जलप्रवास

विभाग पहिला : प्रवासवर्णन  

प्रयाण
आगबोट पर्शिया
तरूण भार्या, तान्हे बालक, वृद्धही माता-पितरे|
अनाथ भगिनी, बंधु धाकुटा, आश्रित बांधव सारे||
आलो टाकुनिया| पदरी घेई वयामया||१||

शनिवार तारीख २१ सप्टेंबर १९०१ रोजी सकाळचे १०|| वाजता रा. कोरगावकरांचे घरातून निघालो तेव्हापासून वियोगाच्या तीव्र वेदनांस सुरूवात झाली. बॅलर्ड पियरवर माझ्या आधी बरीच मित्रमंडळी जमली होती. गुरूजन आशीर्वाद देऊ लागले. मित्रमंडळ अभिष्टचिंतन करू लागला. काहीजण प्रवासात उपयोगी अशा महत्त्वाच्या सूचना करू लागले. अशी एकच गर्दी उडाल्यामुळे मी भांबावल्याप्रमाणे झालो होतो. अशा स्थितीत मी काहींचा मुळीच निरोप घेतला नसेन, काहींस मी उत्तरे दिली नसतील. त्या सर्वांची मी आता प्रांजलपणे क्षमा मागीत आहे. १२ वाजता प्लेग-डॉक्टरची तपासणी सुरू झाली. १२|| वाजता मी सर्वांचा शेवटचा निरोप घेऊन निघालो. दारावर आत सोडताना रखवालदाराने थोडासा दांडगाईचा प्रसंग आणिला, पण हिंदुस्थानातील निदान २ वर्षेपर्यंत तरी ही अखेरची असल्यामुळे मी ही कौतुकाने सहन केली! तपासणी एका मिनिटातच आटोपली. एकदा आत गेल्यावर जाणारांची आणि पोचविण्यास आलेल्यांची नुसती नजरानजरही होत नाही, म्हणून दोघांसही फार वाईट वाटते. मी मचव्यात बसल्यावर, मला न भेटलेल्या बाहेरच्या तिघा मित्रांकडून, पुन: भेटून जाण्याबद्दल ३ चिठ्या आल्या. पण इतक्यात मचवा निघाल्यामुळे, माझा नाइलाज झाला. हळूहळू माझा मायदेश डोळ्यांदेखत अंतरू लागला. परदेशगमनाचा विचार प्रथम आल्यापासून तो आतापर्यंत मी सारखा धांदलीत असल्यामुळे स्वीकृत गोष्टीचे पूर्ण स्वरूप डोळ्यांपुढे आले नव्हते, ते मी मचव्यात स्थिरपणे बसल्यावर प्रत्यक्ष दिसू लागल्यामुळे ह्या पाच मिनिटांत मनाच्या ज्या कित्येक कधीच न अनुभविलेल्या भावना झाल्या, त्या लिहून व्यक्त करणे केवळ अशक्य आहे! वियोग मूर्तिमंत पुढे उभा राहून माझ्या जिवलग माणसांची उदास व खेदमय दिसणारी चित्रे मला एकामागून एक दाखवू लागला. अशाच कष्टमय स्थितीत मला दोन वर्षे काढावी लागतात की काय अशी धास्ती पडली. पण अखेरची मनाची भावना प्रार्थनामय झाली. विरहवेग कमी होऊ लागला. किंचित शांत दृष्टीने किना-याकडे पाहू लागलो, तो ह्या प्रवासाची मनात प्रेरणा होण्यास जी पर्यायाने कारण झाली आहे, ती मुंबई युनिव्हर्सिटी जणू काय हात वर करून आशीर्वाद देत आहे, असे दिसले.

याप्रमाणे मी १ वाजता पर्शिया आगबोटीवर दाखल झालो. नंतर एका तासाने माझे सर्व सामान मला मिळाले. २|| वाजता आम्ही सर्व मिळून जेवणास बसलो. जेवण चालले असता आगबोट सुटून केव्हा चालू लागली होती हे काही वेळ कळलेच नाही. एंजीनची धडधड लांबून किंचित ऐकू येत होती. ग्लासातील पाणी देखील सहज दिसण्यासारखे हालत नव्हते. ३ वाजता जेवण आटपून घाईने डेकवर येऊन पाहतो तो कुलाब्याचा दीपस्तंभही मागे राहिला होता.

३|| वाजता १० लाख वस्तीच्या मुंबई शहरास मला क्षितिजात शोधून काढावे लागले! ४| वाजता मुंबईजवळच्या डोंगरांचाही कोठे मागमूस लागेना!! सभोवार क्षितिजाचे विशाल वलय पसरलेले, वरती ढग, खाली लाटा, याशिवाय आसमंतात दृश्य पदार्थ काय तो आगबोटीतून निघणारा धुराचा लोट हाच होता. खरोखर हा देखावा साक्षात दगडालाही कवित्वाची स्फूर्ती करणारा आहे! बोटीच्या अगदी पिछाडीच्या टोकावर-म्हणजे मजकडून होईल तितके करून माझ्या देशाजवळ- मी सुमारे एक तासभर हा देखावा पाहात चित्राप्रमाणे तटस्थ उभा होतो. बोट वेगाने चालली असता पाणी दुभंगून तिच्या मागे कोनाकृती धार दिसत होती. बाजूने पाण्याचे तुषार उडून त्यावर ऊन पडून त्यातून इंद्रधनूष्य दिसे. संध्याकाळनंतर रात्री चांदणे पडले आणि समुद्राने आपला पेहराव बदलला. दुसरे दिवशी पहाटेस उठून पोशाक करून डेकच्या अगदी आघाडीस गेलो. हा देखावा कालच्यापेक्षाही अधिक मोहक व प्रेरक होता. आकाश अगदी निरभ्र असल्याकारणाने समुद्र त्याच्या रंगाने रंगला होता, आणि बोटीतून धूर निघालेला दिसत नसल्यामुळे, चहूंकडे ऐक्य नांदत होते. अत्यंत पुरातन सागर महामुनी शांत व गंभीर रूप धारण करून ‘एकमेवाद्वितीयम्’ ह्या महामंत्राचा आपल्याशीच पाठ करीत संध्यावंदन करीत बसलेले दिसले. त्यास पाहून प्रत्यक्ष पापमूर्तीचाही संत बनेल ह्यात शंका नाही!!

पर्शिया आगबोट:- कॅलिडोनिया, अरेबिया ह्याप्रमाणेच पर्शिया आगबोटही फार मोठी आहे. ही लांबीने सुमारे एक फर्लांग म्हणजे १/८ मैल व रूंदीने मध्ये २२ यार्ड आहे. ऊंचीने ४/५ मजली इमारतीइतकी भरेल. वजन ७,००० टनांपर्यंत नेऊ शकते. हिजमध्ये ५३० प्रवाशांची सोय आहे. पण ह्या खेपेस प्रवासी फार थोडे म्हणजे केवळ ७५ च होते. हिचा वेग दर तासास १५ मैल पडतो. पहिले दिवशी ३१८, दुसरे दिवशी ३५८, तिसरे दिवशी ३५५ मैल ह्याप्रमाणे ही चालते. हिला दोन धुराडी आहेत. समुद्र खवळून केव्हा केव्हा तुषार आत येतात, म्हणून आगबोटीच्या बाजूस पुष्कळ आणि मोठ्या अशा खिडक्यांची योजना करिता येत नाही. ह्यामुळे चोहीकडे वारा खेळावा, विशेषेकरून खालच्या मजल्यात हवा पोचावी म्हणून अशी योजना केली असते की, मोठाले २|३ फूट रूंदीचे बंब खालपासून वरपर्यंत नेऊन त्यांची तोंडे पुष्कळशी पसरट करून हवेत निरनिराळ्या दिशेने वळवून दिलेली असतात. तेणेकरून वारा कसाही वाहत असला, तरी त्यांच्या तोंडांत सापडून खाली उतरतो. असे बंब सुमारे ४० आहेत. प्रकाशासाठी खालच्या मजल्यात २४ तास एकसारखे विजेचे दिवे जळत असतात. बोटीला एकंदर पाच मजले आहेत. तळमजला पाण्याखाली आहे. त्यामुळे त्यात अंधार असतो. त्यात जड सामान आणि माल भरलेला असतो. दुस-या मजल्यास लोअर डेक म्हणतात. दुस-या वर्गाचे ह्या डेकवरील मुंबईपासून लंडनपर्यंत एका जागेचे भाडे ५२२-५० रूपये पडते. पाण्यावरचा हा पहिलाच मजला असल्याकारणाने, प्रकाश आणि हवा येथे पुरेशी नसतात. वरचेवर एखादी लाट खिडकीवरून जाते म्हणून ती नेहमी जाड भिंगाने बंद ठेवावी लागते. तिस-या मजल्यास मेनडेक म्हणतात. मी ह्यात दुस-या वर्गाचे तिकीट घेतले आहे, त्यास लंडनपर्यंत ६०० रूपये भाडे पडले. ह्यातील खोलीत अधिक सोयी असून, खिडकी नेहमी उघडी ठेविता आल्यामुळे, हवा व प्रकाश मुबलक असतात. शिवाय अंथरूणावर पडल्या ठिकाणाहूनच खिडकीतून समुद्राचा सर्व देखावा नजरेस पडतो. चवथ्या मजल्यास डेक किंवा अपर डेक म्हणतात. येथे दुस-या वर्गाच्या जागा नाहीत. मंडळीस हिंडण्यास, फिरण्यास, आराम खुर्च्यांवर बसण्यास किंवा काह खेळ खेळण्यास दोन्ही बाजूंस दोन ग्यालरीसारख्या ४० यार्ड लांब व ५|६ यार्ड रूंद अशा खुल्या जागा आहेत. मध्ये सुमारे १० यार्डांची चौरस धूम्रपानाची खोली आहे. पहिल्या वर्गाच्या मात्र ह्या मजल्यातही खोल्या आहेत. एका प्रवाशास सबंध एक खोली मिळते. तिचे भाडे लंडनपर्यंत सुमारे ८२२ रूपये पडते. पाचवा मजला उंच गोपुरासारखा आहे. येथे कोणी जात नाहीत. पण येऊन सर्व क्षितिज नजरेस पडते.

केबिन:- एक एक खणाची एक खोली असते. तीन केबिन म्हणतात. लोअर डेकवर एका केबिनमध्ये तिघांची व मेनडेकवर एकीत चौघांची सोय केलेली असते. प्रत्येकाच्या जाग्यास बर्थ म्हणतात. त्यावर नंबर मांडलेला असतो. असे एकंदर ५३० नंबर आहेत. प्रत्येकाकरिता एक गादीवर चादर आंथरलेली, एक ब्लँकेट, एक पासोडी, दोन मोठ्या व मऊ उशा आणि एक मोठा टॉवेल इतके सामान भिंतीत अडकविलेल्या दोन गजांवर व्यवस्थेने ठेवून एक अंथरूण बनविलेले असते. ही दोन खाली आणि दोन त्यावर असतात. भिंतीत एक शिसवीचे टेबल असते, त्यात एकावर एक असे चार खण असतात. समोर दुसरे एक टेबलासारखे असते त्यावर एक मोठा गोल आरसा लटकलेला असतो. त्याचेखाली एक फडताळ असते, ते उघडल्याबरोबर तोंड धुण्याचे एक जाड चिनी भांडे बाहेर येते. त्याचे मागेच दोन पेल्यांतून दोन साबण ठेवलेले असतात. दोन्ही बाजूंस दोन स्वच्छ रूमाल टांगलेले असतात. तोंड धुणे आटपल्यावर फडताळ उचलून झाकल्याबरोबर त्यातील पामी खाली जाऊन सर्व पूर्वीप्रमाणे पेटीसारखे दिसते. आरशाच्या मागे एक काचेचा तांब्या व दोन ग्लास पिण्याचे पाणी भरून ठेवलेले असतात. अशा पेट्या दोन असतात. बारीक सामान ठेवण्यास चार जाळ्या आणि कपडे ठेवण्यास १२ खुंट्या असतात. एक विजेची बत्ती असते, ती संध्याकाळी आपोआप लागते. तिच्याखाली एक बटण असते. ते फिरविल्यास आपल्या मर्जीप्रमाणे ती विझविता येते. शिवाय एक मेणबत्तीचे शेड असते. वरती माळ्यावर चार लाईफ बेल्टस् असतात, २ इंच जाड व १ फूट लांब असे कॉर्कचे तुकडे दुहेरी एकत्र बांधून आपल्या पोटाभोवती बांधण्यास एक पट्टा तयार असतो. अपघाताचे वेळी हा पट्टा बांधून पाण्यात पडल्यास मनुष्य बुडत नाही.

डायनिंग सलून:- हा एक सुरेख दिवाणखाना आहे. त्यात दोन्हीकडे चार चार खुर्छ्या ठेविलेल्या अशी पाच टेबले एकापुढे एक मांडली आहेत. अशा पाच टेबलांच्या दोन्ही बाजूंस दोन रांगा असून मध्ये एक मोठे न्याहारीचे टेबल ठेविलेले आहे. सकाळी ६|| वाजता चहा, रोटी, लोणी, फळे इ. असतात. ८|| स न्याहारी, १||  ला मुख्य जेवण, ४|| वाजता फराळ, ६|| ला चहा आणि रात्री ९|| वाजता फराळ, असा नेहमीचा क्रम असतो. ह्या सर्व प्रसंगी सर्व मंडळी हॉलमध्ये जमते, आणि आपापल्या ओळखीप्रमाणे जागा पसंत करते. सकाळचा चहा व रात्रीचा फराळ सोडून बाकी सर्व प्रसंगी जेवणास कोणते पदार्थ तयार केले आहेत त्यांची यादी कार्डावर छापून ती कार्डे टेबलांवर मांडलेली असतात. प्रत्येक टेबलाजवळ एक स्टुअर्ड (वाकनीस) उभा असतो. क्रमाने सर्व पदार्थ आपलेकडे हा वाकनीस आणितो. आपल्यास लागेल तो लागले तितका आपण घ्यावा. प्रत्येक वेळी सात किंवा अधिक पदार्थ असतात. कलकत्त्याची कढी, फ्रान्सचे वाटाणे, यारमाउथचे मासे, इटलीची आमटी, सार्डिनियाचे अमुक आणि रंगूनचे तमुक, अशी यादीतील चटकदार नावे वाचून नवख्यास मोठी मौज वाटते. तरी प्रत्यक्ष पदार्थ पाहीपर्यंत नुसत्या यादीवरून काही कल्पना होत नाही. हा सर्व थाट आणि हे प्रकार पाहून नवीन  मनुष्य सहजच वाजवीपेक्षा अधिक खातो आणि दोन दिवसांनी कू लागल्यावर म्हणतो की आपल्यास बोट लागली!

स्नानगृह:- एका खोलीत एक हौद कंबरेइतका खोल असतो. त्यात एक ऊन पाण्याची व एक थंड पाण्याची अशा दोन तोट्या असतात. हा दोन्ही मोकळ्या करून आपल्यास लागेल तसे गरम पाणी करून घेता येते. पण हे पाणी खारे असते म्हणून एका वेगळ्या पिंपात गोडे पाणी ठेविलेले असते. हौदातल्या पाण्याने स्नान केल्यावर या गोड्या पाण्याने अंग धुवावे. खा-या पाण्यात आपला नेहमीचा साबण चालत नाही म्हणून, खा-या पाण्याचा साबण किंवा सीसोप वेगळा मिळतो तो येताना आपण आणावा. येथे मिळत नाही.

करमणूक:- धूम्रपानाचे खोलीत बुद्धिबळाचा आणि दुसरा कसलासा खेळ मांडलेला असतो. शिवाय पत्ते गंजीफा मिळतात. इतर २|३ प्रकारच्या व्यायामाच्या खेळांचीही योजना आहे. डेक स्टुअर्ड एका बाजूस क्रिकेट खेळण्यास जागा करून देतो, तरट हांतरून पिच तयार करतो. पहिल्या वर्घाकरिता पियानो वगैरेची अधिक व्यवस्था असते. लायब्ररीतून आपलय् नावावर पुस्तके वाचण्यास मिळतात. त्याबद्दल वर्गणी भरावी लागते.

नोकर:- पाच पाच केबिनला एक स्टुअर्ड इंग्लिश मनुष्य असतो. तो रोज सकाळी संध्याकाळी आमची खोली झाडून साफ करितो, सामान व्यवस्थेने टेवितो, पांघरूणाच्या घड्या घालतो, बूट साफ करितो आणि दुसरे काहीही सांगितलेले काम करितो व माहिती देतो. आम्ही मागितल्यास आमचे जेवण खोलीतच आणून देतो. दाराजवळ एक बटन असते, ते वाटेल तेव्हा दाबल्यास वरची घंटा वाजते आणि एक स्टुअर्ड खाली येऊन सांगितलेले काम करून जातो. सर्व गोरे नोकर कोणते काहीही काम मोठ्या तत्परतेने, आदबीने व खुशीने करतात, मग ते काम गो-या प्रवाशाने सांगितलेले असो, किंवा काळ्याने असो, महत्त्वाचे असो किंवा हलके असो, जरूरीचे असो किंवा कसेही असो, करण्याची त-हा एकच. पण स्नानगृहात काळे नोकर आहेत ते वरचेवर कुरकुरतात! आणि आमच्यापेक्षा साहेब लोकांची कामे मात्र लवकर करितात. गोरे नोकर कामे लवकर करितात. इतकेच नव्हे तर अशा ऐटीत करतात की त्यांच्याकडे पहातच बसावेसे वाटते.
सोबती:- ७५ प्रवाशांपैकी आम्ही हिंदुस्थानचे रहिवासी नेटिव्ह ख्रिश्चन सोडून सातजण, कलकत्त्याचे एक कायस्थ गृहस्थ, लाहोरचे आणि आग्र्याचे दोन मुसलमान गृहस्थ, निजाम हैदराबादचे एक नायडू, मुंबईचे एक पारशी आणि एक मुसलमान व पुण्याचा मी असे सातजण आहो. सातहीजण तरूणच आहो. वरील पारशी गृहस्थ व्यापारास जात आहेत. बाकी सर्वजण विद्यार्थी आहो. पैकी पाचहीजण कायद्याचा अभ्यास करावयास जात आहेत. मी एक मात्र आपला विक्षिप्तच. प्रत्येक बोटीतून अलीकडे हिंदुस्थानची जी तरूण मंडळीच विलायतेस जात आहेत, त्यावरून हिंदुस्थानचे इंग्लंडशी विद्यार्थ्यांचे नाते कसे आहे, ते दिसून येते. पण ह्या सर्व बाबतीत गतानुगतिकत्वच दिसून येते. असो, आम्हा सर्वांचा चांगला स्नेह झाला होता. पैकी पाचजण तर नेहमी एकत्रच होतो. त्यामुळे प्रवासात एकांतवास मुळीच भासत नाही.

प्रकृती:- अद्यापपर्यंत उत्तम आहे. दुसरे व तिसरे दिवशी दोनप्रहरी एक तासभर बरेच मळमळले. औषध घेतल्यावर तेही राहिले. बाकी सर्व ठीक आहे. मात्र माझ्या घड्याळाची प्रकृती मोठ्या गमतीने बिघडली आहे! आगबोटीतल्या घड्याळाशी ताडून पाहता माझे घड्याळ दुसरे दिवशी १० मिनिटे पुढे गेले आणि तिसरे दिवशी २५ मिनिटे पुढे गेले. मग मी त्याचा मागचा काटा फिरवून हळू चालेल असे केले. तरी चौथे दिवशी ते आपले ४० मिनिटे पुढे! मला वाटले घड्याळाला आगबोट लागली! पण लवकरच माझ्या लक्षात खरा प्रकार आला. त्यावेळी आमची आगबोट मुंबईपासून सुमारे १,००० मैल आली होती आणि रोज ३६० मैल पश्चिमेकडे जात होती त्यामुळे असा फरक पडत आहे, हे लक्षात येऊन माझा मीच खजील झालो!

आगबोटीत पोस्ट ऑफिस व दवाखाना ही आहेत. एकंदरीत तिकिटाचे पैसे दिले आणि आपल्याजवळ भरपूर पोशाक असला म्हणजे येथे कसलीही वाण पडत नाही. इतकी जर सर्व कडेकोट तयारी आहे तर धर्मसंबंधीही काही व्यवस्था केली आहे की कसे? ह्याबद्दल मी एका रविवारी शोध केला. पण त्यासंबंधी कधी विशेष गरज लागत नाही म्हणून व्यवस्था केली नाही असे कळले. मलाही बोटीवरचा रविवार आणि इतर वार ह्यांमध्ये कोणत्याच बाबतीत फरक आढळून आला नाही. बोटीवरच्या अधिका-यास यासंबंधी काळजी नसली तरी विश्वाच्या अधिका-यास ती आहे व त्याने पूर्ण व्यवस्था करून ठेविली आहे. मनुष्याने मात्र आपल्या स्वत:वरची आणि आपल्या बोटीवरची नजर काढून बोटीभोवतालच्या प्रदेशावर टाकावी म्हणजे पंचमहाभूतांचे अष्टौप्रहर सतत हरिकीर्तन चाललेले कानांला ऐक येईल, डोळ्यांना दिसेल, रोमरोमांचास भासेल व सेवटी अंतरात्माही परमात्म्याच्या समागमात धन्य होईल.