व्रतग्रहण करण्याचें ठरवून आम्ही निजलों.  पण झोंप लागली नाहीं.  तथापि पुढें याप्रमाणें कांहींही झालें नाहीं, हें सांगावयास नकोच.

रे. चार्लस व्हायसे  :  दुपारीं ११ वाजतां रे. चार्लस व्हायसेच्या चर्चमध्यें उपासनेस गेलों.  हें एका बोळांत आहे.  एक तास गीतें गाणें, उतारे वाचणें, प्रार्थना करणें इत्यादि झाल्यावर १२ पासून १२॥ पर्यंत रे. व्हायसे यांनीं उपदेश केला.  हे अगदीं कडक सुधारक असून एकेश्वरी पंथाचे आहेत.  यांना युनिटेरियानिझमही पसंत नाहीं.  कारण त्यांत ख्रिस्ताचेंच पुढारीपण आहे.  युनिटेरियन लोकांत शुष्कवाद न करतां, मिळून काम करण्याचा मोठा गुण दिसून येतो.  तो व्हायसे यांनीं घेतल्यास दोघांसही जास्त बळ येईल.  पण या गोष्टीस व्हायसेचीच नाखुशी दिसते.  चर्चमधील व्यवस्था फार चांगली आहे.  सुमारें १०० उपासक हजर होतें.  दारांत व्हायसेची पुष्कळ पुस्तकें विकण्यास ठेविलीं होती.  बोळांत शिरतांच एक छापील व्याख्यान फुकट मिळतें.  संध्याकाळीं पुन्हां उपासना होते.  दोन्ही वेळां धर्मार्थ पैसे गोळा होतात.  सर्व इंग्लंडांत इतक्या उदार मताचें हें एकच Theistic चर्च आहे.  हें आमच्या ब्राह्मसमाजाप्रमाणेंच निव्वळ एकेश्वरवादी आहे.

शेरलॉक होम्स  :  रात्रीं ८ वाजतां नाटकास गेलों.  'शेरलॉक होम्स' चा प्रयोग झाला.  तिकिटाची किंमत २॥ शिलिंग पडली.  नाटकांत संगीत अगर कसलाही रस नव्हता.  गुप्‍त पोलिस  याचें काम छान वठलें.  ह्या लोकांचें लक्ष अभिनयाकडे जास्त आहे.  तें त्यांना चांगलें साधलें आहे.  रंगभूमि व नेहमींची रहाटी यांत मुळींच फरक दिसला नाहीं.  हीच खुबी आहे.  हें नाटक उत्तम गणलें गेलें आहे.  पण मला कांहीं तें पाहून आनंद झाला नाहीं.  नाटकगृहांत स्त्रियांची छानछोकी मात्र दिसली.  Box चे तिकिटाला ४ गिनी म्हणजे ८४ रु. पडतात.

Domestic Mission : रे. समर्स यांचें जॉर्जेस रोमधील मिशन पाहिलें.  ह्या भागांतील अत्यंत कंगाल लोकांची स्थिति चारपांच ठिकाणीं त्यांचें घरीं नेऊन आम्हांस रे. समर्स यांनीं दाखविली.  पैकीं तीन ठिकाणीं म्हातार्‍या स्त्रिया आजारी होत्या.  दोघां आजारी स्त्रियांजवळ मीं प्रार्थना केली. एक अगदीं बहिरी असल्यामुळें मला तिच्या कानाजवळ ओरडून प्रार्थना करावी लागली.  या बाईनें राजा राममोहन रॉयबद्दल मोठ्या आस्थेनें व आदरानें उल्लेख केला.  रस्त्यांत हिंडत असतां आमच्या मागें २००।२५० मुलांचा घोळका जमला होता.  कारण त्या वेळीं माझे डोक्यावर हिंदी साफा बांधलेला होता.  कांहींनीं आम्हांस थोडा त्रास दिला.  एकाशीं हस्तांदोलन करून समजून घातल्यावर सर्वांनींच तसें करण्याचा आग्रह धरला.  आम्ही घरांत शिरलों कीं, ही गर्दी आम्ही बाहेर येईपर्यंत वाट पाहात उभी असे.  हा त्रास चुकविण्यासाठीं समर्ससाहेबांनीं एक अशी युक्ति काढली कीं, एका घरांत गेल्यावर मागील दारानें आम्ही दुसर्‍या रस्त्यावर गेलों.  कामकरी बाया कामावर गेल्या असतां त्यांचीं मुलें सांभाळण्याची व्यवस्था एका घरांत केली होती.  एकंदर लहानमोठीं २३ मुलें होतीं.  प्रत्येक मुलास दोन पेन्स (२ आणे) प्रमाणें दर असे.  गरिबांचीं घरें कितीही कंगाल असलीं तरी त्यांत निदान १०।२० चित्रें, कांहीं मूर्ति, कांहीं दिखाऊ सटरफटर सामान होतेंच.  मिशनचें प्रार्थनामंदिर साधेंच पण पुरेसें होतें.  मिशनचा बहुतेक सर्व खर्च युनिटेरियन असोसिएशनमार्फत आहे.  अशीं तीन मिशनें लंडनच्या निरनिराळ्या भागांत आहेत.  अशींच मँचेस्टरसारख्या मोठमोठ्या शहरीं निरनिराळीं मिशनें आहेत.  अशीं मिशनें पाहून हिंदुस्थानांत परत गेल्यावर तेथील अस्पृश्य मानलेल्या लोकांसाठीं असेच प्रयत्‍न करावेत हा विचार मनांत आला.

Postal Mission (पोस्टल मिशन)  :  मिस् फ्लॉरेन्स हिलच्या आमंत्रणावरून युनिटेरियन पोस्टल मिशनच्या कौन्सिलमध्यें मुंबईच्या बाजूला ब्राह्मो पोस्टल मिशनची एक शाखा काढण्याचा माझा विचार मीं कौन्सिलपुढें ठेवला.  कमिटीला तो पसंत पडून त्यांनीं मला लागेल तशीं पुस्तकें पुरविण्याचें आश्वासन दिलें.  कमिटींत १०-१२ स्त्रिया होत्या.  युनिटेरियन वाङ्‌मय पोस्टामार्फत वांटून व पत्रव्यवहार करून प्रसार करण्याचें काम सर्व देशभर केवळ स्त्रियाच करतात.  पुढें माझे मित्र रा. वासुदेवराव सुकथनकर यांचेकडून मीं मुंबईस अशा एका ब्राह्मो पोस्टल मिशनची स्थापना करविली.

संडे स्कूल असोसिएशन :  चेअरमन मि. प्रिचर्ड यांचे घरीं जेवणास गेलों होतों.  जेवणानंतर मुलांसाठीं एक उपासना एका मंदिरांत झाली.  ती मिस् प्रिचर्ड हिनें चालविली.  मला दोन शब्द बोलावे लागले.  मुलांची वर्तणूक फार व्यवस्थेशीर होती.  सुमारें २०० मुलें होतीं.  २० वर्षांवरील सुमारें ७ तरुण मुलांचा एक वर्ग रविवारीं मिस्टर प्रिचर्ड स्वतः आपल्या घरीं घेत.  या गृहस्थांचा स्नेह पुढें त्यांचा अंत होईतों टिकला.

साउथप्लेस नैतिक समाज  :  इंग्लंडच्या साउथप्लेस नांवाच्या भागांत ह्या समाजाचें उपासनामंदिर आहे.  फ्रान्सच्या ऑगस्टकॉम यानें Positivism (निश्चितवाद) नांवाचा सांप्रदाय काढला.  या सांप्रदायांत ईश्वर, आत्मा वगैरे अज्ञेय गोष्टींना फाटा दिला आहे.  याला Humanism (मानव्यधर्म) असेंही नांव देतां येईल.  मोठमोठ्या थोर पुरुषांचे स्मृतिदिन पाळण्यांत येतात.  केवळ नीतीपलीकडे धर्म म्हणून कांहीं बंधनें नाहींत.  उपासनामंदिर व पद्धति इतर ख्रिस्ती देवळांतल्याप्रमाणें आहेत; पण परमेश्वर वगैरेचा इथें उल्लेख देखील होत नाहीं.  लोकांस जबरीनें लढाईवर पाठविणें हें निंद्य आहे, असें उपासकांनीं प्रतिपादलें.  ऍडम स्मिथ (अर्थशास्त्रज्ञ), सेज्विक (नीतिशास्त्रज्ञ) वगैरेंचे उतारे वाचले.  टेनिसनचीं कांहीं पदें गायिलीं.  सुमारें २०० श्रोते हजर होते.  हे बहुतेक अत्यंत उदार मताचे होते.  फ्रेडरिक हॅरिसन या नांवाचे गृहस्थ ह्या सांप्रदायाचे पुरस्कर्ते होते.  ही संस्था पाहून मोठा विस्मय वाटला.

ता. २९ डिसेंबर १९०२ रोजीं संध्याकाळीं ७ च्या गाडीनें ऑक्सफर्डला निघालों.  ९॥। वाजतां माझ्या बिर्‍हाडीं पोचलों.  मला फार दिवसांनीं घरीं आल्याप्रमाणें झालें.

पॅरिस  :  सुमारें १ वर्षभर मीं इंग्लंडांत घालवून इंग्रजी राहाटीची मला बरीच कल्पना आली होती.  इंग्लंड हा प्रॉटेस्टंट पंथाचा ऊर्फ सुधारलेल्या ख्रिस्ती धर्माचा देश.  फ्रान्स हा रोमन कॅथॉलिक पंथाचा, पोपच्या पंजाखालचा, जुन्या वळणाचा देश.  युरोपच्या दक्षिण भागांत तो असल्यानें आणि फ्रेंच लोक निराळ्या वंशाचे असल्यानें तेथील राहटींत साहजिकच बराच फरक असणार.  तो पाहण्यासाठीं मीं १९०३ सालच्या ईस्टरच्या सुटींत १ महिना फ्रान्समध्यें घालविण्याचा विचार केला.  हिंदुस्थानहून इंग्लंडला येतांना वाटेंत फ्रान्समधून खुष्कीच्या मागें मी आलों होतों; पण त्या वेळीं घाईच्या प्रवासांत मार्सेल्स, पॅरिस व कॅले यांची घाईंत फार अंधुक कल्पना आली होती.  ता. १४ मार्च १९०३ रोजीं सकाळीं ऑक्सफर्डहून पॅरिसला निघालों.  रात्रीं १०॥ वाजतां इंग्लंडच्या न्यु हेवन बंदरांत आलों.  समुद्र शांत व चांदणें असल्यानें प्रवास सुखाचा झाला.  इंग्लंडला येतांना हाच प्रवास वादळी हवेमुळें फार त्रासाचा झाला होता.  पॅरिसला सकाळीं ७ वाजतां पोचलों.

बॉने मोरी  :  पॅरिस युनिव्हर्सिटीच्या कांहीं विद्वान् पुढार्‍यांना व इतर उदार धर्मानुयायांना माझे गुरु डॉ. कार्पेन्टर यांचेकडून ओळखीचीं शिफारसपत्रें घेतलीं होतीं.  प्रथम बॉने मोरी या वृद्ध प्रोफेसरांस भेटलों.  हे डॉ. भांडारकरांसारखे किंचित् कडक व उग्र दिसले.  पॅरिसचें वरवरचें सौंदर्य पाहण्यासाठीं हुरळून आलेला मी एक तरुण असावा, असें वाटून त्यांनीं प्रथम माझी थोडी हजेरी घेतली.  पण ऑक्सफर्ड कॉलेजांतील ब्राह्मसमाजाचा एक प्रतिनिधि म्हणून कार्पेन्टरसाहेबांच्या शिफारसीचें एक पत्र पाहून स्वारीनें आपला शांत सल्ला दिला.  तुम्हांला पॅरिस खरें पाहायचें असल्यास येथील नटव्या इमारती पाहून न भुलतां त्यांच्या माळ्यावरील गाळ्यांत शिरून डोकावून पाहा.  तेथें कंगाल, चोरटे व गुंड लोक बिळांतल्या उंदरांप्रमाणें चोरून रात्रीं आश्रयास राहतात, त्याचीं कारणें शोधा, असें त्यांनीं बजावलें.

प्रो. रेव्हील  :  प्रो. जाँ रेव्हील यांचे संभाषणांतून अशी माहिती मिळाली कीं, प्रॉटेस्टंट लोकसंख्या फ्रान्सांत ६-७ लाख आहे.  प्रॉटेस्टंट समाजाच्या एका स्थानिक मंडळीस कनसिस्टार्स असें म्हणतात.  १०६ कनसिस्टार्सपैकीं ३३ सुधारक मताचे (युनिटेरियन) आहेत.  १७८९ पर्यंत प्रॉटेस्टंटांस धर्मस्वातंत्र्य मुळींच नव्हतें.  आतां कॅथालिक, प्रॉटेस्टंट व यहुदी अशा तिन्ही संघांस सरकारांतून सारखाच आश्रय मिळतो.  मदत देतांना सरकार मताची अट मुळींच घालीत नाहीं.  सुधारक संघाची एक त्रैवार्षिक सभा भरते.  तिचें नांव 'ऍसेम्ब्ली डी प्रॉतेस्तांत लिबरॉल' असें आहे.  ह्या सभेनें कमिटी निवडल्यावर तिच्या मार्फत सरकारांतून खर्च मिळतो.  पॅरिसचा समाज फार जुन्या मताचा आहे.  सोशॅलिस्टांची सामाजिक चळवळ फार जोरानें चालू आहे.  पण ह्या चळवळींतले सर्व सुधारक जरी हुशार आणि स्वार्थत्यागी आहेत, तरी धर्माच्या बाबतींत हे अत्यंत नास्तिक आहेत.  कारण कॅथॉलिक मताच्या जुलुमास कंटाळून सर्व धर्मांच्या विरुद्धच हे लोक बंडावले आहेत.  त्यामुळें एकीकडे कॅथॉलिक धर्माचा अडाणीपणा व जुलूम, दुसरीकडे सुधारकांच्या बुद्धीचा अंधपणा आणि औदासीम्य यांमध्यें उदार धर्माचें काम मोठें कठीण झालें आहे.  सोशॅलिस्ट लोकांचा कटाक्ष धर्म आणि भांडवल यांच्याविरुद्ध सारखाच आहे.

मोस्यू वेग्नेअर आणि रॉबर्ती ऑ. फॉतेनी हे उदार धर्माचे मोठे वजनदार वत्तेफ् आहेत.  'लॉ प्रोतेस्तंत' हें साप्‍ताहिक व 'लिबरल एव्हॅन्जलीक' हें मासिक हीं उदार मताचीं आहेत.  उदार धर्माच्या प्रसाराचें काम व्हावें तसें जोरानें चालू नाहीं.  धर्माच्या बाबतींत आतां बहुतेक पूर्ण स्वातंत्र्य आहे.  व्यक्तीच्याच स्वभावाची वाढ झाल्याशिवाय गत्यंतर नाहीं.  जाँ रेव्हील हे आधुनिक धर्माच्या इतिहासाचे पॅरिस युनिव्हर्सिटींत व्याख्याते आहेत.  व्याख्यानास सर्वांस मोंकळीक आहे.  तरी पण थोडास श्रोतृवर्ग हजर असतो.  पॅरिस येथें धर्माचें नांव काढल्यास कित्येकांस हंसें येतें.  वरपांगी जुन्या धर्माचें ढोंग माजविण्याचा हा परिणाम !

मोस्यु रोज  :  ता. २५ मार्च १९०३ रोजीं ७ वाजतां रात्रीं मोस्यु रोज यांचे घरीं जेवणास गेलों.  मादाम रोज ही फार गोड व कुशल बाई आहे.  ती इंग्रजी शिकत होती.  निदान तशी मोस्यु रोजची समजूत होती.  मीं कांहीं इंग्रजींत विचारलें कीं, मादामची कासावीस होई.  मग ती आतुर नजरेनें नवर्‍याकडे पाही.  त्याचें मला मोठें कौतुक वाटलें.  ३।४ वर्षांची मार्सेला ही मुलगी फार गोड होती.  मादामनें काढलेलीं कांहीं चित्रें पाहून समाधान वाटीलें.  मला पाहण्यासाठीं मादामचे आईबाप व बहीण ही मंडळी जेवणास आली होती.  फ्रेंच तरुणीस इंग्रजी तरुणीइतकी स्वतंत्रता नाहीं.  विवाह मुलीच्या संमतीनें आईबापच लावतात.  मुलींची विवाहमर्यादा कमींत कमी १६ वर्षांची असते.  अलीकडे १० वर्षांत स्त्रीशिक्षणाची अधिक सोय व प्रवृत्ति होत आहे.  स्त्रियांच्या प्रगतीच्या बाबतींत इंग्रजांचेंच येथें अनुकरण होत आहे.  इंग्रजांचा संसारी शहाणपणा फ्रेंच शिकतात व आपली छानी म्हणजे फॅशन त्यांना शिकवतात.  इंग्रजांपेक्षां फ्रेंच अधिक मोकळ्या मनाचे.  पॅरिसमध्यें गुलहौशी लोक घरीं न जेवतां रेस्तोराँ (Restaurant) मध्येंच जातात.

बॉई बॉला  :  ता.२८ शनिवार मार्च १९०३ रोजीं रात्रीं ८ वाजल्यावर माझ्या मित्रानें बॉई बाँला नांवाचें सार्वजनिक नाचाचें ठिकाण दाखविण्यास नेलें.  हें ठिकाण लॅटिन क्वॉर्टर्स नांवाचे युनिव्हर्सिटीचे विद्यार्थी राहातात त्या भागीं आहे, हें ऐकून ऑक्सफर्डहून गेलेल्या मला फार आश्चर्य वाटलें.  एक फ्रँक देऊन वाटेल त्यानें आंत करमणुकीसाठीं जावें.  व्हायोलिनवाल्यांचा मनोहर बँड येथें वेळोवेळीं सुरू होतो.  तेव्हां वाटेल त्यानें वाटेल तिच्याशीं नाचूं लागावें, क्रीडावें, हिंडावें, बोलावें, उपाहार घ्यावा किंवा संकेत करावा.  येथें येणार्‍या बहुतेकांबद्दल शंका येते.  किंबहुना अशा ठिकाणीं शंका घेणें म्हणजेच रिकामटेकडेपणा आहे.  पॅरिसच्या करमणुकी अशाच आहेत कीं, त्या परक्यांना सहसा सहन होत नाहींत.  निदान त्या कळत तरी नाहींत.  रंगेल स्त्रिया अगदीं उघड उघड येऊन विचारतात.  सुमारें १००० तरुण माणसें येथें विलास करीत बसलीं होतीं.  माझें मन विचारशील झालें.  हल्लींच्या उद्योगाच्या झटापटींत मनुष्याला कसल्या तरी करमणुकीची आवश्यकता आहेच.  धर्माधिकार्‍यांनीं जर शुद्ध करमणुकी पुरविल्या नाहींत तर इथल्याप्रमाणें केव्हां केव्हां अशुद्ध व घातकी करमणुकी समाजांत शिरतात.  इंग्लंडांत हल्लीं धर्माचे बाबतींत तरुणांचें लक्ष वेधण्याची खटपट करणारे मिशनी लोकांना शुद्ध करमणुकी पुरवीत आहेत; त्याचप्रमाणे तरुण कामकरीवर्गाचें मन धर्माकडे वळविण्याचाही प्रयत्‍न करीत आहेत.  याबाबत माझें मत पूर्वी फारसें अनुकूल नव्हतें.  ही सोकावलेली तरुण मंडळी करमणुकीला पुढें व धर्माला मागें होतात असें माझें म्हणणें होतें; पण अशा शुद्ध करमणुकी पुरवल्या नाहींत आणि कॅथॉलिक धर्माप्रमाणें फाजील सोवळेपणाचा दंभ माजविला पर पॅरिसांतल्यासारखे मासले दिसणारच, असें मला वाटू लागलें.