मँचेस्टर कॉलेज, ऑक्सफर्ड
ता. ५ ऑक्टोबर रोजी सकाळी ६ वाजता मार्सेय जवळची टेकडी दिसू लागली. आगबोट बंदरावर पोचल्यावर काही वेळाने न्याहारी आटपून आम्ही ‘पर्शिया’चा निरोप घेतला आणि ९|| वाजता युरोपच्या किना-यावर पाय ठेविला. ज्यांच्या मार्फत आम्ही तिकीट काढिले होते, त्या कुक कंपनीचे दुभाषे आमची वाट पाहात बंदरावर उभे होतेच. त्यांपैकी एकाने आमचे सर्वही सामान आपल्या ताब्यात घेतले. हिंदुस्थानचे आम्ही पाच विद्यार्थी आणि एक व्यापारी एकत्र होतो व लंडनपर्यंत मिळूनच गेलो. आम्हा सर्वांना लंडनला लवकरच जावयाचे होते म्हणून आम्हांस मार्सेय येथे १२च तास रहावयास सापडले. पण तितक्याच वेळात जेवण वगैरे लवकर आटोपून मार्सेयचा पहावेल तितका भाग पाहिला. आमच्या व्यापारी पारशी सोबत्यास फ्रेंच भाषेत थोडीशी जीभ हालविता येत होती, त्याचा आम्हास अतोनात फायदा झाला. त्याच्याशिवाय आम्ही सर्व कान असलेले बहिरे आणि तोंड असलेले मुके झालो होतो. वरील दुभाष्याने मोठ्या आदबीने आमची सर्व सोय करून ‘हॉटेल डी जि नीव्ही’ नामक खाणावळीच्या एजंटाशी आमची गाठ घालून दिली. दोन-प्रहरच्या फराळास बराच अवकाश होता, म्हणून आम्ही खाणावळीत विना कारण खोलीचे भाडे भरीत न बसता शहर पाहण्यास बाहेर पडलो. मार्सेय हे फ्रान्स देशातील दुस-या प्रतीचे शहर व पहिल्या प्रतीचे मोठे महत्त्वाचे बंदर आहे. आम्ही ज्य धक्क्यावर उतरलो, तो म्हणण्यासारखा सुंदर नव्हता व स्वच्छही नव्हता. फ्रेंच लोकांच्या नख-याविषयी व छानीविषयी माझी जी कल्पना होती, तिच्यामुळे माझी सकृद्दर्शनी थोडी निराशा झाली. पण जसजसा मी शहरात शिरू लागलो, तसतशी ही निराशा कमी होऊ लागली आणि काही भागातील रस्त्यांची शोभा व दुकानांचा थाट पाहून तर ती अजीबात नाहीशी झाली. आणि मुंबईचे उत्तम रस्तेही ग्राम्य वाटू लागले. पण स्वच्छतेच्या मानाने पाहिल्यास मुंबईला तिच्या काही गल्ल्यांची पावसाळ्यातील मासलेवाईक स्थितीची आठवण झाल्याबरोबर ही देखील तुलना करू नये असे वाटले. रस्ते बहुतेक फरसबंदीचे आहेत. काही ठिकाणी अगदी एका नमुन्याच्या घरांची रांग लागते. विजच्या ट्रॅम्स्, घोड्यांच्या ट्रॅम्स, ऑम्नीबसेस आणि घोड्यांच्या व गाढवांच्या लहानमोठ्या गाड्या वगैरेंचा रस्त्यातून एकच घोळका चाललेला असतो.
अशा रस्त्यातून आम्ही चाललो असता रस्त्यातील निदान अर्ध्या तरी लोकांचे डोळे आमच्याकडे लागले. का? तर मी डोक्यावर आपला गुलाबी फेटाच घातला होता म्हणून. एके ठिकाणी गाडी ठरविण्यास आम्ही एकदोन मिनिटे उभे राहिलो, तर आमचेमागे लहान मोठ्या स्त्री-पुरूषांची मोठी गर्दी जमली! माझ्या एका डोक्याशिवाय आम्ही सहाहीजण जरी नखशिखांत साहेब बनलो होतो, तरी हा प्रकार घडू लागला. जर आम्ही सर्व आमचे सगळे निरनिराळे देशी पेहराव करून बाहेर पडलो असतो, तर रस्त्यात काय अनर्थ घडता कोण जाणे. तरी पण माझ्या एका फेट्यामुळे काही कमी खळबळ उडाली नाही. बायका आपल्या लहान मुलांस कडेवर किंवा खांद्यावर घेऊन आम्हांकडे बोट दाखवू लागल्या. तरूण मुली घरात पळत जाऊन इतरांस बाहेर बोलावून आम्हांस पाहात उभ्या राहत. या त्रासामुळे माझे सोबती थोडेसे कुरकुरू लागले व मलाही अडचण वाटू लागली. आगबोटीवरदेखील यासंबंधी बरीच चर्चा झाली. मार्सेय बंदरावर बोटीवरून उतरताना आमच्या बरोबर येणा-या एका सिव्हिलियनाने मजजवळ येऊन मोठ्या आस्थेने विचारले की, कायहो, हे तुमच्या डोक्यावरचे तुम्ही लंडनपर्यंत कायम ठेवणार की काय? लंडनची मुले वात्रट आहेत, ती तुम्हांस त्रास देतील. माझ्या पोशाखाची तो विशेष कळकळ दाखवू लागला, हे पाहून मी त्यास विचारले की, विलायतेस पोलीसची व्यवस्था चांगली आहेना! यानंतर विशेष बोलणे झाले नाही!
फ्रेंच लोक सर्वांपेक्षा अधिक उल्हासी व रंगेल आहेत, शहरातील पुष्कळ लोक घरी जेवणाची दगदग न करिता खाणावळीतच जेवतात, वगैरे गोष्टी मी मागे एका प्रवासवर्णनात वाचल्या होत्या. त्यांपैकी एक प्रकार असा आढळून आला की, मुंबईतल्या इराण्यांच्या दुकानाप्रमाणे येथे खाण्यापिण्याची आरामस्थाने गल्लोगल्ली पुष्कळ आहेत. दुकानासमोर रस्त्याच्या बाजूने मोठे उघडे पटांगण असते. त्यात शेकडो खुर्च्या व टेबले मांडलेली असतात. येथे जेवणारांची गर्दी जमलेली असते. ही ठिकाणे स्वच्छ, सुंदर व भपकेदार असतात. रस्त्यातील गर्दीकडे पहात व चकाट्या पिटीत हे लोक उपहार करीत असतात. दुसरा एक चैनीचा प्रकार असा आढळला की, काही ठिकाणी रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंस उंच व दाट झाडे लाविली आहेत, ही झाडे वर एकात एक इतकी मिसळून गेली आहेत की., भर दोनप्रहरी देखील या रूंद रस्त्यात गर्द छाया असते. अशा ठिकाणास येथे वुलवर्ड असे म्हणतात. जागजागी विश्रांती घेण्यास बाके ठेविली आहेत. ह्या रस्त्यातून गाड्याघोडी जात नाहीत. त्यांच्यकरिता दोन्ही बाजूने वाटा करून दिलेल्या आहेत. मधून रिकामटेकडे हिंडत असतात किंवा बसलेले असतात.
आम्ही ‘नॉटर डेम् द ला गार्ड’ नावाचे देऊळ पाहून परत खाणावळीत जेवणास गेलो व जेवण आटोपल्यावर लगेच पॅलेस डिला शांप नावाचा महाल पाहावयास गेलो. हा महाल एका लहानशा टेकडीच्या बाजूवर बांधला आहे. त्याचे पहिले दोन मजले टेकडीतच कोरले आहेत व बाकीचे मजले त्यावर उभारले आहेत. ही एकंदर इमारत अर्धवर्तुळकार आहे. हिच्यापुढे रस्त्यापर्यंत सारखे उतरते पटांगण विस्तीर्ण पसरले आहे. त्यावर रसरशीत गवताचे आणि नानाविध रंगांच्या कोमल वनस्पतींचे गालिचे अंथरले आहेत. दोहोंबाजूंच्या गालीच्यांची शोभा पाहत पाहत आम्ही चढण चढून वर गेलो. तो एका बाजूस पोस्टाच्य पेटीसारखी एक पेटी ठेवलेली दिसली. आमच्यातील एकाने तिच्या एका फटीतून आत एक पैसा टाकिल्याबरोबर दुस-या एका फटीतून मार्सेयच्या एका सुंदर इमारतीचा फोटो बाहेर पडला. ह्या इमारतीचा समोरचा तळमजला टेकडीच्या खडकात कोरून काढला असून, ह्या ठिकाणी कोरीव लेणे फार पाहण्यासारखे आहे. येथे अर्धवट अंधार आहे. पोखरून काढलेल्या भरभक्कम खांबाभोवती आणि पुतळ्यांच्या आजूबाजूला खडकातून झिरपणा-या झ-याचे पाणी खेळत आहे. शांत समयी हे एकांतस्थळ पाहून असे वाटते की, निसर्ग आणि मानवी कला ह्या जोडप्याचे हे जणू क्रीडास्थानच असावे. महालाच्या ह्या मधल्या भागाच्या दोन्ही बाजूंस अर्धवर्तुलाकार दोन दालने आहेत. एका दालनात अनेक प्रकारच्या जनावरांची व पक्ष्यांच मृत शरीरे व इतर पदार्थ ह्यांचा मोठा संग्रह व्यवस्थेने लावून ठेविला आहे. आणि दुस-या दालनात खालच्या मजल्यात पुतळे व वरच्या मजल्यात चित्रे ह्यांचा संग्रह ठेविला आहे. ह्यांपैकी बहुतेक चित्रे आणि मूर्ती नग्न होत्या. त्यांत विशेषेकरून काही सुंदर तरूण स्त्रियांची चित्रे तर केवळ नग्न आणि नैसर्गिक स्थितीत इतकी हुबेहूब दाखविली होती की, आम्हा पौरस्त्यांस तिकडे पाहिल्याबरोबर पराकाष्ठेची शरम वाटून, चित्रांतील सुंदरींचा जणू अपमान केल्याप्रमाणे खेद वाटे. तसेच यावरून फ्रेंच लोकांच्या सौदर्याभिरूचीचाही मासला कळतो. ही चित्रे सुप्रसिद्ध व सुसंस्कृत चिता-यांच्या मनांतून व हातांतून उतरली असल्यामुळे एकावर चित्त गुंतले, ते येथेच गुरफटून राही. इतक्यात सहज दुसरीकडे नजर गेल्याबरोबर तिकडेच लक्ष लागे. हा देखावा पाहून आम्हांस असे वाटू लागले की, दैवी सौंदर्य आणि मानवी चातुर्य ह्या दोन्हींची आम्हांस ह्यापूर्वी नीटशी कल्पनादेखील नव्हती. काव्य, इतिहास नाटक, पुराण, दंतकथा, प्रवासवर्णन, भूगोल, खगोल आणि दुस-या अनेक शब्दसृष्टींचे प्रतिबिंब ह्या चित्तवेधक चित्रसृष्टीत परावृत्त झाले होते. हाच मासला पुतळ्यांचाही. असो, अशा प्रकारचा हा संग्रह अफाट असून आम्हांला वेळ तर फारच थोडा होता. आणि शहरात अशी ठिकाणे आणखी किती होती कोण जाणे. अशा स्थितीत आमच्या मनाची किती ओढाताण झाली हे सांगताच येत नाही.
मार्सेयमध्ये व पॅरिसमध्येही एक चमत्कार दिसला. तो हा की ४–५ ठिकाणी बायकांच्या ओठावर मिशा दिसल्या! एका वृद्ध बाईला तर अगदी खास वस्त-याची गरज लागत होती, असे दिसले, कारण तिच्या हनुवटीवर गालावर आणि ओठावर करड्या रंगाचे राठ खुंट वाढले होते. एकदोन युवतींच्या ओठांवर कोवळ्या व निळसर केसांच्या दाट पण आखूड मिशा पाहिल्या. ह्या नटव्या फ्रेंच बायकांनी कसली तरी तेले लावून आपले केस कृत्रिम रीतीने वाढविले असल्यास न कळे!
जेवण वगैरे आटपून रात्री ८ वाजता आम्ही स्टेशनावर गेलो. तेथे कुक कंपनीचा दुभाषा आमचे सर्व जड सामान घेऊन आमची वाट पाहत हजर होताच. आमच्यासाठी एक रिझर्व्हड २ –या वर्गाचे कंपार्टमेंट घेऊन त्यात आमची सर्व सोय त्याने लावून दिली, आणि आम्ही ८-४० ला पॅरीसला निघालो. थंडी फार पडली असल्याने आम्ही दारे पक्की बंद करून जवळ असेल तितका गरम कपडा अंगावर घेऊन स्वस्थ गुरफटून निजलो. तो सकाळी ६ वाजता डी जॉन स्टेशनावर जागे झालो. गाडीचा वेग दर तासास ५०-६० मैलपर्यंत होता. डब्यांची रूंदी किंचित जी. आय. पी. पेक्षा जास्त असते. प्रत्येक डब्यात लांबीच्या बाजूने सुमारे ३ फूट रूंदीचा भाग गॅलरीसारखा खुला असतो. ह्या गॅलरीतून गाडीच्या एका टोकापासून दुस-या टोकापर्यंत गाडी चालू असतानादेखील जाता येते. आगबोट बंदरावर पोहोचल्याबरोबर जरूरीच्या उतारूस ताबडतोब नेण्यास ‘पी. अँड ओ. स्पेशल’ तयार असते, ती मार्सेयहून जी लगेच निघते ती कॅलेवरच थांबते. त्या गाडीत एक भोजनाचा स्वतंत्र हॉल आणि निजण्याच्याही खोल्या असतात. डी जॉन स्टेशनापासून तो पॅरीसपर्यंत, वाटेत शेते, कालवे, द-या, बोगदे, गावे इ. चा सुंदर देखावा गाडीतून दिसला. पाऊस एकसारखा सपाटून पडत होता. फ्रेंच लोकांची सौंदर्याभिरूची त्यांच्या शेतातूनही दृष्टीस पडते. ह्यांची शेते म्हणजे केवळ बागच! कालव्याच्या काठी झाडे लागली होती, ती जणू कवाइतीलाच उभी आहेत असे वाटे. जागोजाग खेडी लागत, ती खेडी नव्हत, चित्रेच ती! फ्रान्सची शेते सकाळच्या वेळी गाडीतून धावत असताना प्रथमच पाहून एकाद्या नवख्यास, इतर ठिकाणी राजा होण्यापेक्षा, फ्रान्समध्ये शेतकरी होणे बरे, असे वाटल्यास त्यात नवल काय?