[विठ्ठल रामजी शिंदे ह्यांजकडून त्यांच्या आयुष्यात एकेश्वरी मताचा व तदनुसार चालणा-या प्रार्थना समाज व ब्राह्मसमाज ह्यांच्या तत्त्वप्रणालीचा प्रचार, त्याचप्रमाणे अस्पृश्योद्धार व शिक्षण प्रसार हीच कार्ये प्रामुख्याने झाली असावी, व त्यामुळे निष्ठावंत ब्राह्मधर्मप्रचारक व उदारवृत्तीचे त्यागी अस्पृश्योद्धारक म्हणून सामान्यत: ओळखले जात असले तरी ते त्याहून आणखी काही वेगळे होते. त्यांचे व्यक्तित्व हे अनेक पैलूंचे होते. त्यांची बुद्धी अनेक विषयसंचारी होती. धर्म, तत्त्वज्ञान, इतिहास, भाषाशास्त्र, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र राजकारण इ. अनेक विषयांचे आलोडन करण्यात त्यांचे मन रमे. ते त्यावर सूक्ष्मपणे विचारही करीत. “बाबा वाक्य प्रमाणम” असे न मानता प्रत्येक विषयाच्या किंवा विचाराच्या मुळाशी जाऊन त्याची जात व त्याचे स्वरूप ते नीट समजून घेत. मगच त्याविषयी बोलत किंवा लिहीत. कोणी केवढाही विद्वान असो, त्याने केलेले विधान किंवा प्रतिपादिलेला सिद्धांत कितपत साधार व सत्येतिहासास धरून आहे हे चिकित्सापूर्वक तपासल्याशिवाय त्यांचा स्वीकार वा धि:कार करण्यास ते तयार होत नसत. ‘मराठ्यांची पूर्वपीठिका’ ‘भागवत धर्माचा विकास’, ‘भागवत धर्म आणि महाराष्ट्र धर्म,’ कोकणी व मराठी, कानडी आणि मराठी, राधामाधवविलास चंपू आणि राजवाडे, हे त्यांचे लेख किंवा ‘अस्पृश्यतेचा प्रश्न’ हा त्यांचा ग्रंथ वाचल्यास ह्याची प्रचीती येईल. ‘भारतीय समाज, त्याचे उत्थान, पतन व पुनरूत्थान’ ह्या विषयाचा शिंदे ह्यांनी सखोल अभ्यास केला होता. ह्या अभ्यासाचा फायदा आपल्या देशबांधवास ग्रंथरूपाने करून द्यावा, असे त्यांस त्यांच्या आयुष्याच्या उत्तरार्धात फार वाटे. त्यानुसार त्यांनी ‘प्राचीन व अर्वाचीन भारताचा सामाजिक इतिहास’ लिहिण्याची एक योजनाही आखली होती. ह्यासंबंधी शिंदे ह्यांनी आपल्या इतहास लेखनाच्या योजनेविषयी श्रीमंत सयाजीराव महाराज गायकवाड ह्यास लिहिलेले पत्र खाली दिले आहे.................
Poona,
27-10-1922
May it please Your Highness,
In the Sahitya Conference held under the distinguished Presidentship of Your Highness at Baroda last year, I had the honour of a private interview with Your Highness when I discussed personally the question of State records at Baroda and how far would they be open for my research. I have a mind to bring out a Social History of India ancient and modern. It was your Highness who kindly enabled me to take a two years course in comparative Religion and Sociology at the Manchester College. Oxford, in 1901-1903. Since my return home I devoted my life to practical social work throughout India. Whereby I could add the benefit of practical experience to that of my studies in the Bombay and Oxford Universities. This is my humble equipment for the above literary venture. I have already approached a few prominent and enlightened rulers of other States also, and hope that if I be enabled to devote the remaining part of my life to literary work. I may contribute my mite to the Sociological Literature in India.
With this end in view. I most respectfully beg to request if I be appointed the curator of the Central Library and the Records of the Baroda State as an independent officer directly under Your Highness’ kind guidance and patronage. If Your Highness be pleased, I should like to conduct a magazine in Marathi under the name “ITIHAS” whereby I may publish in instalments the material of the proposed History before the whole is published ultimately in a consolidated form. I may also be allowed to deliver occasional lectures in the Baroda College by way of popularizing the subject-matter of this History. I beg to enclose herewith osme copies of my correspondence and printed matter in this connection, for Your Highness’ Kind perusal.
Awaiting Your Highness’ kind orders.
I beg to remain Your Highness,
Most obedient servant,
V.R. Shinde