कुचबिहार
बहार सोडून बंगाल्यात शिरल्यावर भोवतालच्या देखाव्यात हळूहळू पालट होतो. गीतलदाहा जंक्शनवर रेल्वेचा मुख्य रस्ता सोडून कुचबिहार संस्थानच्या लहानशा गाडीचा आश्रय करावा लागतो. सडक अरूंद आणि भुईसपाट, डबे चिमुकले, एंजिन तर घरच्या मांजराप्रमाणे मामसाळलेले, स्नानगृहे अगदी खोपटवजा, स्टेशनमास्तर व गार्ड वगैरे अधिकारी ह्यांची मुद्रा व पेहरावही अगदी साधे घरगुती, एकंदरीत जी. आय. पी. सारखा आढ्यतेचा व भोळ्यांना भेडसावणारा सरंजाम व फाजील धडपड कोठेच दिसत नव्हती हे पाहून मन किंचित विसंबले. भोवतालचा प्रदेश सौम्य, अफाट आणि अगदी रूळ फिरविल्यासारखा सपाट, त्यात मधूनमधून वेळूची बने, केळीचे कुंज आणि पोफळीच्या राया-फार काय सांगावे, श्रीमान हिमाचलाचेच ते प्रत्यक्ष आंगण. मोठ्यांच्या घरी प्रवेश करावयाचा तो विनम्रभावानेच केला पाहिजे. कोठे त्या विभूतीची दैवी थोरवी, कोठे आम्हा मानवी किड्यांची क्षुद्र आढ्यता ! म्हणून कुचबिहार स्टेट रेल्वेची लीनता व एकंदर संस्थानाची साधी रहाटी अगदी योग्य होती.
ह्या संस्थानची हद्द भूतानच्य हद्दीला लागूनच आहे. येथील मूळचे रहिवासी जे अर्धवट जंगली लोक शेतकी करून हेत त्यांची सांपत्तिक हद्दही कंगालपणाच्या शिवेला लागूनच आहे. ह्यांच्या चेह-यात आर्यछायेपेक्षा मोगली छाया अधिक दिसते. कुचबिहारचे राजघराणे ह्याच जंगली जातीचे आहे. राजा, प्रजा व मानकरी मंडळ हे सर्व एक जात असून, ह्यांचे दरम्यान अधिकारीवर्ग मात्र कारकुनापासून तो थेट दिवाणापर्यंत बंगाली बाबूंचाच आहे. आणि मनुष्यस्वभावास अनुसरून ह्यांचे एतद्देशीयांशी प्रसंगी अरेरावीचे वर्तन पाहून किंचित कौतुकच वाटते. हे संस्थान उत्पन्नाच्या मानाने पाहता जवळजवळ आमच्या कोल्हापुराइतके आहे. पण बंगाल्यात हे पहिल्या प्रतीचे गणले जाऊन शिवाय ब्रिटिश सरकारच्या मर्जीतले असावेसे दिसते. हल्लीचा राजा तर अगदी इंग्रजी तालमीत वाढला असल्यामुळे पक्का ‘जंटलमन’ बनला आहे. व्हाइसरॉयचे दरबारी आणि प्रत्यक्ष बादशहाच्या घरी परलोकवासी महाराणीच्या वेळेपासून ह्यांच्या कुटुंबातील माणसांचा फार घरोबा आहे, इतका की, एका कुमाराचे नाव प. लो. आजीबाईने आपले स्वत:चे म्हणून नाव व्हिक्टर असे ठेवले आहे. इंग्रज सरकारच्या वजनामुळे व येथील बरेच दिवस काम पाहत असलेल्या हुषार व अनुभवी दिवाणाच्या दक्षतेमुळे संस्थानची बरीच सुधारणा होत आहे. येथे एक एम. ए. पर्यंतचे पूर्ण दर्जाचे कॉलेज आहे. त्यात सुमारे ३०० विद्यार्थी आहेत, आणि फी तर सपशेल माफ आहे! शिवाय एतद्देशीय विद्यार्थ्यांसाठी एक फुकट बोर्डिंग आहे. ह्या मोफत छात्रालयात सुमारे ३० विद्यार्थ्यांची सोय आहे. असे उदाहरण दुसरीकडे कोठे मिळेलसे वाटत नाही. असो. ह्या प्रकारे राजघराण्यावर व संस्थानच्या काही खात्यांमध्ये पाश्चात्य सुधारणेचे परिणाम घडलेले दिसतात तरी प्रत्यक्ष कुचबिहार नगरावर व त्यातील अस्सल प्रजेवर अद्यापि हिमालयाचेच पुरातन साम्राज् यचालू आहे, व ते यावच्चंद्रदिवाकरौ चालण्यासारखे स्वत: हिमालयाइतकेच स्थिर व गंभीर आहे. राजाचा महाल, चार बड्या लोकांची घरे आणि काही ठळक ठळक सरकारी इमारती आणि एका कालीचे संस्थानचे देऊळ इतकी शिवाय करून गावातील बाकी सर्व लहान-मोठ्यांची घरे म्हणजे खरोखर खक्षरश: झोपड्याच. गावाकडे नजर फेकल्याबरोबर असे वाटते की, केळी-पोफळीच्या एका विस्तीर्ण व सुंदर वनात एकांत जागा पाहून आधुनिक सुधारणेच्या प्लेगाला कंटाळून जणू एक सेग्रिगेशन कँपच बांधले आहे. रूंद रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंनी ह्या बांबूच्या झोपड्या, दरम्यान बरीचशी मोकळी जागा टाकून हारीने बांधलेल्या दिसतात. प्रथम सुमारे ३ फूट उंचीचा ओटा बांधून त्यावर झोपडी उभारलेली असते. तिची जमीन वेळूची, भिंती वेळूच्या वरचे छत व छप्पर वेळूचे, आतील सामान वेळूचे आणि बाहेरील भक्कम काँपौंडही वेळूचेच. ह्याची कारणे पुष्कळ आहेत. एक तर लोक गरीब आणि अल्पसंतुष्ट. दुसरे, देश दलदलीचा, सर्द व अति पावसाचा. तिसरे, घरे बांधण्यास दगड किंवा चिखल दोन्ही मिळत नाहीत. जमीन राखेच्या रंगाच्या बारीक व मऊ रेतीची, तिच्या विटाही वनत नाहीत. बरे, इतक्यालाही न जुमानता आढ्यतेने जर का एकादे पक्के घर उभारले, तर हिमालयबोवा वरचेवर भूकंपाचे धक्के देऊन जागे करण्यास तयार आहेतच. उलटपक्षी अशा दलदलीच्या जागी अशी वेळूची घरेच राहण्याला सोयीस्कर व आरोग्यकारक आहेत, आणि म्हणूनच, राजाचा सुमारे १३ लक्षांचा सुंदर व भव्य प्रासाद व भोवतालचा विस्तीर्ण बाग पाहून बाहेर राजरस्त्यात प्रेक्षक येतो, तोच दुतर्फा सेग्रिगेशन कँप पाहून त्याचा आधी बराच हिरमोड होतो, आणि मग, ही साधी रहाणीच बरी, हा वाडा काय तीन दिवसांचा, इ. नाइलाजाचे तत्त्वज्ञान मागून सुचू लागते.
असो, ब्राह्म यात्रेकरूंस कुचबिहारचे महत्त्व कोणते बरे? कुचबिहारचे नाव माहीत नाही असा कोणीतरी ब्राह्म असू शकेल काय? ब्राह्मधर्माचा दिग्विजय करण्याकरिता केशवचंद्राने जी प्रचारक सेनेची अभेद्य फळी उभारली होती, तिची दुफळी केली ती ह्याच कोप-यातल्या कुचबिहारने. कुचबिहारच्या राज पुत्राला केशवने आपली मुलगी दिली ती काय ईश्वरी प्रेरणेने किंवा धूर्त व लौकिक दृष्टीने, हे ठरिविण्यासाठी ही वेळ नव्हे व स्थळही नव्हे, पण केशवाचा हेतू काही असो, येथे येणा-या प्रत्येक ब्राह्म नवख्याला एक गोष्ट विशेष निरखून पहावी असे साहजिक वाटते, ती ही, बुद्धधर्माला जसा अशोक, ख्रिस्तीधर्माला जसा कॉन्स्टंटाईन तसा ब्राह्मधर्माला एकादा राजबिंडा पुरस्कर्ता कुचबिहारपुरता तरी झाला आहे की काय? पुढे काय होईल ते सांगवत नाही, पण हल्लीची वस्तुस्थिती थोडक्यात अशी आहे.
कुचबिहार ब्राह्मसमाज
ब्राह्मधर्माचे कार्य कुचबिहार येथे कुचबिहार विवाहाच्या पूर्वीपासून चालू आहे. रायबहादूर कालिकादास दत्त हे ब्रिटिश सरकारच्या एका बड्या नोकरीवरून सन १८६९ साली कुचबिहारचे दिवाण होऊन येथे आले. ते अद्यापि तेच काम करीत आहेत. हे गृहस्थ लहानपणापासून ब्राह्म लोकांच्या सहवासात वाढले असल्यामुळे ब्राह्मसमाजासंबंधी व विशेषेकरून महर्षी देवेंद्रनाथ, केशवचंद्र, शिवनाथशास्त्री वगैरे पुढा-यांविषयी ह्यांना फार आदर वाटत आहे. हे गृहस्थ व राय यादवचंद्र चक्रवर्ती बहादूर, त्या काळचे येथील न्यायाधीश, ह्या दोघांच्या निमंत्रणावरून प्रचारक विजयकृष्ण गोस्वामी हे सन १८७४ साली येथे आले व त्यांनी ब्राह्मसमाजाची स्थापना केली. त्यावेळी सुमारे १४ हितचिंतक मंडळी समाजात सामील होती. त्यांनी उपासनेकरिता एक झोपडी बांधली, ती दोन वर्षांनी जळल्यावर सुमारे ५ वर्षे उपासना बंद होती. त्यानंतर हल्लीचे जागी मंदिर बांधण्यात आले. तेही सन १८९७ च्या भूकंपात पडल्यामुळे त्याच्याच पायावर हल्लीचे पक्के मंदिर नुकतेच बांधले आहे. ह्यात सुमारे ६०-६५ मंडळी उपासनेस बसतील इतकी जागा आहे. भोवताली पुष्कळशी मोकळी जागा आहे. शेजारी मिशनरी कोणी आल्यास राहण्यास झोपडी तयार आहे. ह्या समाजात दीक्षित असे सभासद कोणीच नाहीत. मात्र समाजाचे कायमचे १८ वर्गणीदार आहेत. पण नित्याचे उपासनेत ह्यांपैकी क्वचितच कोणी तरी येतो. बाहेरचे ४-५ विद्यार्थी मात्र जमतात. कलकत्त्याच्या साधारण समाजाचा मिशनरी वर्षातून आपल्या फिरतीवर १-२ दा येऊन जातो. येथील दिवाणसाहेबच समाजाचे कायमचे अध्यक्ष आहेत व पैशाच्या वगैरे लौकिकबाबतीत त्यांचा मोठाच आधार आहे आणि स्वत: दिवाणसाहेबांचे विचारही पूर्णपणे उदार असूनही त्यांची व्यवहारकुशलता त्याहून पण परिपूर्ण असल्यामुळे त्यांची समाजाच्या बाबतीत आजपर्यंत केवळ हितचिंतक आणि उदार आश्रय ह्यापलीकडे मजल गेलेली नाही. ह्याबाबतीत त्यांच्याशी खुलाशाकरिता समक्ष एकदोन वेळा संभाषण झाल्यावेळी त्यांनी आपली खरी खरी बाजू मोकळेपणे सांगितली, ही एक त्यातल्यात्यात समाधानाची गोष्ट होय. दिवाणसाहेब मोठे सूज्ञ, आदरशील व उदार आहेत. संस्थानात त्यांचे अपरंपार वजन आहे. सर्व सूत्रे त्यांचेच हाती आहेत. साधारण ब्राह्मसमाजाकडून काही प्रचारणेप्रीत्यर्थ प्रयत्न होईल तर आपण शक्य ती मदत करू असे म्हणत आहेत. पण केवळ अशा लौकिक पुरूषाकडून हल्ली होत आहे त्यापेक्षा आणखी काय होणार! अशा स्थितीत साधारण समाजाकडून एकादा ताज्या दमाचा प्रचारक तेथे जाऊन काही दिवस तेथील सुमारे ३०० कॉलेजच्या विद्यार्थ्यात काम करील तर बरेच यश येण्यासारखे आहे.
कुचबिहार नवविधानसमाज
सन १८७८ साली केशव चंद्रसेन ह्यांच्या ज्येष्ठ कन्येचा विवाह कुचबिहारचा हल्लीचा राजा सर नृपेंद्र नारायण भूपबहादूर सी. आय. इ. ह्यांच्याशी झाला. कुचबिहार येथे पूर्वीपासून जो समाज होता त्यातील मंडळीस नवविधान पक्षाचे मते पसंत न पडल्यामुळे म्हणा, किंवा हल्लीचे दिवाण ह्यांच्या मुत्सद्दीपणामुळे त्यास, धर्माच्या कामाशी संस्थानाचा प्रत्यक्ष संबंध नसावा व जी पूर्वपरंपरा-संस्थानातून देणगी चालू आहे ती-तशीच चालावी असे वाटत असल्यामुळे म्हणा किंवा राजेसाहेबास आणि राणीसाहेबासच आपल्या बाजूचा एक स्वतंत्र समाज असावा असे वाटल्यामुळे म्हणा, सन १८८६ साली ऑगस्ट महिन्याच्या १५ व्या तारखेस कुचबिहार नवविधानसमाज स्थापण्यात आला. ह्याचे पूर्वी केशवचंद्र सन १८८४ त वारले होते. ते असेतोपर्यंत हा समाज निघाला नाही. इतकेच नाही पण त्यांच्या हयातीत केशव स्वत: येथे एकदोनदा आले असूनही व्याख्यान वगैरे देणे ही त्यांची नित्याची कामे त्यांनी ह्या गावी केल्याचेही ऐकण्यात आले नाही. ह्यावरून विवाहाच्याद्वारे संस्थानात समाजाचा शिरकाव करावा हा त्यांचा लौकिक हेतू असावा असे फारसे संभवत नाही. असो. हल्ली ह्या समाजाचे प्रमुख स्वत: राजेसाहेबच आहेत. पण खरी व्यवस्था राणीसाहेबांच्याकडूनच सर्व होते. राजाचे कुटुंब धरून समाजात एकंदर ११ अनुष्ठानिक कुटुंबे आहेत. त्यांत एकंदर सुमारे ७० मुलेमाणसे आहेत, शिवाय सुमारे ४० हितचिंतक आहेत. समाजाच्या खर्चाकरिता संस्थानातून सालीना ५,००० रू. ची नेमणूक आहे. त्यात एक कायमचा मिशनरी, एक गायक ह्यांचा खर्च व इतर खर्चही होत असतो. शिवाय आर्यनारीसमाजाची दरमहा १ सभा होत असते, महाराणी येथे असताना ही सभा दर आठवड्याला त्यांच्या अध्यक्षतेखाली भरत असते. हिच्यात सुमारे १५ सभासद व १० इतर स्त्रिया जमत असतात.
मंदिर
समाजाचे अर्थातच एक सुंदरसे मंदिर आहे. खरोखर इतके सुंदर ब्राह्ममंदिर हिंदुस्थानात दुसरीकडे कोठे नसेल, निदान माझ्या तरी पाहण्यात नाही. राजाश्रयाने बांधले गेले आहे म्हणून हे केवळ शृंगारून सुंदर केले आहे असे नव्हे तर ह्याचा एकंदरीत घाटच साधा, सात्विक आणि उपासनालयास साजेल असा आहे. डाक्का, कलकत्ता वगैरे ठिकाणी ह्यापेक्षा मोठमोठाली मंदिरे आहेत, पण ती केवळ व्याख्यान-मंदिरेच. आत्म्याला जागृत करण्यासारखा विशेष काही सात्विक भाव त्यांच्यात नाही. काव्य आणि गायनकला ह्यांचेद्वारे धर्माचे अंशत: कार्य निदान बंगाल्यात तरी होत आहे, पण शिल्पकला आणि चित्रकला ह्यांचेद्वारे आत्म्याचे किती तरी पोषण होण्यासारखे आहे. ह्याविषयी नीटशी कल्पना कोणातरी ब्राह्माच्या मनात आली असेल की नाही, ह्याविषयी मोठी शंकाच आहे. रविवारी सायंकाळी उपासना झाली, तीही मोठी गंभीर झाली. बराच धूप जळत असल्यामुळे चहूकडे मंदिरभर सात्विक गंध सुटला होता. नियमित वेळी गंभीर घंटानाद झाल्यावर नेमणुकीचे उपासक वेदीवर बसले. ते दुर्गानाथराय, हे केशवच्या प्रिय शिष्यांपैकी एक असून, फार साधे व सात्विक गृहस्थ आहेत. गायन सुस्वर आणि भजन प्रेमळ झाले. भजनाचा रस जेव्हा दाटत असे व मृदंगाचा नाद वरती धुमटात धुमू लागे तेव्हा पडद्यातील अदृश्य स्त्रियांनी आपल्याजवळचे मोठे शंख वाजवून त्यांच्या गंभीर ध्वनीचा मेळ भजनात असा मिळवून द्यावा की, श्रोत्यांची सर्व गात्रे बंद पडून तो केवळ काही वेळ आत्मरूपानेच उरावा!
मी कुचबिहार येथे ता. १९ रोजी गेलो. नदीच्या काठी ‘केशव-आश्रम’ नावाचा समाजाच्या मालकीचा एक मोठा बगीचा आहे, त्यात एक लहानशी इमारत बांधण्यात येत आहे. ह्या बागेतच राणीसाहेब आपला आर्यनारीसमाज भरवीत आहेत. ह्या बागेसमोरच्या जागेत, समाजाच्या खर्चाने कॉलेजातील ब्राह्म-विद्यार्थ्यांस राहण्याकरिता दोन सुंदर कुटिका करून दिल्या आहेत. त्यांत हल्ली चार विद्यार्थी राहतात, माझी राहण्याची व्यवस्था ह्या छात्रकुटिकेत केली होती. ता. १३ रोजी तिस-या प्रहरी येथील टाऊनहॉलमध्ये धर्म हा जीवनाचा पाया (Religion as the basis of life) यावर माझे इंग्रजीत व्याख्यान झाले. दिवाणसाहेबांनी अध्यक्षस्थान स्वीकारले होते. ता. १४ रोजी केशव-आश्रमात वनभोजन झाले, त्यावेळी दोन्ही समाजाच्या मंडळीने मोठ्या प्रेमाने भोजन केले. नंतर मी मुंबईकडची हकीकत सांगितली, त्याच दिवशी आदित्यवारची सायंकाळी मंदिरात उपासना झाली. उपासनेनंतर लगेच सुमारे २०-२५ तरूणांची सभा जमली, त्यांचेपुढे मुंबईच्या तरूण ब्राह्मगणाचे नियम खुलासेवार वाचण्यात आले. तेथील समाजातील तरूणांची सभा बरेच दिवस बंद पडली होती. तिची पुन: मुंबईच्या सभेच्या नियमाप्रमाणे रचना करून, ह्या सभेस जोडण्याचा विचार ठरला.
कुचबिहार येथे दोन समाज आहेत. एकाचे अध्यक्ष स्वत: राजेसाहेब व व्यवस्थापक राणीसाहेब, दुस-याचे अध्यक्ष, दिवाणसाहेब, शिवाय तत्त्वज्ञानाच्या अध्ययनाविषयी सर्व बंगाल्यात नावाजलेले प्रो. ब्रजेंद्रनाथ सील येथील कॉलेजचे विद्यार्थ्यांना प्रिय असलेले प्रिन्सिपॉल हेही ब्राह्म. मी तेथे असताना तेथील कॉलेजातील काही विद्यार्थ्यांनी दाखविलेली जिज्ञासा व तत्परता, तरूणांची सभा पुन: सुरू करण्याविषयीची उत्सुकता व त्यानंतर त्यांची आलेली पत्रे ह्या सर्वावरून, कुचबिहार संस्थानात एकादा ताज्या दमाचा प्रचारक पाठविल्यास पुष्कळ काम होण्यासारखे आहे. पण ते होईल तेव्हा होवो, मी मात्र मुकाट्याने जानेवारी ता. १५ रोजी सकाळी ब्रह्मपुत्रेची वाट धरली. दोन दिवस येथील लहान-थोर मंडळीने माझे फार स्वागत केले. गाडी सुटतेवेळी ह्या दूर देशच्या बांधवांचा निरोप घेताना माझे अंत:करण भरून आले!
ढुब्री
“ब्राह्मधर्माचा प्रचारक होण्यात मला जी धन्यता व सुख वाटत आहे त्यापुढे राजसुखही तुच्छ होय!” हे वाक्य जेव्हा मी बाबू उपेंद्रनाथ बोस, जे ढुब्री ब्राह्मसमाजाचे एक वजनदार पुरस्कर्ते ह्यापुढे उच्चारले तेव्हा त्यांची मुद्रा किंचित चमत्कारिक झाली. कोठे अरबी समुद्रावरील मुंबई बेट, कोठे आसाम प्रांतातील हा अप्रसिद्ध ढुब्री गाव. पण ज्या सनातन ब्राह्मधर्माचा मी वार्ताहर होतो त्याचा शुभ महिमा असा आहे की, त्यायोगे ह्या विशाल भरतखंडाचीच नव्हे तर ह्या विपुल पृथ्वीचीही दूरदूरची टोके पवित्र प्रेमरज्जूने एकत्र होणार आहेत व हल्ली होतही आहेत. तथापि वरील उद्गार ह्या विशिष्ट प्रसंगी निघण्याचे कारण केवळ हे अंतरीचे सुखच होते असे नव्हे तर त्यात भोवतालच्या शांतगंभीर देखाव्याची जबर भर पडली होती. सायंकाळी (ता. १५ जानेवारी) आगगाडीतून उतरल्याबरोबर बाबू मजकुराबरोबर मी ब्रह्मपुत्रेच्या उंच, विस्तीर्ण आणि शीतल तीरावर फिरावयास निघालो होतो. प्रथम अगदी अक्षरश: तटस्थ व एकांत स्थळी-जणू प्रार्थनेत मग्न झालेले-ब्राह्ममंदिर पाहिले. मंदिराच्या दाराशीच एका गत ब्राह्मबंधूची सुंदर संगमरवरी समाधी पाहिली. ह्या बंधूच्या प्रार्थना फार प्रेमळ व तन्मय होत असत. व अशीच एकदा प्रार्थना करीत असता तिच्या भरात ह्यांचे देहावसान झाले म्हणून त्या प्रसंगाच्या स्मारकार्थ समाजमंडळींनी ही समाधी बांधली आहे हे ऐकून व पाहून झाल्यावर मागे वळतो तोच साक्षात ब्रह्मपुत्रेने आपले विराट रूपाचे दर्शन दिले. ‘मृत्योर्मा अमृतं गमय’ असे केवळ मनात येते न येते तोच अमृताची पताकाच तीपुढे फडकू लागली. हिमालयाच्या पलीकडे कैलासपर्वताच्या पूर्व पायथ्याशी असलेल्या मानससरोवरातून निघून पित्यास प्रदक्षिणा घालून आलेली ही महाभाग ब्रह्मपुत्रा. हिने केवळ दर्शनहेळामात्रेकरून किती देशांची वार्ता सांगितली. किती कालाची साक्ष दिली. ढुब्री गावच्या तिन्ही बाजूंनी हिचा प्रवाह असल्याने हिने गावास अगदी कवटाळल्यासारखे दिसते. महासागरास पाहून ईश्वराच्या अनंतपणाची व गंभीरपणाची थोडी कल्पना येते खरी, पण अशा महानदाच्या विभूती पाहिल्याशिवाय ईश्वराचे कार्य व संसाराची प्रगती ह्याविषयीची प्रत्यक्षता येण्यासारखी नाही. असो. अस्तमान झपाट्याने होऊ लागला व सर्व दृश्य जगावर रात्रीचा अभेद्य पडदा पडू लागला, मातीच्या डोळ्याला जसजसे कमी दिसू लागले तसतसे स्मृतीच्या डोळ्यास अधिकाधिक स्पष्ट दुरदूरचा प्रदेश दिसू लागला. किती देश, किती भाषा, किती जाती, किती रीती,.... पण सदधर्माची किंचित आच लागल्याबरोबर हे सर्व भेद विरघळून जाऊन एकच प्रेमरस कसा पाझरतो! धर्माची पताका धारण करून निघालो म्हणजे किती पाहुणचार, किती आदर, किती कळकळ ही आपला जणू शोध काढीत येतात आणि मग आलेल्या वाटेने आपल्यामागे हे प्रेमसुताचे जाळे किती फैलावलेले दिसते, तशीच पुढील खाचखळग्याची दिसणारी वाट जसजशी पायांखाली येते तसतशी कशी सपाट होते, आजच्या चिंताच उद्याच्या आनंदास कशा कारणीभूत होतात, काल भोगलेले क्षणिक शारीरिक कष्ट आज कसे अक्षय मानसिक सुख देतात....ह्याप्रकारे बाहेरील ब्रह्मपुत्रेचे तरंग जरी दिसेनासे झाले तरी आतील मानससरोवरातून निघणा-या ह्या स्मृतिनदीचे सुखदाई तरंग एकावर एक स्वप्नवेगाने सुटू लागले असता वरील उद्गार माझे तोंडून सहज निघाले ह्यात काय नवल?
हा गाव लहान व येथला समाजही अगदी लहान आहे तरी समाजातील मंडळीची जूट व एकमेकांविषयी अगत्य पाहून संतोष झाला. विशेषकरून स्त्रियांमध्ये उपासनेसंबंधी आतुरता दिसली. त्याच रात्री मी घरी परत येऊन पोशाक बदलून प्रार्थनेला गेलो, तो स्त्रिया आधीच पडद्यात बसल्या होत्या. बहुतेक सर्व उपासना हिंदुस्थानीतच करावी लागली. माघोत्सवाची सुरूवात होती, म्हणून पुढे दोन दिवशी सकाळी दोघा सभासदांच्या घरी पहाटेस सामाजिक उपासना झाल्या. त्यांचे आधी काही सभासद नगरसंकीर्तन करीत. तेथे ता. १६ जानेवारी रोजी संध्याकाळी मंदिरात ‘Some ideals for Modern India’ ह्यावर माझे इंग्रजीत व्याख्यान झाले व ता. १७ रोजी सकाळी तरूणांसाठी शाळेत व्याख्यान झाले. ज्यांचे घरी मी उतरलो होतो, ते जरी समाजाचे सभासद नव्हते, तरी समाजास त्यांचाच सर्व प्रकारे मोठा आधार होता व जातिभेदापेक्षाही पडद्याचे जे बंड बंगल्यात फार आहे तेही ह्या गृहस्थाकडे नव्हते. ता. १७ रोजी तेथून निघून नदीवरून आगबोटीने मध्यरात्री जगन्नाथगंज येथे गेलो व नंतर ता. १८ रोजी
मैमनसिंग
येथे पोहोचलो. येथे हल्ली दोन पक्षांचे दोन समाज आहेत. बाबू इशानचंद्र विश्वास हे गृहस्थ येथे कलकत्त्याहून येऊन त्यांनी सन १८५५ चे सुमारास एका ब्राह्मसभेची स्थापना केली, त्यावेळी अगदी समाजाच्या पद्धतीने ३-४ जण उपासना करीत. नंतर डॉ. जगदीशचंद्र बोसचे वडील भगवानचंद्र येथे आल्यापासून ह्या समाजाची भरभराट होऊन, सुमारे २५-३० सभासद जमले, तथापि गावात ह्यांना फार हाल काढावे लागत. हा सर्व गाव येथील जमीनदाराचे ताब्यात असल्यामुळे व गावचे लोकांनी त्यांचे कान फुकल्यामुळे गावात मंदिर बांधण्यास मुळीच जागा मिळेना म्हणून अगदी गावाबाहेर लांब ‘साहेबक्वार्टस्’ म्हणजे सरकारी जागेत जागा घेऊन एक मंदिर प्रथम १८६९ त बांधण्यात आले. पण ते १८८६ सालच्या भूकंपात पडले म्हणून पुन: बांधण्यात आले. ह्याचे पूर्वीच १८७८ साली कुचबिहारचे लग्नामुळे ब्राह्मसमाजाला जो धक्का बसला होता तेव्हाच समाजमंदिराचे मालकीसंबंधी तंटा होऊन कोर्टमार्फत तडजोड झाली होती की, नवविधानी मंडळींनी आदित्यवारी सकाळी उपासना करावी व साधारणीयांनी सायंकाळी करावी. पुढे १८८६ साली मंदिर पडल्यावर साधारणी ह्यांनी गावात निराळेच मोठे मंदिर बांधिले. ह्याच धरणीकंपात ज्या जमीनदाराने गावात मंदिर बांधण्यास जागा दिली नव्हती, त्याचाही मोठा वाडा जमीनदोस्त झाला. पुढे जे ब्राह्ममंदिर बांधिले तेही पुन: १८९७ च्या जबर भूकंपात पार कोसळून गेले. हल्ली जे मंदिर बांधले आहे, त्याचे उंच व नकशीचे भारी किंमतीचे दरवाजे, तुळ्या व इतर सामान संगमरवरी दगड वगैरे बरेच सामान, ज्याच्याकडून पूर्वी जागाही मिळाली नाही त्याच जमीनदारांकडून मिळाले आहे, व तो जमीनदार आता चांगला वयात आल्यामुळे त्याला चांगले कळू लागले आहे. त्याची समाजासंबंधी सहानुभूती आहे. नवविधान समाजात एकंदर बायका, मुले, पुरूष मिळून २६ व साधारणसमाजाचे आचार्य श्रीनाथचंद्र ह्यांनी गावाबाहेर बरीच विस्तीर्ण जागा घेऊन तेथे ब्राह्मलोकांचे एक लहानसे खेडे वसविले आहे. हल्ली तेथे ८ ब्राह्मकुंटुंबे रहात आहेत. श्रीनाथबाबूंनी आपल्या घराला लागून, एक नित्याच्या उपासनेकरिता भजनमंदिर बांधले आहे. त्यात नित्य सकाळी खेड्यातील मंडळी भजनास जमतात. ता. १९ रोजी संध्याकाळी साधारण समाजमंदिरात महर्षी देवेंद्रनाथांच्या प्रथम श्राद्धासंबंधाने उपासना झाली, ती श्रीनाथबाबूंनी बंगालीत चालविली. नंतर महर्षींचे चरित्रासंबंधी इंग्रजीत व्याख्यान झाले. ता. २० रोजी सकाळी मी
फौरेड
म्हणून अगदी लहान खेडे मैमनसिंगहून डाक्काच्या वाटेवर आहे तेथे गेलो. हे खेडे नामदार के. जी. गुप्त, कमिशनर ह्यांचे मालकीचे असून, शेतात साहेबमजकुराचे एक घर नदीचे अगदी काठीच आहे व जवळच एक सुंदरसे मंदिर आहे. बाबू कालीनाथ गुप्त हे वृद्ध गृहस्थ आपल्या भाविकपणाबद्दल व सात्विकपणाबद्दल सर्व ब्राह्मसमाजात प्रसिद्धच आहेत, ह्यांच्या आवडीचे हे घर व मंदिर आहे. एकंदरीत हे स्थळ शांत व पूर्ण एकांतिक आहे. कोणी अतिथी आल्यास त्याची सर्व प्रकारे सोय, नेमलेली नोकरमाणसे मोठ्या आदराने करीत. येथे माघोत्सवाचे वेळी आसपासची ब्राह्ममंडळी काही दिवस जमतात. येथे एक दिवस एकांत व आत्मसमागम भोगून ता. २१ रोजी डाक्का येथे गेलो.