समता-स्वतंत्रता-बंधुतेचा झेंडा मिरविणारी, सौंदर्याची जी खाण त्या पॅरीसपुरीत आम्ही सकाळचे १० वाजता उतरलो. पॅरीस शहर पॅरीस शहराप्रमाणेच आहे. ह्यापेक्षा जास्त काही वर्णन करवत नाही. पुष्कळ लोकांनी याचे वर्णन केले असल्यामुळे, येथे त्याचे वर्णन करण्याचे विशेष प्रयोजन नाही. शिवाय जेवण वगैरे आटपून आम्ही गाडीत बसून बाहेर पडलो, तोच आम्हांस पावसाने गाठले. आम्ही मुख्य रस्त्याने प्रदर्शनाकरिता मुद्दाम बांधलेले मोठमोठे सुंदर महाल पाहत प्रथम ‘पॅलेस डी नॅशनल इन्व्हालिड्’ म्हणजे जेथे प्रसिद्ध ऐतिहासिक राजपुरूषांची थडगी आहेत, अशा राजवाड्यात गेलो. वीरमणी नेपोलियनाचे येथे भव्य कबरस्थान आहे. हौदासारखी सुमारे २० फूट व्यासाची वर्तुलाकार जागा जमिनीत सुमारे २० फूट खोल सुरेख बांधून काढली आहे. ह्या हौदाच्या मध्यभागी नेपोलियनाचे भव्य थडगे आहे. त्याचा रंग दाट काळसर तपकिरी आहे. हौदाच्या छातीइतक्या उंच कठड्यावरून खाली डोकावून त्याकडे पाहावे लागते. हा दिवस आदित्यवारचा असल्यामुळे, येथे हजारो लोकांची गर्दी जमली होती. हे ठिकाण गंभीर असल्यामुळे इतकी गर्दी असूनही चहूंकडे शांत होते, त्यामुळे देखावा अधिकच गंभीर दिसला! थडग्याभोवती भिंतीच्या कोनाड्यांतून ७-८ पुतळे उभे आहेत. तशीच सभोवती निशाणे, भाले व काही हत्यारे ठेविली आहेत आणि त्याने जिंकलेल्या मुख्यमुख्य लढायांचा भोवताली उल्लेख केला आहे. पण शेवटी ह्या जग जिंकू पाहाणा-या जेत्यास काळाने चीत करून आपल्या सर्वभक्षतेचे स्मारक येथे त्याच्या थडग्याच्या रूपाने स्थापित केले आहे.
दि बिग् व्हील:- ह्यानंतर आम्ही ‘राक्षसी चक्र’ पहावयास गेलो. आपल्याकडे जत्रेच्या ठिकाणी जसे उंच पाळणे उभारून त्यात लोकास बसवून हालवितात, त्याच नमुन्याचे पण अत्यंत प्रचंड हे वरील चक्र आहे. ह्याचा व्यास २००-२५० फूट असावा. सुमारे १०० फूट उंचीच्या दोन्ही कडच्या दोन-तीन तिरकस खांबांवर ह्या राक्षसी चक्राचा राक्षसी कणा ठेविला आहे. ह्या चक्राच्या परिघात सुमारे २० मोठ्या लाकडी पेट्या अथवा खोल्या बसविल्या आहेत. प्रत्येक खोली १५ हात लांब, ५ हात रूंद आणि ५ हात उंच आहे.
एका खोलीत २० माणसे बसतील इतकी जागा असते. आत एक टेबल व दोन खुर्च्या ठेविलेल्या असतात. हे चक्र पाच पाच मिनिटांनी एकदा थांबते. तेव्हा खोलीत बसलेली माणसे बाहेर येतात व नवी आत जातात. एका फेरीस एका माणसास एक फ्रँक म्हणजे सुमारे १० आणे पडतात. खोलीच्या बाजू तावदानाच्या असल्यामुळे चहूंकडचा पॅरीस शहराचा देखावा दिसतो आणि जेव्हा चक्राच्या वरच्या टोकावर जातो तेव्हा आम्ही आकाशात २००-२५० फूट उंच असतो. ज्या सळ्यांवर ह्या खोल्या अडकविल्या असतात, त्या फार जाड नसल्यामुळे केव्हाच मोडतील की काय अशी विनाकारण भीती वाटत असते. हे चक्र जेव्हा प्रथम सुरू केले तेव्हा ह्यास हालविणा-या यंत्राचा काही भाग बिघडला होता, तो दुरूस्त करून चक्र पुन्हा चालू करण्यास १२ तास लागले, तोपर्यंत २०० फुटांवरच्या खोलीत बसलेल्या माणसांची काय भयंकर अवस्था झाली असेल याची कल्पना हे चक्र प्रत्यक्ष पाहिल्याशिवाय सहज होण्यासारखी नाही.
नंतर आम्ही एफे नावाचा प्रसिद्ध मनोरा पहावयास गेलो. हा ७००-८०० फूट उंच असावा असे म्हणतात. वरील चक्रापेक्षाही हे काम अचाट आहे. हा सर्व मनोरा लोखंडाचा आहे. दर माणसी दोन फ्रँक दिल्यास खोलीसकट मनो-याच्या शिखरावर उचलून नेतात. वरून खाली पाहण्याची देखील छाती होत नाही. आम्ही अर्धा मनोरा चढून गेल्यावर पाऊस सोसाट्याने पडू लागला व वारा सोसाट्याचा सुटला म्हणून वर जाण्याचा नाद सोडून खाली उतरलो. हे असले अचाट कृत्य इतका खर्च केला असून ते कायम ठेवावे की पाडावे ह्याविषयी म्युनिसिपालिटी वाद करीत आहे. हा मनोरा १८८९ च्या प्रदर्शनासाठी बांधला. हा पाडावा असे म्हणणा-यांच्या एक मुद्दा असा आहे की, मनोरा बेढब झाला आहे! कमाल आहे फ्रेंच सौंदर्याची !! नुकत्याच झालेल्या प्रदर्शनासाठी बांधलेल्या भव्य व सुंदर इमारती पाडण्याचे काम चालले आहे.
९|| वाजता पॅरीसहून निघून रात्री १ वाजता कॅले येथे पोचलो. इंग्लिश चॅनेल ओलांडण्यास १ तास लागला. येथे समुद्र नेहमी खवळलेला असतो. आमच्या बरोबरच्या बहुतेकांस वांत्या झाल्या, मलाही फार मळमळले. ता. ७ रोजी सकाळी ७ वाजता लंडन येते पोहोचलो. तेथे ३ दिवस राहून ता. १० ला संध्याकाळी सुखरूप ऑक्सफर्ड येथे पोहोचलो, येथे माझा प्रवास संपला. तो सुखाचा झाला, ह्याबद्दल परमेश्वराचा मी फार आभारी आहे.